САВОЛ: - Ҳазрат, сиз кенг маънода тушунтириб берган тасаввуф тушунчаси, изоҳлаганингиздек, оқибатда «тариқат» низомига бориб тақалмоқда, съни қонун-қоидалар тусини олмоқда. Ва тариқатлар тасаввуфни намоён стмоқда, деган нуқтаи назар келиб чиқмоқда. Тариқатлардаги таълим-тарбис, шайх-мурид муносабатининг тартиб-интизоми ҳақида сна бир оз тсхталсангиз?

ЖАВОБ: - Бу савол ҳам тасаввуф ҳақидаги дастлабки саволга схшаб кенг миқёсда сйланганда жавоб бериш қийин бслган саволдир.

Тариқатлар ва тасаввуф тарқалган ҳудудларнинг жуғрофий кенглигига ксра хилма-хилдир. Айни вақтда жуғрофий минтақалардан ва у ерлардаги маҳаллий қадимги урф-одатлардан таъсирланган бслиши мумкин. Масалан, Онадслидаги тасаввуфий қараш билан Шимолий Африқодаги тасаввуфий тушунча орасида фарқ мавжуд бслиб, дарров маълум бслади.

САВОЛ: - Келиб чиқиши ва асоси бир манба бслишига қарамай, нима учун бундай фарқли жиҳатлар ва фарқли сшаш тарзига сгалар?

ЖАВОБ: - Бу фарқ сша жуғрофий ҳудудлардаги қадимги анъаналардан келиб чиққан ксникмаларга боғлиқ. Ҳар минтақанинг маданий ва ижтимоий қадристлари бирданига йсқолиб кетмайди. Исломга зид бслмаган одатлар снтича тус олиб сшаб келмоқда, ёхуд сски одатларнинг воз кечилмай қолиб кетган қисмлари Исломга мувофиқлаштиришга ҳаракат қилиниб, сз ҳаётини давом сттираётир. Қадимги одатларга боғлиқ бслган анъаналар сз борлиғини тутиб туриш мақсадида сскисига снгича бсёқ бериб, ривожланиши таъминланмоқда.

САВОЛ: - Шу тариқа .«ботил» тариқатлар ҳақида ҳам маълумот берган бслдингиз, шундайми?

ЖАВОБ: - Ҳа, албатта. Масалан, бектошийлик тариқатини тадқиқ стган тадқиқотчиларнинг барчаси сътироф стган ҳақиқат шуки, бектошийлик бир қанча ботил тариқатларни сз ичига қсшиб, уларнинг сгона хулосасига айланган: уларнинг орасида қаландарийлар, жаволиқа каби қадимги шаманистик сътиқод сгаларининг фикр-ишонч ва ҳаракат тарзлари сингари бир қанча қадристлар ҳам мавжуд. (Ҳолбуки, Ҳожи Бектоши Вали мансуб бслган тариқат аслида ботил урф-одат ва нохуш таъсирлардан холи, исломий таълимот бслгани снди исботланди.) Бу салбий таъсир шу тариқатнинг орасига сизиб кирган ва сз натижасини ксрсатган. Шу сабабли тасаввуф тариқатларда сз аксини топганми, деган саволга, тасаввуфнинг кенглиги, тариқатларнинг ксплигини ҳисобга олганда, жавоб бериш амримаҳол. Аммо шуни бемалол айтишимиз мумкинки, дастлаб таъкидлаганимиз слчовларга мувофиқ ва тарихий ривожланишга тобе бслган ҳақ йсл ҳар асрда мавжуд бслиб келган. Тасаввуф орасида сша андишани бошидан кечирган, Қуръони каримга боғлиқлигини ва А асулуллоҳга муҳаббатини ниҳостда кучли сақлаган, ҳар бир ҳаракатини сша слчовларга ксра йсналтирган, ҳар қадамини уларнинг файзлари билан бирга босган тариқатлар ҳар вақт бслган.

САВОЛ: - Ҳазрат, стмишда тариқатлар ташкил топиш жараёнида баъзи қаршиликларга дуч келганми? Бу қаршиликларнинг мақсад-моҳистлари нималардан иборат сди? Шу ҳақда ҳам бир оз маълумот берсангиз?

ЖАВОБ: - Тариқатларга ва мутасаввифларга сз даврларида қаршилик ксрсатганлар ҳам бслган, албатта. Бу қаршиликларда асосан сша шахснинг шахсисти рол сйнаган. Яъни, мутасаввиф сифатида майдонга чиққан шахснинг тасаввуфдаги фикр қарашлари, ссфиёна сшаш тарзи ва у шахсга қаровчи шахслар сга бслган ақл-идрок, тушунча рол сйнаган. Мамлакат ҳаётига, одамларнинг маънавистига сз таъсиринн стказган ҳар қандай буюк мутасаввиф ҳаёти давомида баъзилар томонидан севиб-ардоқланган, сзига душман орттирган ва улар билан кескин, аёвсиз курашган. Тасаввуф аҳлига қарши доим омонсиз курашганлар кимлар сди, деган мақсадда тарих саҳифаларини варақласак, текширсак, уларнинг аксаристи тасаввуфни схши срганмаган олимлар сканлигига гувоҳ бсламиз, булар бир гуруҳни ташкил стади. Баъзи олимлар мутасаввифлар хатти-ҳаракатларига қарши чиқиб, улар билан мубоҳасага қиришиб курашганлар. Уларнинг хатти-ҳаракати Исломга шариатга мувофиқ келадими йсқми деган мақсадда олиб борилган бундай қаршиликлардан бир мисол, масалан, «само» дейилган бир манзара: инсоннинг маънавий шавқ ила тик турган ҳолда айланиши. Бу Исломга тсғри келадими? Бу ишни қилувчиларга нисбатан қандай муносабат билдириш керак? Бу хусус нимага асосланади ва нимадан таъсирланган, каби баҳсларга сабабдир.

Ҳатто мутасаввифларнинг даврон зикри ҳақида «А исолаи фи ҳаққи даваранус суфийс» номли асарлар ҳам ёзилган. Аима учун? Чунки у бир ҳаракатга суснади. Бунга схшаган мубоҳасалар бизнингча ҳал бслиши осондир. Чунки қслимизда асл манба - Қуръони карим ва ҳадиси шариф бор. Мутасаввифнинг ҳоли ҳаракатига тсғри изоҳ берилса, снглиш нуқтаи назар билан боқилмаса, улар ҳақида тсғри ҳукм чиқаришимиз, аҳли тасаввуфнинг ҳам, аҳли уламонинг ҳам фикр-қарашларини тсғри баҳолаш имконига сришамиз.

САВОЛ: - Тасаввуф аҳлига қаршилик ксрсатган сна бошқа тоифалар ҳам бслганми?

ЖАВОБ: - Яна бошқа тоифа мухолифлар борки, улар диний сабабга таснмай, тасаввуфни сзгача, айрича ва бегона бир ҳаёт тарзи деб билиб, тасаввуфни тсғри тушунмаслик натижасида уни танқид ҳам қиладилар. Буюк зотларнинг ҳақиқий руҳоний ҳаётларини англамаган ҳолда танқид остига оладилар. Зоҳирий ксринишига қараб нотсғри хулоса чиқараверадилар. Шосд улар ҳам тасаввуфни англаб-тушунганларида сди, балки уларҳам шу бахтга мусссар бслган бслардилар. Мисол учун Имоми Ғаззолийга бслган қаршиликлар ҳақида бир оз тсхталсак: манқибага ксра сски қозилардан бири Ғаззолийнинг «Иҳё-у улумиддин» номли асарини «Бунинг ичида заиф ҳадислар бор», деб қаерда ксрса йиғиштириб ёқиб ташлар скан. Кунлардан бир куни қози тушида А асулуллоҳни ксради. Олдида сса бир киши турибди. У киши ҳурмат билан А асулуллоҳга: «Шу китобимни бу шахс қаерда ксрса ёқтириб ташламоқда. Ажабо, китобимда сизнинг суннати санийснгизга хилоф бир нарса бормикан?» деб китобни тақдим стади. А асулуллоҳ китобга қараб: «Менинг суннати санийсмга мувофиқдир», деб жавоб берадилар. Қози сса китобларни ёқтиргани учун қамчи урилиб жазоланади. Қамчи зарбаларининг аччиғи билан уйғонган қози баданида қамчи изларини ксради.

Ғаззолийнинг китоблари ҳатто бугун ҳам Саудис Арабистонида сқилиши ва сотилиши тақиқланган асарлардандир. «Арабистонга олиб кирилиши ман стилган бу китобнинг муаллифи Имоми Ғаззолийни бу қадар туҳматга лойиқ ксриш инсофданми?» деган саволга «Ғаззолий Ислом олами етиштирган снг буюк алломалардан биридир», дес жавоб берамиз.

Ғаззолийнинг асарларнни тушунмаслик, унинг асл мақсадини, нистини англамасликдан келиб чиқади. Унинг мақсади Исломнинг руҳистига ксра самимистла сшамоқ бслгани учун, у сз фаолистларида ҳақ бслган.

Тасаввуф аҳлининг мухолифларини ана шу тарзда турлашимиз мумкин. Ўтмиш маданистида ҳам мадраса, хонақоҳ орасида доим ихтилоф жараён стган. Бундай ҳолатда у ёки бу тарафни инкор стиб, шошилинч ҳукм чиқаришни маъқул ксрмайман. Чунки, стмиш ҳаётда «тасаввуф намоёндасиман» деган кишиларнинг ҳақиқатан танқид стишга арзийдиган баъзи хатти-ҳаракатлари бслган. Уларнинг бу хил ҳаракатларига қарши слароқ, динни схши билган уламо орасида диний ҳамист туфайли «динни ҳимос қилиш ғамида» қаршиликлар юзага келган. Аммо баъзи кишилар борки, тариқатнинг руҳига киролмай, тушунолмай, унга қарши курашган ва аҳли тариқатни билмаган ҳолда айблайверган.\

САВОЛ: - Айтганингиздек, мухолифатни тортишувга айлантирганлар, кспроқ бу курашларга тақлидий ёндашганлар, шундаб смасми?

ЖАВОБ: - Масаланинг ички тарафини билмаганлар ҳам бслади.Тарихий ҳодисаларнинг кспи шуни ксрсатадики, баъзи уламолар тасаввуфга нисбатан ёмон муносабатда бсла туриб, сқинроқ танигач, тасаввуфни, сзининг шариатга асосланган сътиқодига муштарак билиб, тариқатга қадам қсйганлар.

Ғаззолий ҳам шунга мисол бсла олади. Бу улуғ мутасаввиф, бир вақтлар, Бағдод мадрасаларида улуғвор салла сраб, олтин билан тикилган жубба (чопон) кийиб, муҳташам олим сифатида дарс бераркан, кейинчалик, бу йслининг саёзлигини англагач, тасаввуфга киради ва мадраса билан такс фаолистини бирга олиб боради. Иккинчи мисол Мавлоно Жалолиддин А умийдир. У ҳам авваллари олим сифатида тасаввуфга мухолиф скан, кейинчалик тасаввуфни схши танигач, айниқса ташқи сътиқодлардан таъсирланмаган, сз анъанасида мустаҳкам, ҳақиқий тасаввуфий чуқур ҳаётни танигач, сз инкоридан, қайсарлигидан воз кечган зотлардандир. Мен сз ҳаётимдан ҳам мисол келтиришим мумкин. Мактабда сқиб юрган вақтларимда адабиёт китоблари сқитилаётганда, тасаввуфга нисбатан совуқ муносабатда сдим. Айниқса, ваҳдатул вужуднинг тушунтириш тарзига қарши сдим, чунки шариатга мувофиқ келмайди, деб сйлардим (кспчилик адабиётчиларимиз дин ҳақиқатларини билмасликлари боис ҳануз шу фикрдалар). Бугун сса шариатга бслган муҳаббатимнинг ортишини истаган бир шахс слароқ Қуръони карим ва Ҳадиси шарифни бош тожим қилишни чин кснгилдан сзига йсналиш қилиб олган шахс сифатида, соф тасаввуфга қарши чиқиш катта хато ва ста хавфли иш деб биладиган даражага келдим. Тасаввуф ихтиёрий завқ маслаги смас, аксинча, ҳар бир мусулмон учун мажбурий ва зарурий йсл сканига шариат, суннат ва остларга суснган бир киши сифатида ишончим комил.

Бугунги ижтимоий аҳвол, муҳит ва диний доирадан мисол келтираман: арабча биладиган, араб диёрларида сқиб келган кспгина диндорлар тасаввуфга қаршидирлар. Табиийки, бу уларнинг тасаввуфни билмасликларидан. Мен уларни тасаввуфни билмайдиган, танимайдиганлар сафига қсшаман, улар танимай-билмай туриб тасаввуфга кескин қаршилик қиладилар, чунки инсон боласи билмаган нарсасининг душманидир.

Мен, тасаввуф назарий жиҳатдан срганилмаган бир ҳаётда сшадим. Маслагим туфайли олимлар орасида ксп бслсам ҳам, тасаввуфга оид китоблар сқиган бир киши бсла туриб, тасаввуфни амалда сшаш, китобларда ёзилгандан ксра фойдалироқ сканини ксрдим. Агар мен шундай оилавий шароитга сга бслмаганимда сди, тасаввуфдан бехабар ва бебаҳра, унга душман, жоҳил бир киши бслиб қолардим.

САВОЛ: - Ҳазрат, талабалик даврингизда тасаввуфнинг сргатилиши ҳақида айтиб стдингиз. Тасаввуф ҳақида ссз кетганда, шариатнинг тор ҳукмларига барҳам берувчи, сркин фикрлашга мослашган, инсоннинг зеҳний такомилига сшик очадиган, сркин тушунча—қараш сифатида таърифлаш слкамизда одат тусини олган сди. Хусусан, Юнус А­мро, Мавлоно Жалолиддин А умий ҳақида гап кетганда кспинча ана шу таърифни тилга олишарди. Шуни изоҳлаб берсангиз?

Шариатни гсё жамистни диққинафас қилувчи ҳукмлар мажмуи сифатида, тасаввуфни сса бу ҳолатни енгиллаштирувчи, тафаккур ва санъат арбобларининг ке-либ чиқишига шароит сратган, шариатнинг тор қолипдаги буйруқларини ошиб стган бир фаолист деб билувчи зиёлилар ҳам бор?

ЖАВОБ: - Бу сша зиёлиларнинг фикрларидир. Ўз нафсоний истакларининг қоғозга битилган шаклидир. Тасаввуф бир жиҳатдан шундай бир маслакки, илгари тасаввуфга кирмоқчи бслган кишиларга, тасаввуф пирлари «Болам, сен шариатнинг аҳкомига амал қил, бу йсл жуда қийин йсл, тасаввуф темирдан қовурилган нсхатдир», дейишар скан.

Тариқатларнинг хилма-хиллигини, биз билган-таниган тасаввуф билан улар билган-таниган тасаввуф орасидаги фарқларни ҳам сътиборга олиш керак.

САВОЛ: - Ҳазрат, адабиётимизни мисол қилиб оладиган бслсак, бу ҳолатни, мутасаввиф санъаткорларимиз баъзи тимсолларни тасаввуфий маънолар билан келтириши, аммо унга фақатгина зоҳиран изоҳ берувчилар билан боғлаш мумкинми? Масалан, А умий, А­мро ёки Фузулий кспгина шеърларида ташбеҳлар, майхона, соқий, пири муғон, шароб каби атамаларни ишлатишган. Тасаввуфда сзига хос маъно ва изоҳларга сга ссз - атамаларни баъзи олимлар, ташқи - зоҳирий маъносига қараб хулоса чиқарганлари сабабли кспгина мутасаввифларни шариатдан чиқиб кетган демоқдалар.

ЖАВОБ: - Тасаввуфни зоҳиран ва асарлар орқали англаш қийин. Инсон тасаввуфнинг ичига киргач, уни ксради ва амалда сшаганидагина англайди, билади. Тасаввуфнинг зоҳирига ксра баҳоловчиларнинг масалага ёндашув тарзлари илмий метод томонидан танқид қилишга лойиқдир. Бир нарсани тубдан тсла-тскис англаш учун инсон зоҳирий хулосалардан қочиши, аввало воқеанинг моҳистини англаши, ундан кейин хулоса чиқариши лозим. Ҳолбуки, мазкур кишилар бу масалага ана шу тарзда ёндашмайдилар. Тасаввуфни срганишар скан, уни тсғри—ҳаққоний равишда тушуниш ва буткул унга таслим бслиш нистида ёндашмайдилар. Ўзларига сз ҳолларича бир ҳаёт йслини белгилаб олиб, қандайдир тамойил ва қадристларга тасниб олишган. А­нг фожиали томони шундаки, ушбу тамойиллардан воз кечиш нистлари йсқ. Тасаввуфни доим сз нуқтаи назарларига ксра баҳоламоқдалар. Ҳолбуки, мутасаввиф улар сйлаганидек смас. Масалан, А умий: «Кофир бслсангиз ҳам, бутпараст бслсангиз ҳам, оташпараст бслсангиз ҳам, келинг, барчангнзни сша ҳолингизда қабул ставерадиган инсонман» дейдиган зот смас. Мавлоно А умийни сқиндан таниб-билсалар сди, бундай четлашишнинг имкони йсқлигини ксрардилар. Бу ссздан асоснй мақсад - тавбага чақириқдир. Бу ссз аслида Мавлоно А умийнинг ссзи смас. Унинг мақбарасига сронлик бир шоир ёзиб қсйган сатрлардир. Аллоҳ тавба қилиш шарти билан ҳар қандай гуноҳкорни кечира олишини, бунинг учун стмишдаги гуноҳ - маъсистга тсла ҳаёти туфайли умидсиз бслмасликни ифодаловчи бир ссздир. Ўлар А умийни снглиш тушунибдилар. Агар тасаввуфнинг тақлидчилари смас, балки ҳақиқий аҳли тасаввуф тадқиқ стилса, тасаввуфнинг бош ғосларидан бири Аллоҳни билиш - таниш сканини ксрамизки, буни аввалроқ ҳам айтдим. Маърифатуллоҳ, съни Аллоҳни билиш - таниш бир неча босқичларга бслинади: биринчи, сз устозига меҳр қсйиш, иккинчи, унга қиёсан А асулуллоҳга муҳаббат, учинчи, Аллоҳнинг борлигини ҳис стиб, унга муҳаббат қсйиш. Аҳли тасаввуф шуни схши биладиларки, А асулуллоҳнинг суннатларига ксрсатилган кичик бир бепарволик сабабли сришган мақомларидан дарров маҳрум бсладилар. Буни феълан ксрганлари учун улар А асулуллоҳнинг суннатлари тугул, одобига, ҳатто бепарволик қилишлари мумкин смас. Чунки одобдан маҳрум бслган бир инсон Ларвардигорининг лутфидан насибсиз қолгай ва маънан юксалиши ҳам имконсиздир. Суннати санийсга бслган кичик бир қаршилиги туфайли бошига не-не балолар келиб, оҳу фарёд чекканини мутасаввифлар сз асарларида айтиб стганлар. Ҳожатхонага бир маротаба снг оёғи билан кириб (ҳолбуки, чап оёқ билан кириш одобдан) неча кунлаб изтироб чеккан мутасаввифлар стган. Шунинг учун бу масаланинг ҳақиқий намосндалари, аҳли тасаввуфнинг шариат аҳкомидан заррача четлашмаганини, бинобарин суннатлар у ёқда турсин, одобни тарк стгани вақт ксп нарса йсқотишларини билардилар. Суннатга ва одобга доимо риос қилишни тавсис қилардилар. Чунончи, Имоми А аббоний (қуддиса сирруҳу) ривост қилишларича, у кишига иккита гул келтирган муридига «Болам, нега учта, бешта ёки еттита қилиб олиб келмадинг, Аллоҳ таоло тоқдир ва тоқни схши ксради» ҳадиси шарифини билмайсанми?» деб оддий кичик бир хусусга ҳам сътибор берган скан.

Шу боис, тасаввуфни сз фикр-қарашларига ксра изоҳлайдиган бу шахслар нотсғри метод қслламоқдалар, срганиш методи смас, суиистеъмол методини қслламоқдалар. Ўз ҳаётларига дастак қидириб ва сз ҳаётларига асосланиб, тасаввуф буюкларини сзларига тобе қилишга ҳаракат қилсптилар. Бу одобга зид бслиб, бунинг учун уларнинг нажотга сришуви имконсиздир.

Ҳақиқий тасаввуф охир-оқибат инсонни А асулуллоҳ муҳаббатига, ҳатто А асулуллоҳни мушоҳада стишга сриштиради. Имоми Суйутий (Аллоҳ ундан рози бслсин) уйқудан ташқари, уйғоқлигида пайғамбар алайҳиссаломни сллик мартадан зиёд ксрганини баён стади. «Муҳаммадис» асарининг муаллифи сз асарини А асулуллоҳнинг таълим - ксрсатмаси билан ёзганини қайд стади. Ҳатто буюк мутасаввифлар сз асарларини ана шундай маънавий буйруқ билан ёзганлар. Шунинг учун «А асулуллоҳ билан бир лаҳза алоқам ва мушоҳадам йсқолса, сзимни мусулмон санамасдим», дейдиган даражада мутасаввифлар ҳам бор. Демак, чин мутасаввиф ҳар лаҳза А асулуллоҳ билан бирга, у бслмаганида сса сзининг мусулмонлигига ишонмас скан.

Хуллас, шариат тор ва диққинафас деб, тасаввуф сса унга қарши мусомаҳали - кенг фикрли таълимот, деб тақлидчи ва ғофил зиёлилар айтмоқдалар, холос.

Айниқса, «Сизлар қаерда бслсангизлар У сизлар билан биргадир» (Ҳадид-4), «Бас, қай тарафга юз бурсангиз, сша жой Аллоҳнинг тарафидир» (Бақара- 115), Юнус А­мро «Истамагил ани йироқ, кснгулдадир анга дуроқ», дейди. Демак, Аллоҳ бизга биздан, ҳам сқин скан, унга сришмоқ керак. Аега бунинг фарқига бормаймиз ва ҳаракат қилмаймиз, нега? Ҳақиқий мутасаввиф унга сришган. Чунки у ҳақиқий мусулмон бслган ва Аллоҳнинг тажаллисига мазҳардир. Улар бу завқни тотган зотлардир. Шунинг учун баъзи калтафаҳм зиёлиларимиз шариатни кулфат деб билишлари, шариат аҳкомига тор қолип сифатида қарашлари мумкин. Бундай дегувчиларнинг ссз, фикр-қарашлари уларнинг жоҳилликларига ишора қилмоқда.

САВОЛ: - Ҳазрат, дунёнинг тсрт тарафига Исломнинг тарқалишида, айрим давлатларнинг ташкил топишида, хусусан тасаввуф арбобларининг қсшган ҳиссалари ва давлат асосчилари билан бслган сқин муносабатлари бслганидан хабардормиз. (Усмонли давлати, Амир Темур салтанати), шунингдек, Ислом жамистларининг ижтимоий, маданий турмушларида муҳим рол сйнаган шахслар ҳам аҳли тасаввуфдан ва тасаввуф тушунчасига сқиндан боғлиқ шахслар бслгани айни ҳақиқатдир. Бугун ҳам - жамистни жонлантириб турган, маданий, маънавий ва бошқа жабҳаларда мамлакатнинг юксалишида тасаввуф аҳли ва ғосси фаол - динамик куч сифатида катта аҳамист касб стмоқда, шундай смасми?!

ЖАВОБ: - Тасаввуф ҳаётдир, ундан ташқариси слимдир. А асулуллоҳ (с.а.в.): «Гсё қуруқ ерни сув кскартиргани каби зикруллоҳ қалбни жонлантиради», дейдилар. Қалби қаттиқ, тошбағир инсондан схшилик чиқмайди. Инсонни тадқиқ стадиган бслсак, ҳамма нарса унинг маънавистига, кснгил жонлилигига тақалади. Кснгли кстаринки руҳда бслган кишилар фаол - ҳаракатчан бслиб, сзгаларга ҳам ижобий муносабатда бсладилар. Кснгли слик инсонлар ҳар жойда, ҳар доим дардисар бслиб, бошлари дарддан чиқмайди, улар тиканга схшайди, ҳар нарсани қспоради. Шунинг учун мен тасаввуфни ихтиёрий завқ савдоси, тутуми, хатти-ҳаракати деб билмайман. Балки, инсонистнинг ғафлатдан уйғониб, бир нави слимдан халос бслиб ҳаётга қайтиши ва асл ҳаётнинг мазасини тотиш учун зарурий фаолист деб биламан. Аллоҳ таоло инсонга инъом қилган ҳаёт неъматининг асл ғосси деб биламан. Аллоҳ таоло: «А­й инсонлар, У сизларнинг қайсиларингиз чиройлироқ - схшироқ амал қилувчи сканлнгингизни имтиҳон қилнш учун слим ва ҳаётни сратган зотдир» (Мулк - 2), дейди. Яшашдан мақсад- сша чиройлироқ амалларни бажаришдир.

Тасаввуфни «А­й мсминлар, Аллоҳдан ҳақ-рост қсрқиш билан қсрқинглар ва фақат мусулмон бслган ҳолларингда дунёдан стинглар» (Оли Имрон - 102) тавсиссининг зарурий шарти деб биламан. Чунки, «Ким бу дунёда кср бслса, охиратда ҳам кср ҳолида қайта тирилади» (Исро - 72). Бу дунёдаги ксрликдан қутулмаса, инсон ҳаётдаги ғоссига сришолмабди демакдир. Ғоссига сришолмаган инсондан тасодифий сзгулик кутиш мумкин, аммо сз ихтиёрига ксра смас. Шунинг учун ҳар бир инсон албатта тасаввуфнинг ушбу икки ғоссини (Қуръон ва Ҳадиснинг буйруқларини) сз ҳаётларида тадбиқ стишлари лозим. Яъни ҳар тарафни қуршаб олган Ларвардигори билан сқинроқ алоқа боғлаши лозим.

Ларвардигори унга шу қадар сқин скан, сзи Ларвардигоридан узоқлашмаслиги керак. Чунки Аллоҳ таоло коинотни сратиб қсйиб, номаълум йироқликларга кетиб қолган борлиқ смас. Яъни, Аллоҳ таоло «У зот ҳар куни иш-амалдадир» (А аҳмон-29). Борлиқ ва ундаги нар-саларни сратгач, уларни сз ҳолига ташлаб қсйган смас. Ауқсон бизда, хато бизнингдир. Ҳам дунёда, ҳам охиратда бахтли-саодатли бслиш учун албатта инсон Ал-лоҳни билишга - танишга интилиши керак. Бунга амал қилмаса, охиратга ксзи ожиз ҳолда кетажак. Дунёга ғофил ҳолда келиб, ғофил кетганидан, охиратда ҳам ҳеч нарсага сришолмайди. Инсон сзининг абадий саодати учун қуйидаги икки хусусни бажармоғи шарт;

1. Аллоҳ таолони танимоқ - билмоқ ва У билан бирга унсист ҳосил қилиб, ундан завқ тотмоқ.

2. Аафсини поклаб, ахлоғини тарбисламоқ.

Ахлоқ—фардий смас, балки ижтимоий бир ҳодисадир. Жамист мавжуд бслмай, инсон ёлғиз сзи сшаса сди, ахлоқ деган нарсага ҳожат қолмаган бсларди. Ахлоқ жамист ҳаётининг ксринишидир. Шундай скан, ахлоқ жамистнинг тартиб-интизомига сга кучли таъсир ксрсатадиган, жамист низомининг шахсларга тааллуқли манбаини ташкил стадиган унсурдир. Шунинг учун ахлоқни йслга қсймай туриб инсон жамистга фойда бериши, ахлоққа риос қилмайдиган шахслардан ташкил топган жамистнинг ҳам муваффақистга сришуви мумкин смас. Бир инсон ушбу икки ғосни амалга оширмай туриб, чин инсон бслиши имконсиздир.

Аждодларимиз ушбу ғосларни ҳаётларида тадбиқ стганлари сабабли умрлари самарали, оқибатлари хайрли бслган. Аждодимиздан қай бир зотга меҳр қсйган бслсангиз, у албатта аҳли дилдир, бу иккн ғосга амал қилгани учун уларни бугунга қадар ҳар инсон съзозлаб келмоқда. Хожа Аҳмад Яссавийни, Юнус А­мрони, Мавлоно Жалолиддин А умий, Ҳожи Байрам Валини шунинг учун севиб-ардоқлаймиз.

Бугун ҳам жамистнинг фаоллигини, ҳаракатчанлигини ва ҳалокатдан халос бслишини таъминлайдиган сгона чора - бу ғосларни амалга оширишдир. Шуни схши тахмин қиламанки, душманларимиз буни биздан ҳам схши билганлари учун муайсн муҳитларда тасаввуфга ашаддий душманлик қилмоқдалар.

Тасаввуф ва тариқатлар тарихий воқелик бслиб, катта-катта фатҳларга йсл очган ва бу фатҳларга манба бслган. Қсплаб сиёсий ғалабаларнинг манбаи бслган. Бу тсғрида қатор мисоллар келтиришимиз мумкин: ссласангиз, Мавлоно А умий слимга «шаби арус» (никоҳ кечаси), дейди. «Ўлимим ғам-ташвишли ҳодиса смас» деб шеърларида ҳам шу ғосни олға суради. Бунинг маъноси ғост содда, жонли ва табиий бслиб, инсон бу ҳақда сътибор билан фикр юритса «ва унга қайтарилажаксиз» (Бақара-245) остини сқиб, севинмасликнинг иложи йсқ. Демак, слим бу қадар мунис скан, инсон ҳаёт, охират ва абадий ҳаёт масалаларига ҳам шу нуқтаи назардан туриб боқса, слимдан қсрқмайди, шахсий манфаатларнинг сткинчи ва саёзлигини тушунади. Аатижада сзгулик учун жонини беришга ҳам тайёр ҳолга келади. Ислом тарихида рсй берган қаҳрамонликларнинг манбаи ҳам шу. Айрим давлатлар бунга мисол. Агар у давр мансубларининг қалбларида слимдан қсрқиш ҳисси кучли бслганда, дунёвий манфаат - ғаразлар жсш урганда сди, улар буюк шарафга муваффақ бсла олмаган бслардилар. Ватан озодлиги ва истиқлоли учун бслган жанглардан бирида рсй берган бир воқеани мисол келтирай: бир зобит жанг майдонида йиғлаб юрган икки аскарни ксриб, ёнига чақиртиради ва уларга далда бермоқ учун, «Аега йиғласпсизлар, слимдан шу қадар ҳам қсрқасизларми, услмайсизларми? Аскар деган ҳам йиғлайдими?» дейди. Уларнинг йиғиси тугамайди. Аиҳост зобитнинг қистови ила «Шунча жангларда қатнашдик, аммо бизга ҳеч шаҳодат насиб қилмаспти, кафанимизни бсйнимизга сраб жангга кирспмиз, лекин Аллоҳ бизга шаҳидлик каби буюк мақомни сҳсон стмаспти, нима гуноҳимиз бор скан?!» дес жавоб берибдилар.

Ота-боболаримиз ватанимизнинг истиқлолини ҳам ана шу ғос ила курашганлари учун қслга киритдилар. Агар мустақиллик учун бслган жангларда инкорчи, авантюрист, анархист каби пасткаш ғослар ила курашганимизда сди, бугунги кунда ё Амриқо, ё юнонлар каби разил ҳаёт кечираётган бслар сдик.

Санъатга келсак, маълумки, санъат кснгил масканидир. Кснгли ҳасжондан йироқ бир инсон гсзалликни сезиши, топиши ва тасвирлаши мумкин смас. Тарихда стган машҳур санъаткорларни тадқиқ стадиган бслсак, уларнинг кспчилиги кснгил арбоби бслганлигини ксрамиз. Табиий, санъатнинг манбаи «ҳасжон» бслгач, инсон башарий, жинсий, моддий ҳасжондан келиб чиққан санъат асари юсага келтириши ҳам мумкин, бир инсон бир аёлга бслган севгиси туфайли гсзал, лирик шеър ёзиши мумкин. Аммо буни тасаввуфдаги туйғулар билан тенглаштириб бслмайди. Чунки тасаввуфдаги ҳис-ҳасжон шу қадар кучли ва ҳаётбахшки, бу туйғу инсонни ҳавода учиради, оёқларини ерга бостирмайди. Мавлоно А умий сз замондошларига қандай қилиб таъсирини стказганини ссланг Мавлоно барчани лол қолдирган ва ғайратлантирган сди. Мутасаввифлар ана шундай бслганлар. Асл манбадан фойдаланиб, унинг лаззатини тотган киши машрабга айланади.

Ўтмиш даври санъатини меъморчиликдан тортиб то мусиқа ва адабиётга қадар текширадиган бслсак, буюк санъаткор ва олимларнинг барчаси тасаввуф аҳлидан бслган зотлар сканлигини ксрамиз. Қай бир олим ёки санъат аҳлининг асарини очиб сқисангиз, албатта Ғаззолийни сқиганлиги, Маснавийдан файз олгани сезилиб туради. Хуллас, тарихий даврда тасаввуф аҳли санъат, адабиёт, мусиқа, меъморчилик ва бошқа соҳаларга ҳомийлик қилган.

САВОЛ: - Ҳазрат, «шариат аҳли», «тариқат аҳли» дес ажратаётганларга нима дейсиз?

ЖАВОБ: - Бу жуда муҳим бир мавзу. Тасаввуфни шариатдан ажратиш, иисоннинг терисини шилиб, гсштидан ажратиш демакдир. Чунки, шариатсиз тасаввуфнинг ғосларига, мақсадларига сришиб бслмайди. Қоинотнинг сгаси бор ва У сгона бслгани учун ҳамма нарса Унга суснади. Коинот сгасининг розилигисиз бирон нарсага сришиб бслмайди. Боғбон рухсат бермаса, боғга кириб гул узиб бсладими?

Шунинг учун шариат ҳукмлар ва ссзлардан иборат бслиб, тариқат сса унинг ҳолати, амалий ксринишидир. Ҳукм бслмаса, ҳоли ҳам бслмаганидек, зарф-конверт бслмаса, мазруф - конверт ичидаги мактуб қаерда туради? Бинонинг бетон устунлари, ғиштлари бслмаса, ичидаги мебель, ашёлар, деворлар ҳам бслмайди. Бу-лар бир-бирларини тслдиради. Сув билан коса бир-бирига қандай боғлиқ бслса, шариат билан тасаввуф (тариқат)ни ҳам шундай тушуниш, улар орасидаги сзаро боғлиқликни билиш керак.

Тариқат деган воқелик доим мавжуд бслиб келган. Аммо у шариат аҳкомидан узоқ бслса ботилдир. Бундай тариқат мансубларининг мақсадлари дунёдир.