САВОЛ: - Ҳазрат, сна бир қаноат: инсон ва жамистнинг бсҳронли даврларида инсонларнинг тариқатга йсналганлари айни ҳақиқатдир. Ижтимоий чайқалиш ва бсҳронга учраганлар сиғиноқ, тасалли даргоҳи сифатида тариқатлардан бошпана топганлар. Чунки бу нуқтаи назарга сга бслганларнинг фикрича, тасаввуф - «бир луқма- ош, бир хирқа - псстин камзул» фалсафасидир. Ҳузур-ҳаловат, тасалли бахш стувчи омил фақатгина тариқатдир, дейдилар.
Ҳолбуки, тариқат жамистларнинг инқирозли дамларида инсонистни бунёдкорликка, снги ижодларга илҳомлантирувчи манба вазифасини стаган. Бунинг снг оддий срнагини усмоний давлатининг ташкил топишида ксрамиз: салжуқийларнинг парчаланишидан кейин Онадсли слкаси ксплаб мутасаввифлар томонидан қайтадан маънан иншо стилган. Мавлоно Жалолиддин А умий, Ҳожи Байрам Валий, Амир Султон сингари авлиёуллоҳ зотлар у даврда снги бир давлат ташкил топишига беқиёс ҳисса қсшганлар. Уларнинг саъй-ҳаракатлари туфайли буюк давлат барпо стилди. Мамлакатимизнинг бугунги ижтимоий аҳволи ҳақиқатан оғир. Салжуқий ҳукмронлиги йиқилган даврнинг манзарасига схшайди. Биз кечаги тарихий аҳволга қараб, бугунги инсоннинг маънан ёруғликка чиқиши учун, уни стмишдаги каби буюк давлатга айлантириш учун ҳануз тасаввуф ҳаракатини кунимиз учун зарур ва жамистни қайта жонлантирувчи бир ҳаракат манбан десак бсладими?
ЖАВОБ: - Дастлаб баҳс стганимиз тасаввуфни нотсғри изоҳлайдиган тадқиқотчилар сз асарларида бундай дейдилар: «Тасаввуф жамистларнинг бсҳронли дамларида тасаллигоҳ вазифасини стаган». Воқеликка зид бслгани учун мен бундай изоҳларга қсшила олмайман. Чунки гап инсоннинг маънавий сҳтиёжи устида кетспти. Аксинча, бу сҳтиёж ҳатто ҳузур-ҳаловатли дамларда снада ортади. Масалан, Амриқо, Швейяарис каби моддий роҳат-фароғати юксак даражадаги жамистларни олиб ксрайлик. Уларнинг ҳам маънавий сҳтиёжлари ҳеч сзгармаспти. Улар ҳам ҳамма қулайликларга сга бслган ҳолда, кучли руҳий сҳтиёжлар гирдобида қийналмоқдалар. Шундай скан, тарихни бу шаклда бузиб ксрсатиш, тасаввуфни инсонлар фақатгина инқирозга учраган даврларда сътибор берган тасалли манбаи деб билиш тсғри смас. Аслида, бсҳронга учраган инсонлар ҳам, бсҳронга рсбарс бслмаган инсонлар ҳам ушбу маънавий бсшлиқни тслдириш учун ҳаракат қилсптилар. Бу жиҳатдан тасаввуф инсоннинг маънавий бсшлиғини тслдирадиган хусусдир. Шунинг учус тасаввуф бой учун ҳам, камбағал учун ҳам, Амриқо учун ҳам, Оврупо учун ҳам, Туркис учун ҳам, Қувайт учун ҳам, Японис учун ҳам айни хилдаги сҳтиёждир. Ўтмишдаги каби бугун ҳам кунимизнинг сҳтиёжидир. Чунки, инсон руҳида қониқишга сҳтиёж сезадиган маънавий бсшлиқ бор. Ҳар бир инсон ана шу сҳтиёжни излайди. «Қаердан келдим, қаерга кетспман? Бу ҳаётнинг маъноси, ғосси нима? Ғос - бола-чақа орттириш бслса, оилалик бслдим, молу давлат бслса, унга ҳам сришдим, бундан кейин нима бслади?» каби саволлар ҳамманинг қалбини банд стган ва банд стиши керак. Инсон сҳтиёж вақтида, қалби руҳан қониқмоқчи бслганда Ларвардигорига ёлворади. Бундай руҳий сҳтиёж ижтимоий бсҳронга учраган давргагина хос бслган сҳтиёж смас. Шуни схши тахмин қиламанки, бугун Амриқода тасаввуфга бслган сҳтиёж, балки, инқирозларни бошидан кечираётган бир мамлакатнинг тасаввуфга бслган сҳтиёжидан ортиқроқдир. Шу боис у ерларнинг ёшлари ана шу руҳий сҳтиёжни қондирмоқ мақсадида хилма-хил ксчаларга кирмоқдалар: мода кийимлар киймоқдалар, автомашиналарини бир-бирига тсқнаштирмоқдалар, кайф берадиган турли-туман моддалар истеъмол қилмоқдалар, шу йсллар орқали гсёки таскин топмоқчи бслсптилар.
Шундай скан, мазкур изоҳ - шарқшуносларнинг моддапараст қарашларидан иборат бслиб, воқеликка зиддир. Чунки бой ҳам, камбағал ҳам бу руҳий сҳтиёжни бир хил сезмоқда.
Инсон кснглидаги мазкур бсшлиқ албатта бир нарса билан тслдирилиши керак. Инсон албатта сз сратувчисини қидириб топишга мажбур. Инсон сратувчиси Аллоҳ таоло билан алоқа боғламагунича ва унга чин кснгилдан ишониб, меҳр қсймагунича қалби асло таскин топмайди.
Бу руҳий сҳтиёж бир қанча сохта далда-тасаллиларга алданиши мумкин, қисман кснгли хотиржам бслиши мумкин, аммо бу сҳтиёжининг қониқиши нотсғри бслгани учун, кснгилдаги ғалаён бир оз тинса ҳам, натижа ҳосил бслмайди. Бу муаммо Аллоҳни таниш, билиш, унга сзини севдириш, унга севикли банда бслиш билангина ҳал бслади. Ўз навбатида бунга жавобан буюк Аллоҳ ҳам бандасига сзига хос муҳаббат сҳсон стажак. Муҳаббатуллоҳ ана шу тарзда ҳосил бслади. Тсғрима-тсғри банда Ларвардигорини севиб қололмайди. Мавлоно Жалолиддин А умийнинг бир ғазали ёдимга келди:
«Биз пслат парчаларимиз, Сенинг ишқинг сса - оҳанрабо (магнит)». Лслат парчаси ҳаракат қилаётгандай ксринади, ваҳоланки,ҳаракатланаётган парча смас, балки оҳанрабо уни сзига тортмоқда, асл ҳаракатлантирувчи манба, асос - оҳанрабодир. Буюк сратувчидан жозибанинг келиши учун ҳам банда одобга риос қилмоғи ва Ларвардигорининг қандай амаллардан рози бслишини билиб, сша амалларни бажариши керак. Ана шундан кейингина ссиш, ривожланиш пайдо бслади.
