3. ЖАҲОЛАТ. Бу ҳолда инсонлардаги нафснинг мавжудлиги айб смас. «Инсон аслида гуноҳ билан туғилади», деган иддао билан инсонни унда бслмаган нуқсон билан айбламоқ тсғри смас. «Ҳамма фитратида Ислом билан дунёга келади. Ҳар гсдак пок ва маъсум инсон сифатида туғилади. Фақат ота-онасигина уни мажусий, сҳудий ёки насроний қилиб тарбислайди». Яъни, инсон болалигидаги тарбис оқибатида асл фитратидан айрилади.

Шу боис ҳам инсоннинг учинчи душмани - жаҳолат. Билмаслик ҳақиқатлардан бехабарликдир. Жоҳиллик- таълим-тарбис ксрмаган, дипломсиз маъносида смас. Жоҳиллик тақвосизлик, тақво қашшоқлигидир. Баъзи олимлар ҳам, дипломи борлар ҳам жоҳиллик қиладилар. Бу диний илмнинг озлиги, Аллоҳнинг илоҳий адолатини, амрларидаги ҳикматларни билмасликдир. Ижтимоий, ахлоқий, диний тажриба, илм ва маданист танқислигидир... У ҳолда ҳеч таълим олмаган бир кишининг дин нуқтаи назаридан жоҳил смас, ориф бслиши мумкин. Чунончи, стинчилик қилган Юнус А­мро юксак даражадаги шахс бсла олган скан, мадрасада сқиган ҳирсли бир олимнинг тубан бир даражада қолиши ҳам табиийдир. А­нг қаттиқ азобга дучор бсладиганларнинг бири илмига амал қилмаган олимдир. Била туриб амал қилмайди, айбу нуқсон ва гуноҳлардан қайтмайди.

ИЛМ АУҚСОАЛИГИ

Шунинг учун ҳам Ислом инсон тарбиссида аввало жоҳилликни бартараф стишга алоҳида аҳамист беради. Ҳатто, сқиш-ёзиш, мураббий ва талабага бслган ҳурмат-сътибор, илму маърифатни қсллаб-қувватлаш Исломда фавқулодда даражададир. Ҳазрати Алининг: «Менга бир ҳарф сргатган кишининг хизматкори бслишга тайёрман», деган ссзлари буни тасдиқлаб турибди. Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг замондошлари орасида нуфузи баланд зотлар бслмиш саҳобаларнинг кспчилиги ҳам саводсиз сдилар. Араб шоирларидан машҳур Адиий ибн Ҳотами Той пайғамбаримизнинг ҳузурига бориб, ул зотдан фахрий ёрлиқ олади ва уни Мадина бозорида бирортасига сқитмоқчи бслади-ю, ҳарф танийдиган бирор киши чиқмайди. Шоир бслса-да, сзи ҳам сқиш-ёзишни билмайди. Шунга қарамай, сша қисқа давр ичида Ислом олами тараққий стди, қиёматгача номлари счмайдиган олимлар, даҳолар етказиб берди.

Ҳазрати пайғамбаримиз (с.а.в.) кспгина ҳадисларида мсминларни сқиш-ёзишга, илм срганишга ва сргатишга чақирадилар. Масалан, «Илм срганмоқ Аллоҳ ҳузурида намоздан, рсзадан, садақадан, ҳаждан ва Азизу Жалил бслган Аллоҳ йслида жанг қилишдан ҳам афзалдир».

Исломда фақат билиш билан чекланиш маъқул иш смас. «Фақатгина билганлар ҳалок бслурлар, билганига амал қилганлар мустасно. Фақатгина билиб амал қилган кифос смас, амалларни Аллоҳ розилиги учун, схшк нист ила қилганлар мустасно. Ихлос билан амал қилганлар мустасно... Улар ҳам хавфу таҳлика ичидадирлар».

Исломда қуруқ илмга сга бслиш етарли смас. Чунки инсон ксп жиҳатлардан нуқсонли бслиши мумкин. Аждодларимиздан мерос қолган манқибаларда: «Болам, мен сенга подшоҳ бслолмайсан деганим йсқ, одам бслолмайсан, дегандим», деган нақл машҳурдир.

Ислом шахсининг комил, етук, илмли, нафси тарбисланган бслишини мақсад стади. Аафс нима? Инсоннинг сз менлиги. Унинг моддий ҳаёти, бадани манфаатларини тамсил стувчи ва Аллоҳ тарафидан зиммасига вужудни бошқариш масъулисти юклатилган менлигидир. Фойдали, бсладиган, бслмайдигандир. Фақат, тарбис стилмаса, у снг асосий душман вазистидадир. Лайғамбаримиз (с-а.в.) урушдан қайтган бир гуруҳга: «А­нди кичик жиҳоддан катта жиҳодга келдинглар. Кишининг сз нафси билан кураши - катта жиҳод бслиб, марҳамат, сизларни кутмоқда», дейдилар. Яъни, нафсни енгиш, орзу-истакларга ҳоким бслиш учун кураш снг катта мужодала скан! Яна пайғамбаримиз айтадиларки: «А­нг катта душманинг шу икки ксксинг орасидаги нафсингдир», «Жиҳоднннг снг фазилатлиси кишининг сз нафси билан кураши, уни енгиши, ҳавойи нафсини назорат қилиб, унга ҳоким бсла олишидир».

ТААБЕҲГА МУҲТОЖ БУЛГААЛАА 

Шундай скан. мусулмон сифатида қиладиган снг асосий ишимиз -қалбларимизнинг аҳволини, орзу-умидларини тузатмок, мақсад-ғосмизни покламоқдир. Инсон хоҳ султон бслсин, хоҳ гадо бслсин, ким бслишидан қатъий назар, қалбини поклашга, амалларини Аллоҳ розилиги учун қилишга мажбур. А аҳбарлар кспроқ бунга муҳтождирлар. Мен хато қилсам, гуноҳ қилсам, бу менинг айбим, бунинг учун жазоимни оламан, лекин бир раҳбар гуноҳ иш содир стса, бутун миллат, жамистга шикаст етади, унинг хатоси туфайли халқи снглиш йслларга кириб қолади.

II. ИСЛОМ ТАСАВВУФИДА ААФС ТАА БИЯСИ

ААФС

Аафс инсоннинг моддий сзлиги, «мен»лигидир. Тилимизда унинг муқобили мавжуд смас. Уни фақат таърифлай ва тасвирлай оламиз. Жаноби Аллоҳ (ж.ж.) бизнинг ботинимизга бир идора стувчи, жисмимизни, моддий борлиғимизни, ҳаёт учун зарурий манфаатларимизни қсриқлаш ва қсллаш мақсадида фаолист ксрсатувчи маънавий бир борлиқ жойлаштирган, ана шу нафсдир...

Мавжудлиги - зарурат, истаклари - табиий, аммо таъқиб ва назорат қилиниши, тарбисланиши ва ёмон иллатлардан покланиши ҳам шарт.

Севимли пайғамбаримиз (с.а.в.) Абу Дардога: «Шубҳасизки, Аллоҳнинг, аҳли оиланг, бола-чақангнинг ҳамда бошқа инсонлар қаторида бадан ва нафсингнинг ҳам сенда баъзи ҳақлари бор. Ҳар бир ҳақдорга ҳаққини беришга мажбурсан», деб насиҳат қилганлар.

Ислом дини нафснинг емоқ, ичмоқ, таносил, истироҳат каби шаръий истакларини ҳалол йсллар билан адо стишга буюради. Аммо ҳаддан ташқари хоҳишларга, ҳою ҳавасларга қатъисн йсл қсймайди. Масалан, наслнинг давом стиши учун уйланишни ташвиқ стади, лекин никоҳ йсли билан, зино смас. Шу зайлда нафснинг шаҳвоний хоҳишлари тсғри йслга йсналтирилган бслади.

Ислом бола-чақа қилмай доимо бсйдоқ сшашни, бичишни, роҳибона таркидунёчиликни рад стади. Шунингдек, саломатликнинг давомийлиги учун еб-ичишни буюради. Аммо ҳаромдан топишни, меъёрдан ошиқ ейишни. вужудга зарар етказувчи моддалар ва ичкиликни тақиқлайди. Шу билан бирга шаръий тарзда дам Олишни тавсис стади. Лекин бошқаларга юк бслишни, дангасаликни, кайфу сафога берилишни ман стади.

Аафснинг ички табиий инстинктлари, истаклари ҳа деб бажо стилаверса, нафс талтайиб, ҳакалак отиб кетади, уни тийиб, жиловлаб бслмай қолади. Аатижада у инсонларни фалокату ҳаромларга, зулму гуноҳларга етаклайди. Шунинг учун Қуръони карим нафсни айбу нуқсонлардан поклаб, интизом остига олишни буюради ва нафсини тарбислай олмаганлар оқибатда мудҳиш пушаймонлик исканжасида қолишларини билдиради.

Шундай скан, ҳар бир шахс сз нафсини тарбисламоғи зарур, халқ оммаси ҳам, зиёлилар ҳам, зоҳирий ва юзаки диний таҳсил олганлар ҳам бунга муҳтождирлар. Кспроқ давлат раҳбаристи, халққа хизмат қилувчилар нафс тарбиссига муҳтождирлар. Чунки уларнинг хомлиги, ахлоқсизлиги, сҳтирос ва инжиқликлари сзларигагина смас, балки бутун миллат ва умматга катта модднй ва маънавий зарар келтиради. Тарихдан маълумки, нафсига асир бслган мана шундай лидерлар мамлакатнинг фалокат ботқоғига ботишига сабабчи бслганлар.

Ҳозирги таълим-тарбис дастурларимиз ҳам «нафс тарбисси»дан анча йироқдир. Оқибати аён: минглаб муаммоли, маънавий носоғлом, сохта дипломли, сифатсиз кадрлар сиёсатда, иқтисодда, халқни бошқаришда, ижтимоий ҳаётда турли инқирозларга сабабчидирлар. А уҳист ва маънавистдан маҳрум наслларнинг қандай қилиб инқирозга юз тутганлигини ксриб турибмиз. Ашларимизнинг сз диний сътиқодларига қарши чиқишлари бунинг ёрқин мисолидир.

Миллий ривожланишни ва тараққий стишни истасак, моддиюнчи ва динсиз таълим низомидан воз кечиб, нафс тарбиссига сътиборни кучайтирмоқ: сътиқодли, зиёли, тарбисли, адабли, ҳол ва кснгил аҳли бслмиш инсонларни тарбислаб, восга етказмоққа ғайрат қилайлик.

ААФС ВА ФАҲШ

Юқорида айтганимиздек, инсон ботинида «нафс» деган маънавий борлиқ мавжуд бслиб, у инсоннинг сз менлигидир. Тарбис ксрмаган, паст сависдаги нафс ёмонликка мойил ва шаҳватга ксп рағбатлидир: емоқ, ичмоқ, ухламоқ, айшу ишрат қилмоқ, кайфу сафога берилмоқ, бошқалар томонидан мақталмоқ, зсравонлик қилмоқ ва ҳоказоларни истайди. Жиддий иш -вазифалардан сзини олиб қочадиган, бирон қонун-қоидани тан олмайдиган нафс сгасини асир қилиб, сз орзу-истаклари кетидан судрайди.

Аафс мазкур иллатларга сгалигича қолса, кучайса, уни ислоҳ стиш, йслга солиш қийин бслади ва душмандан кутилмаган зарарлар нафсдан келаверади. Инсонни турли-туман моддий ва маънавнй хатарларга гирифтор қилади. Масалан, ароқхср, қиморбоз, беҳаё қилиб қссди, кези келганда сғрилик қилдиради, ҳатто одам слдиришга мажбур қиладс, оила-рсзғорларни буздиради, бошқаларга зулм қилдиради, қамоққа тиқади ва охири мозорга етаклаб келади...

Аафсни ёшликданоқ тарбислаш керак. Чунончи, ёш болага ҳар истаган нарсасини олиб бермаслик, уни айрим маҳрумистларга ксниктириш керак. Бир оз ёши улғайтач, сиқилса, қийналса ҳам оз-оз қийин ишларга сргатиш лозим. Балоғат ёшига етгач, аста-секин намозу рсзаларга ксниктирмоқ зарур. А­рта туришни, сркалик қилмасликни сргатиш даркор. Акс ҳолда, кснгли тусагани муҳасё стилаверса, боланинг нафсини тарбислаш амримаҳол бслиб қолади. Айтганини қилмасангнз, нашаванд сингари тутқаноғи тутади, сзини у ёқдан бу ёққа уради, ссзингизга қулоқ солмайди. Аафснинг ғалати бир хусусисти бор. Истаги қондирилганда таскин топиш срнига иштаҳаси снада очилиб, орзулари кучайиб бораверади. Егани сайин очксзлиги, ухлаганн сайнн дангасалиги ортиб, иш қилмай қссди, пул топса ҳирси ҳам ошади, ксзини тупроқ тслдиргунга қадар тсймайди.

Одобсизлик (фаҳш) бобида ҳам мазкур қонун-қоидалар амал қилади. Фаҳш - истаги қондирилганда қутуради, уйқудаги илон шаклидан етти бошли аждаҳога айланади. Усмирларни йслдан адаштириб, қизларни уйдан чиқариб фоҳишага айлантиради, оилаларнинг тинчини бузади, жамистларни тубанлаштиради, шаҳарларни ер билан сксон қилади, наслларни қуритади, қавмларни Аллоҳнинг қаҳрига учратиб, ҳалок қилади.

Ислом дини бу жиддий таҳликанинг олдини олмоқ учун аёлларга сраниб ҳижобда юрсшни буюрган, аёл-сркакнинг бир жойда аралаш стиришларига ҳам рухсат бермаган, ҳаромга қарашни, номаҳрамларга тикилишни таъқиқлаган, ксз ва қсл воситасида ҳам зино хавфи мумкинлигидан танбеҳ берган. Бирор сшикдан ичкарига қарашни, ҳатто деразасидан ксз ташлашни, бегона уйга рухсатсиз киришни қатъий ман стган.

Ислом аёлларнинг иффат-номусини муҳофаза стишга, оила масаласига алоҳида сътибор беради. Оилани муқаддас деб билади, ҳатто рсзғор тебратиш учун килинган сарф-харажатларни жиҳод қилиш билан баробар деб ҳисоблайди. Аёлга срига меҳр қсйиш, сркакка аёлнинг бахту саодати ва муҳофазаси учун, ҳар иккаласига ҳам бола-чақаларини схши, соғлом, ақлли, имонли, илмли қилиб тарбислашлари учун жавобгарлик юклайди. Динимиз жамистда фитна-фасод чиқмаслиги учун йигитларни барвақт уйлантиришни ташвиқ ва тавсис стади. Агар уйланиши кечиккан фарзандлар бир гуноҳ қилса, бу учун ота-она ҳам масъулдир, деб таъкидлайди.

Шундай скан, азиз биродарлар:

1. Узингизни ва оилангизнинг нафс тарбиссига катта аҳамист беринг, иродаси бсш, ҳавойи нафс асири бслиб қолманг.

2. Фаҳш ва ахлоқимизга зид бслган нашрларга қарши тинимсиз курашинг, уларнинг хонадонингизга киришига йсл қсйманг, сқинларингизни ҳам бу мавзуда огоҳлантиринг.

3. Аллоҳнинг буйруқларини, А асулуллоҳ(с.а.в.)нинг ҳадисларини срганинг, сргатинг ва тадбиқ стинг.

4. Имкони борича болаларингизни вақтли уйлантиринг, турмушга беринг.
Аллоҳнинг саломи, раҳмати ва баракатига сазовор бслинг!

ААФС, АҚЛ ВА ИМОА

Бугунги кунда XX аср жамистлари ҳақиқий жоҳилист даврини бошидан кечирмоқда. Фан ва техниканинг юксак тараққиётига қарамай асримиз инсони умидсиз, изтиробли, ғамгин, урушлар, мустамлакачилик сиёсатлари, ваҳшийликлар, зулму зсравонликлар, фаҳшнинг кенг тарқалиши, жиностларнинг ксплиги, сз жонига қасд қилишлар, давосиз касалликлар... инсонист азалдан соғиниб келган ҳузур-ҳаловат, тенглик ва биродарлик, инсофу тавфиқ, раҳму шафқат, сзаро муҳаббат қаерда, қачон ва қандай топилади?!

Ушбу саволларга жавоб излаш мақсадида атрофимиздаги кишиларнинг ҳаёт фалсафалари асосларини, турмуш тарзларининг сабаб ва турткиларини ақл қозонида қайнатиб ксрсангиз, уларнинг уч асосий манбага таснганини ксрасиз: ААФС, АҚЛ ва ИМОА.

ААФС - инсоннинг сзлигидир. Уз нафсининг қули фақатгина сз роҳати, тинчи, кайфу сафоси ва манфаатини сйлайди. Шу боис бошқалар билан рақобатлашади, сзига душман орттиради, зиддист қилади. Бундай киши худбин, манфаатпараст бслиб, асл масъулистини ҳис қилмайди. Улчов ва чегара нималигини билмайди, билишни истамайди ҳам. Қилаётган ишининг оқибатидан бехабарлиги туфайли разолат ботқоғига ботадн.

Бундай кишилар дангаса, текинхср, мағрур, худбин, билағон, тантиқ, срамас, ҳасадгсй, жаҳлдор, кек сақловчи, золим, ғаддор, вафосиз, сабрсиз, қонхср бсладилар.

Аафсининг қули бслган кишилардан инсонист ва жамистга асло фойда етмайди. Чунки, ҳавойи нафсга сргашган киши бенажот, икки дунёси ҳам харобдир.