Usmon ibn Affon Xotamul anbiyoga butun vujudi, hayoti-yu rohatini bag‘ishlagan haqiqiy va ixlosli mo‘minlardan biri edi. U kishi Rasululloh (s.a.v.)bilan juda ko‘p g‘azot va safarlarda birga bo‘lgan.
Payg‘ambar alayhissalom Badr jangiga chiqqan kunlarida Ruqiya roziyallahu anho qizamiq bilan og‘rib qoldi. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam Usmon ibn Affonga qizlari oldida qolishga izn berdilar. Ruqiya roziyallahu anho Payg‘ambar alayhissalom sahobalar bilan Badr jangidan g‘alaba bilan qaytib kelayotganlarida olamdan o‘tdi. Qabr qazish uchun Usmon ibn Affonning o‘zlari qabrga tushdi. Qabrga tuproq tortilganda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam Badrdan yetib keldilar. Qizlarining qabri ustida bir oz to‘xtab qoldilar.
Rasululloh Usmon ibn Affonga ham Badrda qatnashgan sahobalar qatori ulush berdilar.

Hazrati Usmon Rasululloh alayhissalomga qarindosh bo‘lgani uchun behad xursand bo‘lgan edi. Lekin payg‘ambar alayhissalom qizlari Ruqiya vafot etganidan keyin mazkur aloqa uzilgani uchun qayg‘uga botdi. Shundan keyin pokiza jufti halolidan ajralgani hamda Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bilan qarindoshlik aloqasini uzilganidan ko‘ngliga qil sig‘may yurdi. Payg‘ambar alayhissalom bir kuni uni xafa holda ko‘rib so‘radilar:
- Nega bunchalik g‘amgin bo‘lib yuribsan? Usmon ibn Affon:
- Mening boshimga tushgan narsa biror kishining boshiga tushganmikan, ey Allohning Rasuli? Jufti halolim Rasulullohning qizlari vafot etdi. Siz bilan o‘rtamizdagi ham kuyovlik, ham qarindoshlik aloqasi uzildi.
Rasululloh sallallohu alayhisalom keyingi qizlari Ummu Gulsumni Usmon roziyallahu anhuga nikohlab berdi. Shu bilan Usmon ibn Affon sahobalar ichida Payg‘ambar alayhissalomning ikki qizlariga uylangan yolg‘iz sahobiy bo‘lib qoldi. Rasulullohning ikki qizlariga uylangani tufayli "Zunnurayn" - ikki nur egasi, degan nomga sazovor bo‘ldi.
Ba’zilar u to‘g‘risida Rasulullohning: "Usmon osmon axdining nuri, yer ahlining chirog‘i", deganlari uchun mazkur nomga sazovor bo‘lganini ham aytishadi. Ayrimlar esa: "Tunda Qur’oni karimni namozda o‘qib xatm qilganlari uchun", deydilar. Chunki Qur’on bir nur, kechasi ibodatda qoim bo‘lish yana bir nurdir.

Muhojirlar Rasulullohga sallallohu alayhi vasallam Madinai munavvaraning suvini o‘zgarganidan shikoyat qilishdi. Suvi ichishga yaraydigan faqat bitta quduq bor edi. U ham bo‘lsa Rovma degan yahudiyniki bo‘lib, suv oladiganlarga narxini qimmat qilib qo‘ydi. Yahudiy bir mesh suvni bir mudd (xurmo, arpaning o‘lchov birligi)ga sotayotgan edi.
Rasululloh alayhissalom:
- Kim Rovmaning qudug‘ini sotib olib, musulmonlarga sadaqa (hadya) qilsa, Alloh uni qiyomat tashnaligidan qutqarsin, - dedilar.
Hazrati Usmon Payg‘ambarning alayhisalom bu so‘zlarini eshitib, darhol quduqni sotib olish niyatida yahudiy oldiga savdolashgani bordi. Lekin yahudiy:
- Meni shundan boshqa narsam yo‘q, uni sotmayman, -dedi.
Usmon (r.a.) aytdi:
- Hammasini sotmaysan. Yahudiy so‘radi:
- Yarmini sotib olmoqchimisan?
Zunnurayn: "Ha", dedi. Yahudiy o‘n besh ming dirham berishini so‘radi. Usmon ibn Affon o‘n ming dirhamga savdolashib, yahudiy bilan bir kun quduq unga, bir kun o‘ziga bo‘lishini kelishib oldi. Hazrati Usmon o‘zining navbati kelgan kun musulmonlar suv olishiga ruxsat berib, bunga hech qanday pul so‘ramadi. Musulmonlar keyingi kun uchun ham yetadigan suvni hazrati Usmonning navbati kuni olishardi. Yahudiy qarasaki, qolgan yarmidan ko‘p foyda olmayapti. Usmon ibn Affonga qudug‘im ustida bo‘lgan savdoni buzdim, qolgan yarmini ham sotib ol, dedi. Usmon (r.a.) quduqning qolgan qismini sakkiz ming dirham evaziga sotib oldi va barcha kunlarda suv oladiganlarga uni hadya qildi.
Usmon (r.a.) Payg‘ambar alayhisalom bilan birga Uhud va Xandaq g‘azotlarida ishtirok etgan. Hudaybiya sulhi kuni Rasululloh (s.a.v.) Usmon ibn Affonni Quraysh oqsoqollari oldiga urushish uchun kelmaganliklari, balki umra qilish uchun kelganliklarini bildirish uchun yubordilar. Usmon qatl qilindi, degan xabar kelganda Payg‘ambar (a.s.) o‘rinlaridan turib:" Alloh menga bay’atni amr qildi", dedilar. Shunday qilib Rizvon bay’ati daraxt ostida bo‘lgan edi. Rasululloh alayhissalom Usmon ibn Affon nomidan bay’at qildilar. O’ng qo‘llarini chap qo‘llari ustiga qo‘yib: "Ey Alloh, Usmon Alloh va Rasulining hojatini deb ketgandi. Men uning o‘rniga bay’at qilaman", dedilar. Qurayshliklar Rasulullohning ashoblari u zotga Makka ahli bilan urushish uchun bay’at qilganliklaridan xabar topishgach, Usmon ibn Affon hamda Suhayl ibn Amrni birga yubordilar va shu tariqa Hudaybiya sulhi tuzildi.
Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bir kuni qizlari Ummu Gulsumning oldiga bordilar. Hazrati Usmonga qaradilar-da, qizlariga:
- Albatta, jufting bobong Ibrohimga, otang Muhammadga o‘xshaydi, - dedilar.
Usmon (r.a.) Rasululloh sallallohu alayhi vasallamga vahiy tushganda uni yozib borar edi. Rasululloh uni yaxshi ko‘rib oldilariga chaqirib olar va endigina tushgan oyatlarni aytib turar va unga: "Yoz, ey Usaym", derdilar.
Usmon ibn Affon Rasululloh bilan Xaybar fathi, qazo umrasi va ulug‘ fath - Makka fathida ishtirok etgan. Usmon roziyallahu anhu Usro g‘azoti kuni ming dinor keltirib, Rasulullohning etaklariga to‘kdi. Rasululloh dinorlarni qo‘llariga olib, shunday dedilar:
- Bugundan boshlab Usmonga qilgan amallari zarar bermaydi, - deya uch marta ta’kidladilar. Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: "Kim Usro qo‘shinini jangga hozirlasa, Alloh uni mag‘firat qiladi", degan so‘zlarini eshitdi. Binobarin, Usmon ibn Affon jannatni bir yahudiyning qudug‘ini musulmonlarga hadya qilib jannat darvozasining kalitiga ega bo‘lgan, nima uchun bugun musulmon qo‘shinini Rum bilan bo‘ladigan jangga hozirlab, ikkinchi marta jannat egasi bo‘lmasin ekan? Usmon roziyallahu anhu ot-ulov, oziq-ovqat va unga taalluqli narsalar, hatto idish-tovoq bog‘lanadigan iplargacha tayyorlab berdi. Rasululloh alayhissalom: "Parvardigaro, Usmonning bugundan keyin qilgan amallarini unutma", deya duo qildilar. So‘ngra Usmon (r.a.)ga qarab: "Ey Abu Amr, Alloh molingga baraka bersin, gunohlaringni mag‘firat qilsin, rahm qilsin va jannatni senga mukofot qilsin", dedilar.
Usmon roziyallahu anhu Rasululloh sallallohu alayhi vasallam bilan Tabuk g‘azotida ham qatnashgan. Jangdan qaytishda ayoli Ummu Gulsum vafot etadi. Usmon (r.a.) qattiq xafa bo‘lganlarini ko‘rgan Rasululloh sallallohu alayhi vasallam:
- Usmonni uylantiringlar, uchinchi qizim bo‘lganida, unga berar edim. Usmonni Allohdan kelgan vahiy tufayli qizlarimga uylantirdim, - dedidar.
Payg‘ambarimiz alayhissalom yana shunday deganlar:
- Meni kuyov qilgan yoki menga kuyov bo‘lgan birontasi do‘zaxga kirmasligini Robbim azza va jalladan so‘radim.
Hazrati Usmon Rasululloh alayhissalom bilan Vado’ hajiga ham borgan. Rasululloh alayhissalom:
- Har bir payg‘ambarning jannatda do‘sti bo‘ladi, mening do‘stim Usmon ibn Affondir,- deganlar.

Usmon ibn Affon davlatni boshqarishda katta sahobalar bilan maslahatlashar va ularga suyanar edi. Hazrati Abu Bakr Siddiq va Umar zamonida ham o‘zining moddiy va ma’naviy yordami bilan birga eng ishonchli maslahatchilaridan edi.
Majusiy Abu Lulu’ Umar ibn Xattobni tig‘ bilan yaraladi. U yerda faqat Rasul alayhissalomning oltiga sahobasi - Ali ibn Abu Tolib, Usmon ibn Affon, Sa’d ibn Abu Vaqqos, Zubayr ibn Avvom, Abdurahmon ibn Avf va Talha ibn Ubaydullohlar bor edi. Ulardan Alloh rozi bo‘lsin
Maslahat kengashi qaroriga ko‘ra olti sahobiy ichidan Usmonning xalifa bo‘lishiga bay’at berildi. Bu hijriy yigirma to‘rtinchi yil muharram oyita to‘g‘ri keladi. Bu vaqtda hazrati Usmon yetmish yoshga kirgan edi.
Zunnurayn zamonida davlat yerlari kengayib, musulmonlar to‘q va farovon hayot kechirdi. Turk yerlari fath qilinib, Xuroson, Tohariston, Qohiston, Tiflis va Kipr yerlari Islom xalifaligi ixtiyorida edi. Hazrati Usmon birinchi bo‘lib musulmonlar qo‘shinini dengizga chiqargan shaxs sifatida tarixga kirdi. Musulmonlar ko‘p orol va dengiz yerlariga voliylik qila boshladi. Hatto islom davlati dengiz davlati deb nomlana boshlandi.
Oradan olti yil o‘tgandan so‘ng musulmon amirlari orasida ixtilof va fitna tarqadi. Bunga yahudiy fitnachi Abdulloh ibn Saba’ boshchilik qildi. U Zunnurayn siyosati xususida har xil fitna va bo‘lmag‘ur yolg‘onlarni tarqatdi. Katta shaharlarda qo‘zg‘olonlar uyushtirdi. Jumladan, Kufa, Basra, Misr kabi unumdor va serhosil joylarda fitna va yolg‘onlarni avj oldirdi. Uning maq-sadi islom davlatining quvvatiga putur yetkazish edi.
Amirul mo‘minin Usmon ibn Affon amalga oshirgan eng ulug‘ ishlaridan biri shuki, Qur’onni va uning qiroatini bir shaklga keltirdi.
Usmon ibn Affon zulhijja oyining yettinchi kuni, hijriy o‘ttiz beshinchi yilda shahid bo‘ldi. Shahid bo‘lganlarida sakson ikki yoshda edi. U kishi sakkiz kuni kam o‘n ikki yil xalifalikni boshqardi.

Ali ibn Abu Tolib Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning amakilari Abu Tolib xonadonida tavallud topdi. Bu paytda Rasulullohning yoshlari o‘ttiz ikkida edi.
Hazrati Alining otasi Abu Tolib Qurayshning ulug‘ va atoqli shaxslaridan bo‘lib, Nabiy sallallohu alayhi vasallamga Quraysh mushriklari aziyat yetkazganda himoya qilgan, Islomni qabul qilmagan bo‘lsada dinga juda katta foydasi tekkan fozil kishi edi.
Abu Tolib jiyani Nabiy alayhissalomni eng qiyin va og‘ir vaqtlarda. ahvollari tang bo‘lib qolganda himoya qilardi. Abu Tolib serfarzand kishi edi. Rasuli Akram payg‘ambarlik yuborilmasdan ilgari amakisi Hamza ibn Abdulmuttolib bilan kelishgan holda uning ismi farzandini o‘z qaramog‘iga olishgan edi. Abbos Hamzaning Ali esa Muhammad sallallohu alayhi vasallamning hujralarida ulg‘aya boshladi.
Hazrati Alining ranglari bug‘doy rang, tepakal va faqat boshining orqa qismidagina sochlari bo‘lgan. Soch va soqollari oq tus bo‘lgan. Ko‘zlari qop-qora, yelkalari keng, kaftlari dag‘al, qorindor, to‘lalikka yaqin, o‘rta bo‘yli, tishlari ko‘rinib turadigan va chiroyli yuzli, agar yursa, gavdalarini ko‘tarib yuradigan kishi bo‘lgan. Ota-onasining hamma ishlarida yordam berardi.
Bolalardan birinchi bo‘lib Payg‘ambarimiz (s.a.v.) keltirgan dinni qabul qiladi.
Ali yoshligidan johiliyatning har xil nopok odamlaridan yiroq bo‘lib voyaga yetdi. U islomni qabul qilganida o‘n yoshda edi. Bir kuni otasi Abu Tolib Alini Makka daralaridan birida Muhammad (s.a.v.) bilan birga namoz o‘qiyotganini ko‘rdi va o‘g‘lidan so‘radi:
- Ey o‘g‘ilcham, sen ham amaking keltirgan dinga iymon keltirdingmi?
Ali aytdi:
- Ey ota, men amakim Muhammad (s.a.v.) Allohning payg‘ambari ekaniga iymon keltirdim va tasdiqladim. Hozir ko‘rganingizdek Alloh uchun namoz o‘qib, u kishiga ergashdim.
Abu Tolib dedi:
- U seni yaxshilikka boshlagan bo‘lsa. uni lozim tut. Ali amakisi Muhammadni yaxshi ko‘rar, hurmat qilar va ba’zi ishlarida yordam berardi. Abul Qosim sallal-lohu alayhi vasallam Makkadan chiqib ketadigan hijrat kechasida o‘z joylariga Alini yotqizib ketgan edilar.

Hazrati Ali Payg‘ambarimiz (s.a.v.) Makkai Mukarramadan Madinai Munavvaraga qilgan hijratlarini qo‘yidagicha eslaydi:
- Rasululloh Madinaga hijrat qilgach, menga Makkada qolishni tayyinladilar. Chunki men Rasululloh (s.a.v.)ning qurayshliklarga berishi kerak bo‘lgan omonatlarini yetkazishim zarur edi. Quraysh qabilasi Nabiy alayhissalomni "Amin" kunyasi bilan sifatlardi. Men Qubays tog‘iga chiqib uch marta: "Kimning Muhammadga omonati bo‘lsa, kelib olib ketsin, deb e’lon qildim. Omonatlarni ado etib bo‘lganimdan so‘ng Rasululloh alayhissalom orqalaridan yo‘lga chiqdim. U zot qo‘nim topgan Amr ibn Avf uyiga yetib kelib, Gulsum ibn Xidomning xovlisiga joylashdim.
Rasululloh alayhissalom Madinaga kelganlaridan so‘ng masjid qurilishi boshlanib ketdi. Birinchi bo‘lib Nabiy alayhissalom, keyin Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali roziyallohu anhular navbat bilan g‘isht qo‘yishdi. Musulmonlarning kuch qudrati va ahilligi bilan masjid qisqa muddatlarda qurib bitkazildi. Shundan so‘ng Payg‘ambarimiz (s.a.v.) muhojirlar va ansorlarni bir-birlari bilan birodar bo‘lishga chaqirdilar. Nabiy alayhissalomning o‘zlari Ali ibn Abu Tolib bilan birodarlik rishtasini bog‘ladilar.

Rasululloh (s.a.v.)ning qizlari Fotima 18 yoshga to‘lganidan so‘ng sovchilar keti uzilmay qoldi.
Abu Bakr va Umar Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning huzurlarida hurmati baland kishilar bo‘lib, Payg‘ambar alayhissalomga nasab jihatidan yaqin bo‘lishni xohlardi. Bu borada Usmon ibn Affon har ikkovidan o‘tib ketdi. Hazrati Usmon Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning qizlari Ruqiyaga uylanish baxtiga musharraf bo‘ldi. Badr jangidan keyin Ruqiya vafot etgandan so‘ng Nabiy alayhissalom Usmonga ikkinchi qizlari Ummu Gulsumni nikohlab berdilar.
Bir kuni Abu Bakr Nabiy alayhissalomning oldilariga kelib:
- Ey Rasululloh, mening islomda samimiyatim va ibratimni yaxshi bilasiz, men... men... - dedi va tili boshqa so‘zga aylanmay qoldi.
Nabiy alayhissalom nima demoqchi ekanini tushunmasdan aytdilarki:
- Nima bo‘ldi? Siddiq aytdi:
- Fotimaga uylansam degandim.
Abu Bakrning taklifidan Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning yuzlarida norozilik alomatlari ko‘rinib turardi. Hattoki yuzlarini burib oldilar. Shundan so‘ng Abu Bakr Umarning oldiga borib bo‘lgan voqeani aytib berdi:
- Ey Umar, tamom bo‘ldim. Umar so‘radi:
- Nima bo‘ldi?
- Men Rasulullohdan qizlari Fotimani o‘zimga so‘radim. U kishi mendan yuz o‘girdi.
Umar ibn Xattob aytdi:
- Siz qilgan ishni men oxiriga yetkazaman. Siz so‘ragan narsani men ham so‘rayman.
Shundan so‘ng Umar masjidga qarab jo‘nadi. Nabiy sallallohu alayhi vasallamning huzurlariga borib: "Ey Rasululloh, mening islomda samimiyatim va ibratimni yaxshi bilasiz, men... men...", dedi-yu uning ham tili boshqa so‘zga aylanmay qoldi.
Muhammad sallallohu alayhi vasallam so‘radilar:
- Nima bo‘ldi? Umar aytdi:
- Fotimaga uylansam degandim
Xotamul anbiyo sallallohu alayhi vasallam undan ham yuzini burdilar.
Umar Abu Bakrning oldiga kelib bo‘lgan voqeani aytib berdi.
- Albatta, u zot Allohning bu xususdagi hukmini kutyapti. Alining oldiga boraylik, biz Rasulullohdan so‘ragan narsani u ham so‘rab ko‘rsin.
Ikkalalari Alining oldiga borishdi. U xurmo shoxlarini butayotgan edi. Hazrati Abu Bakr Siddiq: "Amaking qiziga uylansang, yaxshi bo‘lardi", deb taklifini bildirdi.
Siddiq bilan Foruq uni uylanishga da’vat qildi. U ham Abu Bakr va Umar bilan bo‘lgan voqeani eslab biroz ikkilandi. So‘ngra tavakkal qilib yo‘lga chiqdi. Nabiy sallallohu alayhi vasallamnichg quzurlariga borib o‘tirdi va:
- Ey Rasululloh, islomdagi ibratimni yaxshi bilasiz, men... men...- dedi-yu, uning ham tili boshqa so‘zga aylanmadi.
Nabiy alayhissalom undan so‘radilar:
- Nega kelding, ey Ali?
Ali: "Fotimani menga bering", dedi. Rasululloh alayhissalom Alidan so‘radilar:
- Senda biror narsa bormi? Ali ibn Abu Tolib aytdi:
- Yo‘q.
Xotamul anbiyo (s.a.v.) aytdilar:
- Zirhli qalqoning qaerda? Ali ibn Abu Tolib aytdi:
- O’zimda.
Nabiy alayhissalom:
- Uni sotgin, - dedilar.
Ali ibn Abu Tolib qalqonini 480 dirhamga sotib, pulini Payg‘ambar alayhissalomning oldilariga keltirib qo‘ydi. U kishi puldan bir qism olib, Hazrati Bilolga berdilar:
- Ey Bilol, bu pulga yaxshi narsalardan keltir. Rasululloh (s.a.v.) Fotimani to‘yga yasantirishni buyurdilar. Bo‘lg‘usi kelin uchun bitta to‘shak, xurmo po‘stlog‘i solinib, teri bilan qoplangan yostiq, tagiga qum to‘shalgan uyni berdilar. So‘ng Aliga aytdilarki:
- Sen uni nikohlab olguncha unga hech narsani aytmagin. Rasululloh (s.a.v.)ning qizlari Fotima Ummu Ayman bilan birga kelganidan so‘ng hazrati Aliga nikohlandi.
Alloh taolo Aliga Rasulullohning nevaralari Hasanni ato etdi. Shundan so‘ng Hazrati Alini Abul Hasan deb chaqiradigan bo‘lishdi. Undan keyin Alloh Husaynni ham hadya qildi.
Hazrati Ali payg‘ambarimiz bilan juda ko‘p safarlarda birga bo‘lgan. Uhud g‘azotida va Xandaq kunida ishtirok etgan. Arab suvoriysi Amr ibn Abdu Vudni o‘ldirgan. Abul Hasan (r.a.) Hudaybiya sulhi imzolangan kuni Rasululloh sollallohu alayhi vasallam va Suhayl ibn Amr o‘rtasidagi bo‘lib o‘tgan kelishuv shartlarini yozib turgan.
Abul Hasan metin irodali, gavdasi baquvvat, shijoatli va nafsi ustidan g‘olib bo‘lgan kishi edi. Hazrati Ali Badr kuni, Uhud va Xandaq janglarida tugai ko‘tarib jang qilgan. Agar jangga kirsa ildam qadam tashlab kirar, dushmanlardan qo‘rqmas va dovyurakligiga hamma qoyil qolardi.
Xaybar kunida Sodiqul masduq aytdilar:
- Ertaga ertalab bu bayroqni bir kishiga beraman. U Alloh yo‘lida fath qiladi. U Alloh va Uning rasulini yaxshi ko‘radi. Alloh va Uning rasuli ham uni yaxshi ko‘radi.
Musulmonlar uyquga yotishlaridan avval Rasululloh ertaga bayroqni kimga berar ekanlar, deb uyqulari kelmay yotdilar. Hazrati Abu Bakr Siddiq oladimi? Yoki Umar ibn Xattob oladimi? Bahs - munozara bayroq berilguncha davom etdi.
Odamlar bayroq kimga nasib etar ekan deb Rasulullohning oldilariga kelishdi. Shu yerga hozir bo‘lgan har bir sahobiy bayroqni olishga umid qilar edi. Rasululloh (s.a.v.) bashorat qilgan baxtli kimsa kim ekan? Bayroqni olgan kishi Alloh va Uning rasulini yaxshi ko‘radi. Alloh va Uning rasuli ham uni yaxshi ko‘radi.
Haq so‘zni aytuvchi sallallohu alayhi vasallam so‘radilar:
- Ali ibn Abu Tolib qaerda?
Sahobalar uning ko‘zi og‘rib yotganini aytishdi. Rahmat nabiyi alayhissalom aytdilar:
- Unga odam yuboringlar, kelsin.
Abul Hasan u kishining oldiga kelganida shifo topishi uchun duo qildilar. Allohning izni va Rasululloh (s.a.v.)ning barakotlari bilan Alining ko‘zlari tuzaldi.
Xotamul anbiyo sallallohu alayhi vasallam bayroqni Aliga berdilar. Abul Hasan aytdiki:
- Men ular bilan haq yo‘lga yurmagunlaricha urishaman. Imomul xayr bo‘lgan zot aytdilar:
- Ularning oldiga elchilarni yubor, Islomga da’vat qil. So‘ng ularga vojib bo‘lgan Allohning haqlarini tanit. Allohga qasamki, ulardan birini sen tufayli Alloh hidoyatga boshlasa, sen uchun dunyo va barcha narsalardan yaxshiroqdir.
Xotamul anbiyo sallallohu alayhi vasallam chiqqan g‘azotlarda Hazrati Ali har doim birga bo‘lgan. Faqat Tabuk g‘azotida Payg‘ambarimiz Alini ahliga va musulmonlarga voliy etib ketganlar. Ali roziyallohu anhuda Alloh yo‘lida jang qilishga rag‘bat kuchli ekanini ko‘rgach, Nabiy alayhissalom Aliga taskin-tasalli berib, shunday degan edilar:
- Sen men uchun Musoga Horun qanday bo‘lsa shundaysan.
Faqatgina mendan keyin payg‘ambar kelmaydi.

Sahobalar va tobe’inlar Abul Hasanni fiqh, fatvo va hukm masalasida yetakchi bo‘lganiga ijmo’ qilishgan.
Avvalgi xalifa Abu Bakr, amirul mo‘minin Umar va uchinchi xalifa Usmon qiyin va mushkul masalalarni hal qilishda Aliga murojat qilishgan. Foruq Ali xususida shunday der edi:
- Ali bizning qozimiz.
Abul Hasansiz biron masalani hal qilishda Allohdan panoh tilardi. Buni Umarning qo‘yidagi so‘zlari ham isbotlaydi:
- Agar Ali bo‘lmasa, Umar halok bo‘lardi.
Qur’on tarjimoni degan sharafga erishgan Abdulloh ibn Abbos aytadi:
- Ilmning o‘ndan to‘qqiz qismi Ali ibn Abu Tolibga berilgan, qolgan bir qismini u boshqalar bilan bo‘lishib olgan.
Bir kishi Abu Hafsaning oldiga kelib so‘radi:
- Ey mo‘minlar amiri, umra qaerdan boshlanadi?
- Alidan so‘ra.
Mo‘minlar onasi Oisha onamiz so‘radi:
- Kim sizlarga Ashuro kuni ro‘za tutish haqida fatvo berdi?
- Ali ibn Abu Tolib, - deyishdi. Avlodlar muallimasi Oisha (r.a.) aytdilar:
- U sunnatni boshqalardan ko‘ra yaxshi biladi. Buyuk sahobiy Abdulloh ibn Mas’ud aytadi:
- Madinada faroizni(meros taqsimlash ilmini) bilguvchirog‘i Ali ibn Abu Tolibdir.
Abul Hasan (r.a.) aytardiki:
- Mendan so‘rayveringlar, .Allohga qasamki, mendan bir narsani so‘rasanglar, uning xabarini beraman. Mendan Allohning kitobi haqida so‘ranglar. Men har bir oyatni qay vaqt - kechasi nozil bo‘lganmi yoki kunduz, vodiy yoki tog‘da nozil bo‘lganmi, hammasini bilaman.

Amirul mo‘minin Usmon ibn Affon qatl etilgandan so‘ng ko‘pgina katta sahobiylar Ali ibn Abu Tolibga bay’at bera boshladilar. Bu voqea hijratning 35-yili zulhijja oyida sodir bo‘ldi. Katta sahobiylardan Zubayr ibn Avvom va Talha ibn Ubaydullohlar birinchi bo‘lib bay’at berishgan. Keyin aynan shu ikki sahoba bergan bay’atidan voz kechib, mo‘minlar onasi Oisha onamiz bilan Basraga yo‘l oldi. Bu kishilar Hazrati Alini Zunnuraynning qotillarini jazolashni kechiktirayotganidan, xun talab qilmayotganidan noroziligini bildirishdi. Shu tariqa ikkovi atrofida katta jamoa to‘plandi. Amirul mo‘minin Ali ibn Abu Tolib bu ikkovi bilan uchrashishga majbur bo‘ldi. Qancha urinishlarga qaramasdan musulmonlarning ikki jamoasi orasida ixtilof chiqdi. Bu tarixga Jamal voqeasini olib kirdi.
Rasululloh alayhissalomning tarbiyasini olgan Ali g‘alaba qozondi. Bu jangda ummul mo‘minin Oisha onamiz asir olindi. Lekin Abul Hasan ummul mo‘minin hurmatini joyiga qo‘yib, izzat-ehtirom bilan, Rasululloh sallallohu alayhi vasallamning shahriga kuzatib qo‘ydi. Ba’zi ulug‘ sahobiy ayollarni erkak kiyimida Oisha (r.a.) bilan qo‘shib yuboradi.

Muoviya ibn Abu Sufyon qo‘shini zaiflashib borayotganini ko‘rgach, hiyla yo‘liga o‘tdi. U Siffin jangi asnosida askarlariga nayza va qilichlari uchiga Qur’onni ko‘tarib olishni buyurdi. Bu fitna xususida Allohning kitobi bilan hukm chiqarishni taklif qildi.
Faqih Abul Hasan Amr ibn Os va Muoviya o‘ylab chiqargan bu fitnani tushunib yetdi va o‘z qo‘shinini bu fitnadan ogohlantirdi. Lekin vaziyat yumshab iroqliklar unga qarshi chiqdi. Ali ibn Abu Tolib bu hukm chiqarishda bir hiyla-nayrang qo‘llanganini sezib qoldi. Bu ish oxir-oqibatda Ali tarafidan Abu Muso Ash’ariy va Muoviya tarafidan esa Amr ibn Osni hakam bo‘lishiga kelishib olish bilan yakun topgandek bo‘ldi.
Ikki tarafning hakami uchrashdi. Bu ikki hakam bir biridan farq qilardi. Chunki Abu Muso Ash’ariy hiyla va quvlikni bilmaydigan, siyosatdan yiroq kishi bo‘lgan. U bu yerda makr-hiyla ishlatilayotganini sezmadi. Amr ibn Os esa hiyla va nayrangda ustasi farang kishi edi. Uning sohibi Muoviya ibn Abu Sufyon ham undan aslo qolishmasdi.
Amr ibn Os Abu Muso Ash’ariyga tuzoq yasab, uni tushirishga shoshilmadi. Amr ibn Os Abu Muso Ash’ariy bilan uchrashganda har ikkalasi o‘z sohibini xalifalikdan bo‘shatishni va bu ishni musulmonlar jamoasiga qo‘yib, kimni xohlasalar, shuni xalifa qilib saylashlariga ixtiyor berishni taklif qildi. Bu taklif Abu Musoga ma’qul tushib jamoat oldiga chiqdi.
Abu Muso Ash’ariy aldandi va uning taklifini bajardi. U arablar hiylagari Amr ibn Osning ichidagi niyati boshqa ekaniga zarracha gumon qilmagandi.
Shuning uchun Abu Muso bu taklifga rozi bo‘lib minbarga ko‘tarildi va o‘z sohibi Ali ibn Abu Tolibni xalifaliqdan bo‘shatganini e’lon qildi. Bunga odamlar shohid bo‘lishdi. Shundan so‘ng Amr ibn Os minbarga chiqdi va Abu Muso bilan kelishib Ali ibn Abu Tolibni xalifalikdan bo‘shatganini quvvatlab, o‘z sohibi Muoviya ibn Abu Sufyonni esa xalifalikda qolganini e’lon qildi.
Hazrati Ali siyosiy muzokarada yutqazdi. Abul Hasan shundan keyin ham harbiy quvatini tiklashga bir necha marta urinib ko‘rdi. Lekin buning uddasidan chiqolmadi.
Alining xalifalik davri fitna va doimiy urushlar ichida kechdi. Abu Bakr Siddiq va Umarul Foruq boshlagan futuhotlarning bir qismini Usmon ibn Affon roziyallohu anhu dastlabki yillarda davom zttirdi. Fath ishlarini Ali ibn Abu Tolib davrida davom ettirish imkoni bo‘lmadi. U ichki nizo va islohat ishlaridan bo‘shamadi.