АҚЛ - схши бир восита, аммо усталик билан фойдаланишни талаб қилади. Барчамизда ҳам ақл бор, бироқ аксарист инсонларнинг ақли қисқа, заволли, срим-спалоқдир. Чунончи, файласуфларни олайлик, минг хил дунёқараш, минглаб бир-бирига зид фалсафий оқимлар, мафкура, башарий тузумлар, адабиётлар, қонун-қоидалар... Одамлар ҳали-ҳануз инсонистга бахт берадиган одил тузум қура олмадилар. Башарий тузум тузиш - беҳуда сарсон-саргардонликка, нигилизмга, куфр-га, умидсизликка ва телбаликка олиб боради.

ИМОА - агар инсон ақлининг маҳсули бслган дин ёки сътиқодга таснса, унинг қадру қиймати йсқдир. Чунки одамзот ожиз, жоҳил, золим, қусурлидир, нафси аммо-ранинг асиридир. Бунинг устига инсон ақлида қсрқув, шубҳа ва балои шайтон бордир.

Имон фақат илоҳий асосга асослансагина қадру қийматга сга бслада. Чунки Холиқи Зулжалол кенг марҳамат, чексиз илму ҳикмат, тенгсиз қудрат ва санъат сгасидир. Ҳар нарсанинг снг аълосини, снг тсғрисини ва снг гсзалини, албатта, У билади ва сратади.

Инсонист ҳақиқат ва нажотга сришмоқчи бслса, нафс қслида сйинчоқ бслишдан сзини қутқариши, шаҳват ва ғурурдан кечиб, Буюк сратувчини топиши ва Унга таслим бслиб, Унга итоат стмоғи зарур!!!

Ҳорғин инсонист ҳақиқий ҳузур-ҳаловатни, икки жахон саодатини, фақатгина ва фақатгина куфр-инкор йслини, ғафлат ва қайсарликни ташлаб,

ИСЛОМга кириб, соф имонга мушарраф бслган тақдирдагина топади.

Бундан сзга нажот йсли йсқлигини билганлар XX аср жоҳилларига бу ҳақиқатларни имконлари қадар тушунтиришлари керак. Ягона чора ИСЛОМдир. Исломда нафснинг покланиши ва ақлнинг тарбисси, иршоди учун ксплаб воситалар мавжуд.

ААФС ТАА БИЯСИАИАГ АҲАМИЯТИ

Шахснинг ҳаётда муваффақистга сришолмаслигига, жамистнинг ривожланишдан ортда қолишига асосий сабаб, таълим-тарбиснинг нуқсонлигидир.

Тсғри ва мукаммал таълим-тарбис олган шахслар сзларини ҳам, жамистни ҳам тараққиёт сари етаклайдилар. Шу шарт биланки, таълим мукаммал ва ижобий бслмоғи керак. йсқса, инсонни чала домла динидан, чала ҳаким жонидан маҳрум қилиб қсйиши мумкин.

Шундай скан, мукаммал таълим-тарбис нима ва у қандай бслиши керак?

Яхши таълим-тарбис, шубҳасиз, инсоннинг жисми ва руҳий дунёсига, охиратига фойдали, уни ҳар икки жаҳонда бахту саодатли қиладиган, илм ва тажриба билан бир қаторда диёнат, билимдонлик, балоғат бахш стадиган, тсғри йслга, сзгу ва маъқул ишларга ундайдиган таълим-тарбисдир. Ақл илмга нақадар тслиб тошса ҳам қалб ва кснгилни сира унутмаслик керак, инсон сзидаги маънавий жиҳатларни - виждон ва нафсини тарбислаши, сҳтиросларини бошқара олиши, хунук одатларини тарк стиши, мавжуд илмий ютуқларини инсонист фойдасига йспалтира оладиган зеҳнистга сга-бслиши зарур.

Маънавий қадру қиймати йсқ, бир ёқлама моддиюнча таълим-тарбис таъсиридаги инсонлар кспинча тсғри йслдан озадилар. Улардан кутилган сзгулик ва схши натижани ксрмайсиз. Чунончи, маслаги ватан ва халқни мудофаа қилмоқ бслган бир зобит тарбиссининг бузуқлиги боис ватанга хиёнат стмоқда. Инсон соғлиги йслида жон куйдиришга қасам ичган бир ҳаким беморни ссриб-кемириб, жонини олмоқда, жиност содир қилмоқда. Мамлакат манфаатларини ҳимос қилиш учун тайинланган бир дипломат давлат сирларини бемалол сотиб емоқда. Лорахср ва фойдахср бир раҳбар молу дунё свазига халқини империалистлар қслига мустамлака қилиб бермоқда ва ҳоказо.

Демак, башаристга фидокорона хизмат қилишни, адолату фазилатни, одобу назокатни, раҳму шафқатни, меҳру муҳаббатни сргатадиган бир таълим-тарбис биз учун сув ва ҳаводек зарурдир. Бу сса фақат имон ва нафс тарбисси билангина амалга ошади.

ИСЛОМДА ААФС ТАА БИЯСИ

Инсонни ер юзида сзининг халифаси қилган, уни тоғу тошлар, еру ксклар қабул қилмаган омонатни кстаришга лойиқ ксрган, еру кскдаги бутун борлиқларни инсон фарзандига бсйсундирган ва уни сратиқларнинг снг гсзали, махлуқларнинг снг шарафлиси қилган Аллоҳу таолога ҳамду санолар бслсин.

Унинг Оламларга раҳмат ва инсонларга срнак қилиб юборган ҳабиби Адиби Муҳаммад Мустафо (с.а.в.) га ҳамда унга сргашганларга чексиз салоту саломлар бслсин.

Мутасаввиф шоир Иброҳим Ҳаққий Арзирумий сзининг машҳур «Маърифатнома» асарининг ибтидосида бундай дейди: «Ҳақ таоло икки жаҳонни Бани одам учун, Одамни сса сзини танитиш, билдириш учун сратган. Демак, олам ва Одамнинг сратилишидан снг олий мақсад ҳақ талаб ҳам маърифати Мавло, съни Аллоҳни билишдир».

Инсонистнинг маърифатуллоҳга сришуви ҳаётининг бош ғоссидир. Инсон ҳидостга сришмаса снг тубан ва зарарли сратиқ бслиб қолади. Чунончи, Қуръони каримда, ер юзида Аллоҳнинг халифаси сифатида инсон сратилажаги фаришталарга маълум қилинганида улар қандай жавоб берганлари келтирилади: А А абби! У ерда бузғунчилик қиладиган, қонлар тскадиган кимсани (халифа) қиласанми?» (Бақара — 30).

Инсон фарзанди сратиқларнинг снг гсзали, снг шарафлиси қилиб сратилган, аммо тсғри таълим-тарбис ва маърифатуллоҳдан маҳрум бслгач, жаҳаннамга тушади. Инсонист тарихини ксздан кечирганимизда шуни ксрамизки, иршод бслмаса одамзод махлуқларнинг снг тубанига айланади. Талон-тарожу урушларда бир-бирларни қириб-битиради. Асрлардан бери кучли кучсизни сзиб келган. Ҳийла ва мустамлака ҳукмрон бслиб келган. Тирикчилик хавфи туфайли қизлар тириклайин тупроққа ксмилган. Хотин-қизлар хсрланган. Оврупада аёллар мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум бслганлар, чунки, уларни шайтон санаганлар. Шунингдек, ксплаб ижтимоий ҳақлар ҳам уларга раво ксрилмаган. Қут-барака келтирсин деб мисрликлар ёш-ёш қизларни Аил дарё-сига ташлаб, қурбонлик қилганлар. Ҳиндистонда слган срига қсшиб хотинини ҳам тириклайин ёқишган. А­скимо кавми кексаларни оқ айиқларга ем қилганлар. Ибн Фазлоннинг саёҳатномасида айтилишича, қадимги Сибирда аёллар дин-сътиқод учун ароқ ичирилиб, фожиавий тарзда қурбон қилинар сканлар. Тарих саҳифалари сз жонига қасд қилишлар ва қатлиомлар билан тслиб-тошгандирю

ААФСАИАГ ТАБИИЙ ВА ТАБИИЙ БЎЛМАГАА (АОҚОАУАИЙ, АОХУШ) ХОҲИШЛАА И.

Исломда нафснинг баъзи истаклари табиий саналади. Ушбу истаклар ҳалол йсллар орқали қониқтирилиши динимизнинг амридир. Емоқ: ақл жиҳатидан ҳалол, табиийдир. Чорасиз қолган ва чслда қолган бир инсон жонини сақлаб қолиши учун ҳаром ейиши мумкин. УЙҚУ: инсондаги куч-қувват тсплаш манбаи бслиб, навбатдаги кунни тетик стказа олиши учун уйқу талаб стилади. ОИЛА ҚУА ИШ: наслу насабнинг давом стиши, инсоннинг ҳузур-ҳаловатда турмуш кечириши учун , тавсис стилган.

Аафснинг шундай орзу-истаклари борки, улар ғайри табиийдир. Уларга қарши курашиш Исломнинг асосий талабларидандир. Чунки бу хоҳиш-истаклар инсоннинг фитратидаги туйғуларни зарарли жиҳатларга йсналтиради. Инсонни тобора аслидан йироқлаштириб, йслдан адаштиради. Масалан, инсоннинг «Фақат менга бслсин, ҳамма нарса фақатгина менга бслсин, бошқалар билан нима ишим бор? Мен слгандан кейин, менга деса ер юзини сув босмайдими?» қабилидаги худбинларча тушунчаси кибру ҳаво, хасислик, ҳасад, кин, нафрат ва ҳоказо шунга схшаш нафсоний шаҳватлар, шунингдек, танбаллик, кайфу сафога берилиш, ғафлат, ҳақиқатни менсимаслик, ҳаром еб, ҳаром сшаш каби иллатлар бунга мисолдир.

Мутасаввифларнинг айтишларича, инсон хаётида табиий бслмаган ғайриқонуний орзу-хаваслар болалигидаёк бошланар скан. Масалан, ейиш-ичиш орқали. Бунга «ботиний шаҳват» дейади: бола ширинлик истайди, конфет, шоколад, хсрозқанд егиси келади, булар, албатта, ошқозоннинг, нафснинг истаги - шаҳватидир.

Ундан кейин ссмирлик чоғига етгач, «фарж шаҳвати» босқичига қадам қссди. Ислом ман стган гуноҳ ишларни қилгиси келади, бу даврда айниқса, зинога ксп чалғийди. Вақти келиб бу босқичдан ҳам стади. Оила қуради. Бу гал дунё севгиси ксз снгидан кетмайди. Бунга «ҳуббу жамъи мол»- мол-давлат тсплаш орзуси дейилади. «Болаларимнинг аҳволи нима кечаркан?», «Бола-чақани боқиш керак» сингари сй-фикрлар миссини тарк стмайди. Бир оз вақт стгач, бошқа бир босқич- манманлик туйғуси - мансаб, мақом ҳирси, съни, «ҳуббу жоҳ» авж олади. Кичик мансаблардан қониқмай қолади ва бу дафъа «ҳуббу раёсат» - юқори поғоналарга кстарилишни истайди. Ваҳоланки, юқориларнинг снг юқориси, снг олий мақом Аллоҳга хос сканлигини билмайди. Ким нафснинг ана шу ҳирс иллатидан қутқара олса, унга жаннат муборак бслсин.

Албатта, инсон сз нафсини тарбислай олади, тарихда бунга далиллар ксп.

Аафс «аммора»да, съни инсонни гуноҳ ишларга буюрувчи биринчи босқичда скан, Қуръони карим остларида биз учун ксрсатилган васфлар билан сифатланиб, кейинги босқичга стади ва худди шундай бошқа мақомларга қадар боради. Ундан кейин «лаввома» босқичига стади, съни сз хатою камчиликларини англай бошлаб, сзини танқид стиш жараёнига стади. Бунга нафси «лаввома» дейилади. Аста-секин «мулҳима»га стади: Маънавий ҳаётнинг баъзи гсзалликларини сезиб, Аллоҳдан баъзи илҳомлар ола бошлайди. Бу жараён нафси мулҳима дейилади. Секин-аста «мутмаинна»га, съни таскин топган нафсга айланади. «А­й хотиржам жон, сен (Аллоҳ таоло ато стган неъматлардан) рози бслгин ва (Аллоҳ таоло томонидан сенинг амалларингдан) рози бслинган ҳолда Ларвардигоринг (ҳузури)га қайт! Бас, (солиҳ) бандаларим қаторига киргин ва Менинг жаннатимга киргин!» (Фажр-27-30) деб Аллоҳ таоло охиратда унга илтифот стспти. Ларвардигори жаннатига таклиф қилажаги учун «розис», «марзийс»- Ларвардигорининг берган неъматларига рози, хушнуд, мамнун. Унинг ҳар ишини схшилик деб билади:

Хсшдир менга Сендан келган,
Ағунча гул, ёхуд тикан.
А хилъату ёхуд кафан.
Лутфингда хсш, қаҳринг-да хсш,
Мавло ксрайлик найлар.
Аайларса гсзал айлар! —

сингари туйғулар кснглини фатҳ сгади. «Марзийс» - Аллоҳ томонидан севилган бир инсонга айланади. Бундан юқориси сса пайғамбарларнинг даражаси бслган нафси «софийс»дир. Ушбу босқичлар турли сабаб ва усуллар орқали мсминларга неъмат сифатида тақдим стилган.

ААФСАИ ИСЛОҲ А­ТИШ ЙЎЛЛАА И

Аафсни ислоҳ стиш - поклашнинг сгона чораси Ислом дини буюрган амалларга тсла-тскис амал қилишдир. Жумладан, намоз - бир инсонни кунда беш вақт тозалайдиган, ҳам ботини, ҳам зоҳирида ифлослик қолдирмайдиган, инсонга доимо Ларвардигорнинг бандаси сканини сслатиб турадигаи ибодатдир.

А сза иродани чиниқтирувчи, нафсоний шаҳватларнинг пайини қирқувчи ибодат бслиб, айниқса, ёшларга пайғамбаримиз томонидан тавсис стилган.

Закот сзаро раҳмдиллик, ҳамжиҳатлик, биродарлик туйғуларини кучайтирувчи, назарий смас, балки, амалий ибодат туридир.

Ҳаж жаҳоншумул мусулмон биродарлигини сақловчи ибодат туридир.

Жаноби Ҳақнинг розилигини топиш йсллари ана шундай ибодатлар ксринишида мусулмонлар учун чизиб ксрсатилиб, механизмга солиб қсйилган.

Аафсни ислоҳ стиш йслларидан сна бири «қурби навофил», съни банда фарз қилинган ибодатларни бажаргани сайин Аллоҳнинг муҳаббатини қозонади. Бунинг устига нафл ибодатлар орқали покланиб, юксак маънавистга сришади. Аллоҳ уни нафл ибодатлари туфайли юксак мартабаларга ноил стади ва у Аллоҳнинг дссти-авлиёга айланади. Лайғамбаримиз (с.а.в.)нинг айтишларича, «Аллоҳ бирор бандасини сзига сқин олса - севса унинг ксрадиган ксзи, сшитадиган қулоғи, ушлайдиган қсли ва юрадиган оёғи бслади. Банда Аллоҳдан бир нарса ссраса, албатта беради, паноҳ тиласа, шак-шубҳасиз уни сз ҳимоссига олади».

Бандаларга хабар бериш, уларни огоҳлантириш, мужда-хушхабар бериш ва қсрқитиш Қуръони каримнинг усулидир. Қуръон бандани жаннат билан муждалайди, жаҳаннам билан қсрқитади ва хавф, ражо - қсрқув, умид орасида ушлаб туради...

Мутасаввифларнинг айтишларича, «Банда қсрқув ва умид орасида гсё боғланган икки арслон сртасидаги тулкидек бслиши керак». Хавф ва ражо Қуръони карим нафс тарбисси учун дастур қилган усулдир. Ўзликни таниш ва снгилаш йслидир. «Ким нафсини таниса, билса, Ларвардигорини ҳам танийди, билади». Бу ҳадисни изоҳлаш учун жилд-жилд китоб ёзиш керак. Ўз фитратидаги камолотни ксрган киши албатта сратувчисини топади. Узининг ожизлигини тан олган банда Қодири Мутлақни ҳам мушоҳада стади...

Инсон сзини ҳам ботинан, ҳам зоҳиран назорат қилиши ва тузатиши динимиз амридир. «Осмонлар ва ернинг сралиши ҳамда кеча ва кундузнинг алмашиниб туришида акл сгалари учун (бир сратувчи ва бошқариб турувчи зот мавжуд сканлигига) ост-аломатлар борлиги шубҳасиздир» (Оли Имрон-190).

Ориф бир зотни сзига раҳбар қилиб олиш ва унга таслим бслиш, сз айби нуқсонини унинг ксрсатмаларига биноан тузатиш снг мақбул ва кенг тарқалган йсл бслиб, ҳазрати пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг йслидир. Лайғамбаримиз саҳобаларни суҳбат усули билан тарбислаганлар, чунки бу усул снг схши, снг қулай ва снг таъсирли усулдир. Шунга боғлиқ ҳолда байъат - қсл бериш, таксю даргоҳлар, тариқатлар пайдо бслган. Бу тариқатларнинг ҳар бири сзига хос услуб билан фаолист ксрсатганлар. Ораларидаги жузъий фарқлар туфайлигина тариқат номлари турлича бслган, холос. Усуллари сса айри-айри бслган. Тасаввуфий асарларда айтилишича, «Аллоҳга слтувчи йсллар, банда ва махлуқларнинг ҳатто нафасларининг адади қадар кспдир». Аммо бу йслларнинг қисқа ва снг тсғриси қайси бири деган масала ҳам бор.

Азиз Маҳмуд Худоий ҳазратлари Бурса шаҳри қозиси бсла туриб, Уфтода ҳазратларининг амрига биноан Бурса ксчаларида жигар сотиши бизларга срнакдир. Чунки, ҳокимлик, қозилик туфайли пайдо бслган нафсоний ғурур, кибрни фақатгина ана шу қаттиқ услуб орқали енгиш мумкин сди. Баҳоуддин Аақшбанд ҳазратлари йиллар давомида фақат инсонлар смас, касалу срадор ҳайвонларга, жониворлару қушларга ҳам хизмат қилганлар. Чунки махлуқларга меҳру шафқати бслмаган киши Аллоҳнинг раҳматига лойиқ бслмайди.