АЛЛОҲАИ ЗИКА  ҚИЛИАГ

1. Аввало, 100 марта «астагфируллоҳ» дейсиз, маъносини англаган ҳолда.

2. Кейин 100 марта «ла илаҳа иллаллоҳ» дейсиз.

3. 1000 марта «Аллоҳ» дейсиз. Чунки Аллоҳ лафзи жалоласи Асмои Ҳуснонинг барча исмларини сзида жо стган. Шу боис Аллоҳдан ксп нарса ссраган       бсласиз. Шунинг учун «Аллоҳ» дейиш зикрнинг снг афзали дейилган. Кибрга кетмаслик ва адашмаслик учундир юзтадан кейин «илаҳи анта мақсуди ва ризока матлуби», съни: «Аллоҳим, мақсадим Сенсан, Сени билиш ва таниш -маърифатуллоҳга сришмоқ, ориф қул бслмоқ ва Сенинг розилигингни қозонишни истайман», дейсиз.

4. 100 марта «Аллоҳумма солли аъла саййидина Муҳаммадин ва аъла оли саййидина Муҳаммад», дес Лайғамбаримизга саловот айтинг. Ости каримада айтилишича, Аллоҳ бошчилигидаги барча фаришталар пайғамбаримизга саловот айтар сканлар.

5. 100 марта «Қул ҳуваллоҳу аҳад...» дес бошланган Ихлос сурасини бисмиллоҳ билан сқинг.

Аллоҳнинг сгоналигини англатувчи бу сура каби бошқа бирор матн йсқ. Бошқа диндаги баъзи кишилар ушбу сурани сқиб мусулмон бслаётган сканлар, уларнинг сътирофларича, ушбу сурачалик Аллоҳнинг бирлигини англатадиган бирор сура йсқ скан.

Зикр вазифаларингизни бажаргач, қслингизни очиб Ларвардигорингизга чин кснгилдан дуо қилинг. Ўзингизни дуо қилганингиздек, биродарларингизни, бутун уммати Муҳаммадни ҳам дуо қилинг. Чунки бир мсмин бошқа биродарининг орқасидан ғойибона дуо қилса, мустажоб скан ва дуо қилаётган чоғида елкасида стирган фаришта «Омин, сенга ҳам сшани насиб стсин», деб дуо қилиб турар скан. Демак, биродарига қилган дуосидан сзи ҳам баҳраманд бслар скан. Мсминлар бир-бирларини севсинлар, деб Аллоҳнинг бизга берган мукофотидир бу!

АМАЛЛАА АИАГ А­АГ САВОБЛИСИ — ЗИКА 

Ҳар куни қиладиган муайсн дуо, тасбеҳларингизни давом сттиринг. Чунки амалларнинг снг савоблироғи - зикр, Аллоҳни мудом сслашдир. Лайғамбаримиз айта-диларки:«Аллоҳ ҳузурида Аллоҳнинг зикри Унинг йслида жиҳодга пул сарфлашдан юз баробар ксп савоблидир». Муҳтарам устозимизнинг бир хотирасини айтиб берай. Ул ҳазрат бир илм мажлисида олимлар билан суҳбатлашиб стирган сканлар. Мен ҳам сша ерда сдим. Устознинг олдида стирган олим, воиз, жамоатни сзига қаратадиган, Қуръонни чиройли сқийдиган, араб слкаларида таҳсил олиб келган биродаримиз устоздан ссрабди: «Устоз, Мадинаи мунавварада сқилган бир намознинг бошқа жойда сқилган бир намоздан минг баробар савоби ортиқ скан. Масжиди Ҳаромда, Маккаи Мукаррамада, Каъбанинг атрофида сқилган бир намознинг сса бошқа жойларда сқилган намозга нисбатан юз минг баробар кспроқ савоби ортиқ скан. Шунга схшаш сна бошқа савоби бисёр амаллар борми?» Қаранг, сзи воиз, ҳофизул Қуръон, араб дорилфунунларида илм таҳсил қилиб келган олим бслатуриб устозимиздан: «Қандай савоб ишлар бор?» дес сна савобли иш изласпти, сз фойдасини ксзласпти. Устоз ҳам гсё унинг саволинн кутиб тургандай тараддудланмасдан «Ҳа, бор!» дедилар. «Бир инсон Аллоҳни зикр қилавериб қалби зикруллоҳга тслиб-тошади. Қалби ҳам зикр қила бошлайди. Қалби зикр қилганда тсрт миллион тсққиз юз мингта савобга ноил бслади». Яъни қалби ҳар бир «Аллоҳ» деганида тсрт миллион тсққиз юз минг савоб ёзилади. Тилда зикр қилиш орқали қалбга стади ва натижада инсон халқ орасида Ҳақ билан бирга бслади, натижада нақшбандийликнинг рукнларидан бири «хилват дар анжуман» ҳолига сришади.

Халқ орасида юрганда ҳам банда Аллоҳ билан муносабатини узмай, А аббул Иззатнинг ҳузурида ска-нини ҳис қилиш ҳушёрлиги билан сшаши нақадар қи-йин иш. Хилватда, масжидда, сътикофда ибодат қилиб, Ҳақ билан алоқа боғлаш осон. Чунки, аёл йсқ, чалғи-тадиган сйин-кулги, «кайфу сафо йсқ. Ибодатгоҳ бсл-ганиучуншайтонҳам безовта қилолмайди. Фаришталар' бисёр. Қуръон сқилади. Файз ёғиб туради. Бундай жой-да ибодат қилиш осон. Аммо бозорда, ксча-ксйда мусулмонлигинг қай даражада скан, қани, ксрайлнк-чи?! Алғон қасамлар ичилган, одамлар алданган, номаҳрамларга қараладиган, ҳаром ишлар қилинадиган, лаънат ёғиб турадиган бозорларда Аллоҳ билан бирга бсла оласанмн? Асосий масала мана шу!

Шунинг учун ҳам буюкларимизнинг асосий тамойилларидан бири «хилват дар анжуман» сди. Яъни, халқ орасида Ҳақ билан бирга бслиш, халқ орасида сзини хилватда юргандай ҳис стиш. Тамойилнинг мустаҳкамлигига қаранг! Устозимиз айтган сдилар: «Инсон Аллоҳни зикр қилаверса, зикруллоҳ унинг қалбига срнашади, кейин бутун аъзои баданига тарқалади, фақатгина қалби смас, балки вужудининг ҳар бир зарраси «Аллоҳ» дейди. Ҳар бир зарраси нурга тслади». Бир шоир: «Жумла аъзойи баданим Ҳақ демоқда, кснглим Аллоҳга йсналди», деган скан.

Инсоннинг барча аъзолари зикр қиладиган ҳолга келгач, унга «зикри мудом ҳоли» дейилади. Бунга «Султоний зикр» ҳам дейилади. Яъни, зикр ин-сон вужудини буткул қоплаб, унга ҳукмрон бслиш ҳоли «султоний зикр»дир. Инсон ушбу ҳолатга етгач бир марта «Аллоҳ» деганида миллион маротаба «Аллоҳ» дегандек бслади. Мана сизга олам-олам савоб. Шу жиҳат-дан зикр-нинг савобига ҳеч нарса тенг келмайди.

Аафсга қарши кураш гсзал, аммо ким Аллоҳ йслида курашмаганини Аллоҳ-нинг сзи билади. Кимдир Аллоҳ йслида курашади, кимдир нафси учун кура-шади, сна кимдир ғанимат мақсадида, бошқа кимдир обрс-сътибор ё қаҳра-монлик истаб курашади, буни Аллоҳнинг сзи билади. Аллоҳ учун курашиш даражасига зокирлар - зикр қилувчилар сриша олади. Ҳар ким ҳам сриша-вермайди. Зикр бирла покланмаган, нафси ислоҳ бслмаган инсоннинг кураши ҳақиқий кураш смас. Бундай кишилар Аллоҳ йслидаги муқаддас курашни барбод қиладилар. Фақатгина зикр - Аллоҳни сслаш, гуноҳ амалларга рсбарс келганда Аллоҳдан қсрқиш, Аллоҳга бслган муҳаббат туфайли ушбу гуноҳ-ларни тарк стиб уларга сқинлашмаслик, умуман ҳар соҳада доим Аллоҳ билан ҳамнафас бслиш орқалигина Аллоҳнинг марҳаматига, ҳузурига лойиқ бслгач, у ҳақиқий инсон - мсмин бслади. Жалолиддин А умий айтадики:

Илм к-он набвад зи Ҳақ би восита
Ў на посд ҳамчу ранги мошито.

Илм бевосита Аллоҳдан бандасининг кснглига қуйилмаса, оқмаса, доимий бслмас, балки, келинчакнинг юзидаги атир-упалар каби бир ювишда счиб кетади. Илмнинг давомийлиги, ижтиҳоднинг мустаҳкамлиги, инсоннинг асл инсон бслиб ҳаммага намуна бслиши учун, шубҳасиз, киши қалбини зикруллоҳ билан қоплаши керак. Зикрнинг аҳамистини билинг, қадрига етинг! Бошқаларга муҳтож бслмаслик мақсадида, дунёда сшаш учун тер тскасан, чарчоғингни чиқариш учун дам олиб ухлайсан. Аммо инсоннинг снг қадрли вақти Ларвардигорнинг ибодатига, зикрига бағишланган вақтидир. Оз бслсада, вақтингизни Аллоҳнинг зикрига ажратинг!

VII. ЛА ОФЕССОА , ДОКТОА  МАҲМУД АСАªАД ЖУШОА ҲАЗА АТЛАА И БИЛАА ТАСАВВУФ МАВЗУСИДА ЎТКАЗИЛГАА СУҲБАТ

Журналист:
САВОЛ: - Муҳтарам ҳазрат, мавзуимиз тасаввуф бслгани боис, бизга авваламбор тасаввуфнинг келиб чиқиши ҳақида маълумот берсангиз. Иккин-чидан, тасаввуфга асос бсла оладиган қоида - дастурлар тсғрисида бир оз ссзлаб берсангиз: ҳам Қуръонга ва ҳадисга сусниб, ҳамда пайғамбаримиз (с.а.в.)нинг ҳаётларидан мисол олишимиз мумкин бслган ва тасаввуфга дастур - қоида сифатида санаш мумкин бслган манбалар борасида ҳам маълумот берсангиз.

Лрофессор М. А. Жсшон:
ЖАВОБ: - Тасаввуф, стмишдаги дин ва сътиқодларга мансуб тоифалар орасида ҳам уларнинг динларига боғлиқ ҳолда мавжуд сди. Аммо саволингиз Ислом тасаввуфи ҳақида бслгани, учун шунга ксра жавоб беришга ҳаракат қиламан. Чунки, стмишдаги тасаввуф жараёнлари ҳақида маълумот беролмайман, сабаби, менинг соҳам смас. Масалан, насронийларда, сҳудийликда, ҳинд ва Чин динларидаги тасаввуф жараёнлари ҳақида маълумотим йсқ. Аввало сз тушунча - қараш тизимимга сга бслиш мақсадида бошқа фикрларни билишга уринмайман. Мен билган, тушунган тасаввуф исломий маънодаги тасаввуфдир.

Табиийки, тасаввуфга доир бир саволга жавоб бериш учун дастлаб тасазвуф ҳақида бир нуқтага келишиб олиш керак. Бу мавзуда мақола ва китоблар ёзган муаллифлар томонидан тасаввуфга оид ксплаб таърифлар баён стилган. Мен буларни кспроқ маданист ва анъана тсғрисидаги таърифларнинг ксплигига схшатаман. Бундай таърифларнинг барчаси ижтимоий-маънавий ҳаётга доир бслганлиги сабабли саноғи 160-180 қадар мавжуд, дейилади баъзи асарларда.

Тасаввуф борасидаги таърифларни баъзи шоирларимиз назмда ҳам битиб, жамлаганлар. Масалан, 1487 йилда ёзилган бир манзумада 50-60 байтнинг ҳар би-рида турли таърифлар алоҳида-алоҳида жам қилинган. 1655 йилда битилган бир манзума кспгина тасаввуфий асарларда ҳам акс стган. Мазкур таърифларни текширадиган бслсак, баъзилари тасаввуфдан пайдо бслган натижалар - хулосалар ҳақида сканлигига гувоҳ бсламиз. Баъзиларида сса таъриф муаллифининг ички-руҳий кечинмалари, ҳолати акс стган.

Тасаввуф замон ва макон жиҳатидан теран ва кенг миқёсга сга бслиб, асрлардан бери давом стиб келмоқда. Шу сабабли тасаввуфни муайсн ҳудудлардаги ксринишига асосланиб тугал маънода таърифлаш имконсиз ва тсғри смас. Ҳатто тасаввуфни минтақаларга бслиб срганиш мажбуристи туғилади. Масалан, Шимолий Африқодаги тасаввуфий қарашлар, Ўрта Осиёдаги тасаввуфий қарашлардан фарқли, ёки бслмасам, Онадслидаги тасаввуфий назарислар Ироқ ва Мисрдаги тасаввуфий нуқтаи назарлардан фарқлидир.

САВОЛ: - Сиз сзингиз тасаввуфни қандай таърифлайсиз, шарҳлайсиз?

ЖАВОБ: - Мен шахсан мазкур таърифларнинг издоши сифатида зеҳнимда срнашган нуқтаи вазаримни айтадиган бслсам, менимча, тасаввуфда скки ғос мавжуд: биринчиси, сратувчимиз Аллоҳ таолони таниш-билишга қаратилган ғайратлар бслиб, кишидаги сз Ларвардигори ҳақидаги билимининг, съни маърифатуллоҳнинг зиёдалашуви - ортишига йсналган саъй-ҳаракатлар. Иккинчиси, кишининг сзига, нафсига қаратилган ғайратла-ри. Демак, тасаввуф, бир томондан Аллоҳни билмоқ ва танимоққа йсналти-рилган жидду жаҳдни, иккинчи томондан, кишининг сз нафсини тарбислаши, руҳий-ахлоқий жабҳасини тузатишни мақсад қилиб олган. Биринчи хусусга «маърифатуллоҳ» дейилса, иккинчисига «таҳзиби ахлоқ» ёки «тазкиси нафс» (нафсни поклаш) дейилади.

Демак, тасаввуф бир томондан маърифатуллоҳни, иккинчи томондан тазкиси нафсни юксалтирмоқ учун Қилинадиган хатти-ҳаракат, ғайратларни ифодаловчи, англатувчи, мазкур ғосларга сришмоқ учун юриш лозим бслган йслларни ксрсатувчи бир илмдир.

Яна бошқача бир таъриф ёдимга тушди: «Инсоннинг Аллоҳни севиши, Аллоҳнинг ҳам инсонни севиши». Менимча, аввалги ссзни кейинга олиб, иккинчи ссзни олдинга қсйиш керак, съни инсоннинг Аллоҳ томонидан севилиши ва бунга боғлиқ ҳолда инсоннинг Аллоҳни севиши учун нималар керак бслса, тасаввуф ана шуларни тушунтирувчи бир илмдир.

САВОЛ:-Тасаввуфга боғлиқ ост ва ҳадислардан ёдингизга келганларини айта оласизми?

ЖАВОБ: - Аима иш қилсаг-у, Аллоҳ бизни севса, нима қилсаг-у, бизда «муҳаббатуллоҳ» ҳосил бслса?! Менимча, тасаввуф шуғулланадиган соҳа шундан ибо-рат, деб сйлайман. Шу слчовлар доирасида фикрлаганимизда, шу нарса маълум бсладики, Ислом тасаввуфи - Исломнинг сзаги ва руҳидир. Асоси - Қуръони карим ва Ҳадиси шарифлар ҳамда ҳазрати пайғамбаримиз билан саҳобаларининг ҳаёт тарзларидир. Тасаввуфнинг бу ғосларига доир ост, далилларни Қуръони каримдан ссимда борича айтаман: «Мен инс ва жинни фақат узимга ибодат қилишлари учун сратдим» (Зори-ёт-56), «(А­й инсонлар, У) сизларнинг қайсиларингиз чиройлироқ—схшироқ амал қилгувчи сканлигингизни имтиҳон қилиш учун слим ва ҳаётни сратган зотдир. У қудратли ва мағфиратлидир» (Мулк-2), «Сизлар Аллоҳни унутиб қсйган (съни, У зотнинг амр-фармонларига итоат стмаган), бас (шундан кейин Аллоҳ), уларга сзларини ҳам унуттириб қсйган (съни, сзларига охиратда фойда берадиган амаллар қилишдан юз сгир-тириб қсйган) кимсалар каби бслмангиз!» (Ҳашр - 19)

Демак, инсоннинг асл вазифаси, бу остлардан маълум бслмоқдаки, Аллоҳни билмоқ—танимоқ ва Унга ҳақиқий маънода бандалик қилмоқ. Қуръони карим буни бизга очиқ-равшан билдирмоқда.

Аллоҳни унутмаслик, уни доим ёдда тутиш, зикр қилиш учун Қуръони каримнинг сзига хос тавсислари бор: «А­й мсминлар, АЛЛОҲни ксп ЗИКА  қилинглар! Ва сртаю кеч У зотни поклаб тасбеҳ айтинглар!» (Аҳзоб -41,42)

Бу хил остларни Аллоҳнинг сртаю кеч ёд стилиши, унутмаслик кераклиги, исми ва борлиғи билан ёдда тутиш каби буйруқларни, тасаввуфдаги маърифатуллоҳ ғоссининг келиб чиқиши ва манбаи деб билишга мажбурмиз. Шундай скан, Аллоҳни унутмаслик, ёдда тутиш зикр қилиш - фарз амаллардан биридир. Шунга буюраётган Қуръоний остлар - тасаввуфнинг Қуръондаги манбаларидир. Чунончи, сна бир остда айтилишича, «А­й муминлар, Аллоҳдан ҳақ-рост қсрқиш билан қсрқинглар ва фақат мусулмон бслган ҳолларингда дунёдан стинглар!» (Оли Имрон-102.) Бундай остлар банданинг Аллоҳ ҳузуридаги ғайратини, Уни билиш ва Унга бандалик қилиш борасидаги ғайратини ифодаловчи буйруқлардир. Шу билан бирга юқорида таъкидлаганим тасаввуф ғосларидан бирига ишорадир.

Тасаввуфнинг иккинчи бош ғосси бслган «тазкиси нафс»га ҳам Қуръондаги ахлоққа доир ёлғон ссзламанг, тарози тортишда кам тортманг, бир-бирингизни слдирманг, сғирлик қилманг, сабр қилувчилардан бслинг, тақво сгаларидан бслинг, маъносидаги барча остлар далилдир. Масалан, «А­й мсминлар, Аллоҳоан қсрқинглар ва (ҳар бир) жон срта (Қиёмат куни) учун нимани (съни қандай' сзгу амални) тақдим атганига қарарин! Аллоҳдан қсрқинглар! (Бу ифода остида, солиҳ амаллар қилишга ташвиқ стиш ётади, Аллоҳдан қсрқинг ва сртага қиёмат куни сизга фойдаси тегадиган солиҳ амаллар қилинг, деган маъно остнинг бир жиҳатидир). Албатта, Аллоҳ қилаётган амалларингиздан хабардордир». (Ҳашр-18.) Зинҳор гуноҳ ишлар қилмангиз, чунки қилган ишларингиз бекаму ксст Аллоҳга маълумдир. Акс ҳолда сзларингга зулм қилиб қсйишларинг мумкин, демакдир. Бу остлар бизга тақво йслини тавсис қилмоқда. «Дарҳақиқат, уни (съни сз нафсини - жонини иймон ва тақво билан) поклаган киши нажот топди. Ва у (жонни фисқ-фужур билан) ксмиб хорлаган кимса номурод бслди» (Шамс—9, 10) остлари қалбни, ботинни поклашга катта аҳамист бериш кераклигини уқдирмоқда.

Демакки, инсон нафсини тарбисламоғи, хулқини чиройли қилмоғи, ҳаётининг асл ғосси бслган Аллоҳни билиши-таниши керак ва унга бандалик вазифасини снг схши тарзда адо стиши зарур.

Шунингдек, «кичик жиҳоддан келдингиз, катта жиҳод сизни кутмоқда» тарзидаги «инсоннинг сз нафси билан кураши»ни снг катта жиҳод - кураш деб баҳоловчи ҳадисдар, далиллар тасаввуфнинг Исломий пойдеворга суснганлигини очиқ-ойдин ксрсатиб турибди.

Мазкур барча амр-буйруқларга ҳинд, срон, юнон, ғарб фалсафалари ҳеч қандай таъсир қилмаган бслиб имонли кишини Аллоҳни снада сқинроқ танишга, инсонни сз маънавистини поклашига йсналтирадиган буйруқлардир.

Шундай скан, тасаввуфнинг келиб чиқишини А­ронга, юнонга, ҳиндга тақамоқ, христнанликдан стган демоқ воқеликка ва ҳақиқатга тсғри келмайди. Бунга сабаб - Исломнинг ички тараққиётини, руҳий ҳаётини билмасликдир. Балки Исломни сз мустақил қадристларидан маҳрум қолдириб, уни пастга урмоқ мақсадида қилинган ишдир. Ҳамма нарсани «ундан олинган, бундан келиб чиққан» десвериб, Исломни гсё тспланган нарсалар йиғиндиси қилиб ксрсатиш, пастга уриш бегоналарнинг ишидир.

САВОЛ: - Тасаввуфни таърифлар скансиз, аввало, Исломдан ссз очдингиз. Демак, Ислом билан тасаввуф орасида айнан бир хиллик мавжуд деган хулоса чиқспти. Аммо сизга ҳам маълумки, кспчилик тасаввуфни бир ахлоқий қоида деб билади. Шундай скан, тасаввуф тушунчаси ва сшаш услуби туфайли аста-секин тариқатлар пайдо бслишига қайси ижтимоий сҳтиёжлар сабаб бслган? Авваллари тасаввуф мавжуд смасди, аммо кейинчалик Қуръон ва ҳадисга суснган тасаввуф ва тариқатларнинг жамланганини ксрспмиз. Бу жамланишга қайси ижтимоий сабаблар таъсир ксрсатган?

ЖАВОБ: - «Авваллари тасаввуф мавжуд смас сди» - иборасига мавзу мутахассиси сифатида мен қсшила олмайман. Зеро, тасаввуф билимдонлари бор, мутасаввифларбор. Улар бу нуқтага, айниқса, сътибор беришади: «Тасаввуф ссз смас, ҳолдир», дейдилар жумладан. Шу ифодадан келиб чиқиб айтиш мумкинки, тасаввуф ҳол илми бслиб, пайғамбаримиз (с.а.в.) даврида саҳобаи киромда мавжуд сди. Ҳазрати пайғамбаримиз мутасаввифларнинг султони сдилар. Ул зот ҳаётлари мобайнида тавозе билан, ибодатга муштоқлиги билан, воқеаларга нисбатан ксрсатган хатти-ҳаракатлари бнлан тасаввуфий ҳаёт тарзининг снг гсзал намунаси бслдилар. Чунончи, асҳоби киромга ҳар соҳада хизмат қилар, хонага кириб-чиқишда уларнинг сринларидан туришларига рухсат бермас сдилар. Ул зотнинг ётоғи нақадар содда, юпқа сканини ксрган бир саҳобис аёл, уйидан чиройли бир тсшак бериб юборади. Ҳазрати Оиша онамиз бу тсшакни ул зотнинг тагларига солмоқчи бслганларида, пайғамбаримиз: «Бу тсшакни сгасига қайтариб бер, агар Аллоҳдан ссраганимда сди, ҳузуримда олтину кумушлардан тоғлар муҳайё қилган бсларди, аммо мен буни хоҳламайман. Ҳаттоки менга Маккадаги Батҳа мавзесининг тоғларини олтину кумуш конларига айлантириб беришни таклиф қилдилар, мен қабул стмадим. Ларвардигоро, бир кун оч бслай, сенга ниёзу тазарруъ қилай: бир кун тсқ бслай, сенга тсқлигимдан, берган неъматларингга шукр қилай, дедим», дедилар.

Ул зот дунё салтанатини орзу қилмадилар, дунё матосига майл стмадилар, мол-давлат тспламадилар, қслларига пул тушгудай бслса, сша кундаёқ кеч тушмасдан садақа қилишга ҳаракат қилардилар.

Асҳобларига ҳам ана шу ахлоқ билан хулқланишни тавсис қилардилар. Саҳобалар ҳам айнан ул зотнинг суннатларига риос қилишар сди.

Аҳли тасаввуфнинг дунёга майл стмаслигига манба ҳам ана шу ҳолдир. А асулуллоҳга нозил бслган илк остлардаёқ, чунончи, Иқро, Муддассир, Муззаммил каби илк сураларда ул зотга тунда таҳажжуд намози сқиш амр қилинади. Лайғамбаримиз ва саҳобалари кечалари туриб Аллоҳга илтижо қилишар, тунларини бедор стказиб, иҳё қилишарди. Зотан, пайғамбарликдан аввал Ҳиро ғорида аксар вақтларини ибодат билан стқазганлигини биламиз. Кейинчалик ҳам ана шу ибодат тарзини давом сттирдилар. А асулуллоҳ ана шу тарзда саҳобаларга ахлоқнинг ҳар турида снг схши намуна сдилар. Асҳобдан кейин келган тобеинларнинг феъл-атвори ҳам айнан шундай сди. Уша даврларда бугунгидек «тасаввуф», «ссфий» ссзлари ишлатилмаган бслиб, ҳол слароқ мавжуд сди. Тобеиндаги сътиқод, тақво, жиддист ва Аллоҳ севгисини ксрган кейинги насллар ҳам уларнинг изидан юрдилар. Шу аснода бу анъана авлоддан-авлодга стиб келаверди.

Бу ихлосли зотлар тасаввуфий оқимларни ана шундай тарихий жараён доирасида, ижтимоий ҳодиса сифатида бунёд стганлар. Лайғамбаримиз даврида «ҳол» сифати мавжуд бслиб, тасаввуф ибораси кейинчалик пайдо бслди.

САВОЛ: - Исломий илмлардан-баъзиларининг аста-секин келиб чиққанидек, тасаввуф илми ҳам кейинчалик пайдо бслган, аммо манба жиҳатидан-чи?

ЖАВОБ: - Тасаввуфий билимларнинг жамланиши, худди ҳадислар бир-икки аср мобайнида китоб ҳолига келтирилгани каби тарихий жараён давомида аста-секин рсй берган. Дастлаб оғзаки ривостлар тарзида, кейинчалик ёзувга стказиш йсли орқали юзага келган. Калом илми ҳадисларнинг жамланиб, тартибга солиниши боис келиб чиққан. У даврда бир соҳанинг бслими, амалий бслим тушунчаси билан исломий билимлар бир-бутун ҳолда скан, тарихий маълумотлар, тафсирга, Қуръонга оид маълумотлар ажратилиб, ҳадислар ажратилиб, амалий билимлар ҳақида маълумотлар, фиқҳий билимлар ажратилган, шу билан бирга ахлоқ ва нафсни поклашга доир, Аллоҳни таниш, билиш, съни маърифатуллоҳга доир билимлар ҳам кейинчалик жамланган, тартибга солинган. Аммо жамланиш ва тартибга солишни тсғри тушуниш керак. Масалан, Бухорий «Саҳиҳ» ини фалон асрда ёзганлиги учун фалон ҳадис сша даврда пайдо бслган», деган даъво нақадар ғайриилмий ва снглиш сса, «Тасаввуф ҳам фалон вақтда пайдо бслган, асри саодатда йсқ сди», деган даъво айнан юқоридаги даъво сингари нотсғридир. Мен сзим сқиган китоблардан чиқарганим хулосаларга тасниб, шу нуқтаи назаримни тасдиқлайман.

Тасаввуф йслининг кейинчалик тариқатлар сифатида давом стиши, масаланинг бир неча рукн ва усулга, бир тизимга солиниши масаласига келсак, бу мавзудаги снг асосий маънавий ва ижтимоий йсналиш сна А асулуллоҳ (с.а.в.)нинг сқув-таълим услубига сргашишдир. Маълумки, пайғамбаримиз кишиларни суҳбат йсли билан тарбислар сдилар. Масжиди Аабавий фақатгина ибодатгоҳ смас, айни вақтда илм даргоҳи ҳам сди. Ул зотдан ҳадис сшитиш, Қуръон срганиш, диний билимлар сгаллаш, унинг илми, ахлоқидан баҳра олишни истаганлар у ерда кеча-кундуз қолардилар. «Аҳли Суффа» ёхуд «Асҳоби Суффа» дес сифатланган саҳобийлар кечалари 70-80 кишини, кундузлари 400-450 кишини ташкил старди. Гуруҳ-гуруҳ ҳолида у ерга оқиб келган омма А асулуллоҳдан илм срганиш иштиёқида бу ерда тспла-нишарди. Лайғамбар алайҳиссалом дин сргатиш учун атрофдаги қабилаларга «асҳоби суффа»дан одам танлаб жснатардилар. Суффа аҳли даврасида тонггача суҳбат қилганлари ҳам айни ҳақиқатдир. Суҳбат асносидаги завқу шавқ туфайли уйқу нималигини билмай, саҳарга қадар ширин илмий суҳбатлар давом старди.

Суҳбат - снг таъсирли таълим-тарбис усулидир. Мактаб, институтларда, маълумки, муаллимлар сқувчиларни сқитгач, уй-уйларига қсйиб юборадилар. Аммо суҳбат чоғида илм берувчи зот билан бирга бслиш анча таъсирлидир. Чунки, илм берувчи олим, устоз «ҳол» сифатида рспарангизда мужассам, схлит бир срнак шахс слароқ ҳозирдир. Уни ксриш, ссзларига қулоқ солиш, айтган масалаларида унга тақлид қилиш жараёни осон кечади. Шу аснода тақлид қилувчи илми толибнинг нуқсонлари срнак зот томонидан тузатиш имкони туғилади. Толибнинг айби, хатосини ксрган срнак зот дарҳол уни хафа қилмай, нозик ишора билан тузатиш имконига сга бслади. Бу йсл А асулуллоҳнинг йсли бслгани учун тасаввуф ҳам ушбу «шайх - мурид суҳбати» таълим йслини танлаган.

Айниқса, у даврда Ислом шу қадар фаол ва жонли сдики, бир томондан жоме-масжидларда ана шундай слмий фаолистлар давом стар, бир томондан сса Ислом давлати сз чегараларини кенгайтириш, Исломни бошқаларга ҳам танитиш учун ғайрат қилинарди. Ислом ошиқлари чегаралардаги қалъаларда тспланишарди. Бундай қалъаларга «А абот» дейиларди. Бугун олиб борилаётган қазиш ишларида бу работларда саҳоба ва тобеинга оид қабрларга дуч келинмоқда.

У муборак зотлар улуғ савобга ноил бсла олиш мақсадида узоқ-узоқларга от суриб кетаверганлар. Ушбу савоб тсғрисида А асулуллоҳдан ксплаб ҳадис-лар ривост қилинган. А аботларда саҳобалар бсш ва тинч вақтларини қандай стказишганини билишга уринайлик: уларнинг ораларида илмли зотлар бслиб, улар йиғилган жамоат билан илмий-маърифий суҳбат олиб борарди. Чунки у даврларда бсш вақтни нима биландир стказишга сабаб бслган бугунгидек телевизор, радио каби чалғитувчи воситалар йсқ сди. Табиийки, работлар-даги илму маърифатга бслган ҳавас-сҳтиёж туфайли хонақоҳлар-даргоҳлар пайдо бслди. Тарихий, ижтимоий ва маънавий-руҳий сҳтиёжлар маҳсули слароқ тасаввуф юзага келди.

САВОЛ: - Хулоса қилиб айтадиган бслсак, демак, тариқатлар пайғам-баримиз билан саҳобалари орасидаги тартиб-интизомга, таълим-тарбис тизимига асосланган, шундайми?!

ЖАВОБ: - Хулоса қилиб айтганда, шундай. Бинобарин, Ислом динининг ички табиий ривожланиши мавжуд: сз-сзидан табиий равишда ҳар тарафга ёйилиши, исломий таъсисларнинг ҳаёт касб стиши мавжуд. Тасаввуф ана шу табиий жараён оқибатида келиб чиққан. Яъни, «улар ҳеч нарса билмас сдилар, фақат А­рон билан юзма-юз келганда бир нарса ксришди ва унга тақлид қила бошладилар», дес олмаймиз. Бунга сна бошқа ксплаб хусуслар тссқинлик қилади. Чунки, масалан, мен ушбу босқичда ҳинд фалсафасини сқиб-срганишни лозим топмаганимдек, улар ҳам бегона манбаларни срганиш-ни истамаганлар. Чунончи, ҳазрати Умар (Аллоҳ ундан рози бслсин) Таврот ва Инжилни сқиётган мусулмонларни ксриб: «Аллоҳ сизларга Қуръонни нозил қилмадими? Бу китоблар билан машғул бслишнннг нима аҳамисти бор?» деганлар. Уша давр мусулмонлари сзларини бошқа маънавий хусусларга муҳтож деб билмаганлар. Бошқа сътиқод ва фикр-ғослар сз динларига зиён етказишини схши билганлар. А асулуллоҳ ҳам сз замонасида мсминларни аҳли китобнинг китобларини сқишдан қайтарганлар: «Улар ҳақида оғиз очмангиз. Чунки, айтган ссзингизга қарши ссз айтсангиз, балки у диний ҳақиқат бслиб чиқса, сиз зарарга учраб қоласиз. Аки аслсиз бир нарсага тақлид қилганларга схшаб қоласиз», деганлар.

У давр мусулмонларининг фикр-қарашлари «ташқаридан бир нарса олиш» смасди. Ташқарига нисбатан тсқлик, съни маънан тсқ назари билан боқарди-лар. Бугун ҳам ҳақиқий мусулмоннинг ҳолати ана шундай бслиши керак: мсмин киши ташқаридан тақлид сифатида на шаклан, на маънан бир сътиқод олади. Ташқи унсур - хусуслар сзига бегона сканлигини билиши керак. Ўзи-нинг ичидаги маънавий манбалар билан озуқаланиши керак. У даврдаги мусулмонлар, албатта, Зардушт динидан хабардор сдилар. Турли ҳинд съти-қодларидан ҳам бохабар сдилар. Аммо шу билан бирга улар бу ақидалар сз динларига зарар беришини, сз динларининг асл моҳистини сақлаб қолиш зарурлигини ҳам жуда схши билишарди. Шунинг учун суннати санийсга маҳкам ёпишган сдилар.

Ташқи манбалардан таъсирланишни А асулуллоҳ ҳазратлари таъқиқлаган-лар. Ҳатто кундалик сқийдиганимиз Фотиҳа сурасида ҳам «Ғазабга учраган-лар ва адашганларнинг йслидан бошламагин», деб бунга ишора қилинмоқда. Мусулмон бошқа сътиқодларга ҳавас, тақлид назари билан смас, тсқ назар билан қараши керак. Исломнинг инсондаги ҳар қандай сҳтиёжни қондирадиган ҳукмлари бошқа сътиқод тизимидан срнак - намуна олмайдиган даражада бойдир. Бир инсоннинг чснтагида миллионлаб пули турганда, бошқасининг мол-мулкига сътибор бермагани каби, у даврда сшаган мусулмон боболари-миз ҳам айни шунингдек, бегона ишонч-сътиқод тизимларига муҳтожлик сезмаганлар, срнак ҳам олмаганлар.