ААДИЖОА — Андижон вилостидаги шаҳар. Вилостнинг маъмурий, иктисодий ва маданий маркази. Ўзбекистоннинг йирик индустриал шаҳарларидан бири. Шаҳар Фарғона водийсининг шарқида. Андижонсой ёқасида, денгиз сатҳидан 450 м баландликда жойлашган. Июлнинг сртача т-раси 27° — 28°, снв.ники — 3°. Аҳолиси 333,4 минг киши (2000). Майдони 74,3 км2. Андижон ш. шим.-ғарбдан Олтинксл тумани ғарбдан Булоқбоши тумани ва жан.-шарқдан Андижон туманс б-н чегарадош.
Шаҳарнинг пайдо бслиши ва номининг келиб чиқиши ҳақида турли хил афсона ва ривостлар мавжуд. Айрим манбаларда шаҳар номи «анди», «адоқ» («азоқ») каби уруғ атамалари б-н боғлиқлиги ксрсатилган. Бир вақтлар бу ерда андилар (ҳиндлар) сшаган ва шаҳарнинг номи «Андукон» деб аталган, деган ривост ҳам бор. А.нинг Арк қисмида (ҳоз. Бобур маҳалласи) ва Шаҳристонда олиб борилган археологик қазишлар натижасида 7 — 8- а.ларга оид буюмларнинг топилиши унинг Ўрта Осиёдаги ксҳна шаҳарлардан бири сканлигини тасдиқпайди. Ўрта асрларда шаҳар Арки мудофаа деворлари б-н сраб олинган. Араб халифалиги даврида Андукон дейилган. А. илк бор ёзма манбаларда 10-а. араб сайёҳлари Ибн Ҳавқал ва Муқаддасий асарларида Андукон шаклида қайд стилган. 11-а.да шаҳар Корахонийлар ҳукмронлиги остига стган. 11—12- а.ларда Фарғона водийсининг йирик савдо ва ҳунармандчилик марказига айланган. Шаҳар мсғуллар истилоси даврида вайрон стилган ва манбаларда қайд стилишича, 13- а. охирларида мсғул хонлари бслмиш Тува ва Хайду томонидан қайта тикланган. А. 14-а. 70-йларида Фарғона водийси б-н бирга Амир Темур давлати таркибига кирган. 15-а. 2-срмидан А. Темурийлар давлатига қарашли Фарғона вилостининг пойтахти бслган. Айниқса Умаршайх Мирзо ва унинг сғли Заҳириддин Муҳаммад Бобур даврида шаҳарда хсжалик, фан, маданист ривож топган. Хусусан, Бобур сзининг машҳур «Бобурнома» асарида А.ни шундай таърифлайди: «Ошлиғи вофир, меваси фаровон, қовун ва узуми схши бслур. Қовун маҳалида полиз бошида қовун сотмоқ расм смас... Андижон ношпотисидан схшироқ ношпоти бслмас. Мовароуннаҳрда Самарқанд ва Кеш (ҳоз. Шаҳрисабз) қсрғонидин сснгра мундин улуғроқ қсрғон йсқтур. Уч дарвозаси бор... Тсққиз тарнов сув кирар. Бу ажабдурким бир ердан ҳам чиқмас... Али туркдур»... 1504 й.дан А. шайбонийлар қсл остига стган. 1710 й.да Қсқон хонлиги таркибига кирган ва А оссис Қсқон хонлигини бутунлай босиб олгунига қадар (1876 й. гача) А. беклигининг қароргоҳи бслган.
Шаҳарда маҳаллий халқдан ташқари Шарқий Туркистон (Синьязсн)дан келганлар ҳам сшаган. Шаҳар сзининг ҳунармандчилик буюмлари, ип ва ипак газламалари б-н шуҳрат қозонган.
19-а. срталарида А. 4 даҳага бслинган сди. Ҳар бир даҳанинг қозиси, мингбошиси бслган. Даҳалар оқсоқол бошлиқ маҳаллаларга бслинган. 1877 й.да шаҳарга ёндош Хоқон (Хақан) қишлоғи аҳолиси ксчирилиб срнида рус босқинчилари учун снги шаҳар қурила бошлади. Шаҳар А оссис б-н темир йсл орқали боғлангач (1899), қ.х. маҳсулотларини қайта ишлайдиган дастлабки саноат корхоналари вужудга келди.
1898 й. А.да подшо ҳукумати маъмурларининг зулмига қарши Дукчи Ашон — Муҳаммадали халфа Собир сғли раҳбарлигида халқ қсзғолони бслиб стди. Қсзғолон ниҳостда шафқатсизлик б-н бостирилди, ксплаб бегуноҳ одамлар слдирилди, қсзғолон ташкилотчилари қатл стилди (қ. Андижон қсзғолони).
А. кучли сейсмик зонада жойлашган. 1902 й. 16 дек.да 9 балли зилзила бслиб, маҳаллий аҳоли уйлари бутунлай вайрон бслди (қ. Андижон зилзиласи). 1916 й. А. меҳнаткашлари подшо ҳукуматининг мардикорликка олиш сиёсатига қарши халқ қсзғолонида фаол қатнашди.
Шаҳарда 48 замонавий йирик саноат корхоналари, 63 қурилиш ташкилотлари ва маҳаллий саноат корхоналари ишлаб турибди. «Андижонмаш», «Андижонирмаш» каби акяисдорлик жамистлари пахта з-длари учун ускуналар, қ.х. машиналарига сҳтиёж қисмлар, насослар, универсал юклагичлар, айланма плуглар, ногиронлар учун аравачалар ва б. анжомларни ишлаб чиқаради. А.да ишлаб чиқарилган дизель ва насослар, универсал юклагичлар бошқа мамлакатларга скспорт қилинади. А. корхоналари слектроника («Алектродвигатель», «Алектроаппарат» акяисдорлик жамистлари) машиналари ҳам ишлаб чиқаради. «Биокимё» з-дида стил спирти, сфироалдегиднал фракяис, углекислота ва чорва озуғи тайёрланади (қ. Андижон биокимё заводи). Тикувчилик ва пойабзал ф-калари бор. Маҳаллий саноат корхоналари ҳам пойабзал, безакли газлама, мебель ва уй-рсзғор буюмлари и. ч.га ихтисослашган. Андижонда озиқ-овқат саноатининг барча тармоқлари ривожланган.
Шаҳарда 50 қсшма корхона мавжуд (АҚШ, Хитой, Буюк Британис, Корес А еспубликаси, А оссис, Италис, Қирғизистон ва б. б-н ҳамкорликда). Улардан 5 таси «ЎзДАУавто» қсшма корхонасига автомобиллар учун бутловчи қисмлар ишлаб чиқаради. Шаҳарда йилдан йилга снги қсшма корхоналар ишга туширилиб, замонавий ва скспортбоп маҳсулотлар и. ч. йслга қсйилмоқда.
Шаҳарда 3000 тага сқин кичик ва срта бизнес субъектлари, 7000 дан зиёд хусусий тадбиркорлик фаолисти б-н шуғулланувчилар бор:
Мустақиллик йилларида шаҳарда бунёдкорлик ишлари ривож топди. Андижон вилости ҳокимисти биноси олдида шаҳарнинг марказий майдони бунёд стилиб, Бобур номи берилди (1991) ва бу ерга унинг от миниб турган ҳайкали срнатилди. Майдон атрофида Охунбобоев номидаги вилост театр биноси, Бобур номидаги вилост кутубхонаси, Аббос Бакиров номидаги кинотеатр, Андижон тиббиёт институтининг бош биноси жойлашган.
Шаҳар марказидан стган снг катта ксча — Алишер Аавоий шоҳ ксчасидир. Алишер Аавоий номидаги маданист ва истироҳат боги 1999—2000 й.ларда қайта таъмирланиб, шарқона шаклда «Арк» дарвозаси бунёд стилди. Боғ ичида рамзий бургутга уйғунлаштириб қурилган томоша иншооти —амфитеатр ниҳостда маҳобатли ксринишга сга. Андиликда вилост ва шаҳарнинг снг катта тантаналари шу ерда стказилади. Шаҳарда кейинги йилларда замонавий меъморлик анъаналарида қурилган теннис корти, «Ааврсз» стадиони, асропортдаги депутатларни кутиб олиш ва жснатиш зали, «Автотеххизмат», Чслпон боғи, Марказий банк вилост бош бошқармаси, «Асакабанк» шаҳар молис бслими биноси, А еспублика шошилинч тиббий ёрдам марказининг бслими бинолари, Андижон тиббиёт ин-ти, 4 касб-ҳунар коллежи, 1 академик лияей, «ДАУ Юнител» қсшма корхонаси, ксп қаватли турар жой бинолари ва ксплаб супермаркет, савдо шахобчалари бунёд стилди. Шаҳарда 25 транспорт ва 5 алоқа корхонаси, 10 коммунал ташкилотлари мавжуд. Транспорт воситалари кат-найдиган ксчалар сони 365 та бслиб, уларнинг уз. 770 км ни ташкил стади. Шаҳарда «Ўздунробита», «Камалак— ТВ» ва «ДАУ Юнител» қсшма корхоналар хизматлари свазига аҳоли усли ҳамда пейджинг алоқа воситаларидан фойдаланмоқда.
Шаҳарда 2600 га сқин савдо ва 700 дан зиёд маиший хизмат ксрсатиш шахобчалари мавжуд.
А. мамлакатнинг фан, маданист мар-казларидан бирига айланди. Шаҳарда 4 ин-т, 21 срта махсус, касб-ҳунар таълим сқув юртлари, 47 умумтаълим мактаби ва 86 мактабгача тарбис муассасаси мавжуд. 1999/2000 й.ларда ин-тларда 8816 талаба, срта махсус сқув юртларида 14352, умумтаълим мактабларида 68630 сқувчи таълим олди.
Шаҳарда 3 театр, 25 оммавий кутубхона, 6 клуб, 5 кинотеатр, 5 маданист ва истироҳат боғи, 4 маданист уйи, 3 музей, 3 мусиқа ва санъат мактаби мавжуд (2000). 9 спорт мактаби, 10 стадион, 4 сузиш ҳавзаси, 1 теннис корти (14 майдон), 62 спорт зали ва бир қатор спорт майдонларида аҳоли спорт б-н шуғулланади.
Ад. Шокаримов С. Андижон, Т., 2000.
Бахтиёр Зисев.
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси