ABDULLA AVLONIY HAMDA UNING "MUXTASAR TARIXI ANBIYO VA
TARIXI ISLOM" ASARI HAQIDA
Muhtaram kitobxonlar! Ma’lumingizkim, turkiy adabiyot tarixida payg‘ambarlar va islom dini tarixiga bag‘ishlab asarlar yaratish, Qur’oni karim oyatlari va Hadisi shariflarga tafsirlar bitish, ularni tarjima qilish va ular asosida asarlar yaratish an’anasi alohida o‘rin tutadi. Masalan, birgina Nosiruddin Burhoniddin Rabg‘uziyning "Qissasi Rabg‘uziy" asari (m. 1310) necha asrlar davomida "Qisas ul-anbiyo" nomi bilan ma’lumu mashhur bo‘lib, qanchadan qancha ota-bobolarimizni Otamiz Odam alayhis-salomdan Muhammad alayhissalomgacha o‘tgan payg‘ambarlar tarixi va zuhuri dini islom bilan tanishtirishga, shu yo‘l orqali ularning e’tiqodlarini shakllantirish va mustahkamlashga xizmat qilgani aniq. Hazrat Alisher Navoiyning "Tarixi anbiyo va hukamo" asari ushbu umrboqiy an’ananing XV asrdagi o‘ziga xos namunasi bo‘lsa, Abdulla Avloniyning "Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom" asari (m. 1913) XX asr o‘zbek adabiyotidagi oxirgi namunasi hisoblanadi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi o‘zbek adabiyoti adabiyotshunosligimizda ma’rifatparvarlik adabiyoti sifatida talqin etiladi. Bu bejiz emas, albatta. Zero, xalqni ma’rifat nuridan bahramand qilish orqali o‘zligini tanitish, ozod va farovon hayotga yetaklashni ko‘zda tutgan ma’rifatparvarlar bu davrda ishni maktab-maorif tizimini isloh qilishdan boshladilar. Turkiston o‘lkasining shahar va qishloqlarida yuzlab yangi tipdagi, "usuli savtiya" yoxud "usuli jadidiya" deb nomlangan maktablar tashkil qildilar, o‘nlab nomlarda yangi darsliklar tartib berdilar.
Abdulla Avloniy (1878-1934) ana shu ma’rifatparvarlik harakatining yetakchi namoyandalaridandir. U 1904 yilda Toshkentda, Mirobod mahallasida yangicha usuldagi maktab ochadi va o‘z maktabi talabalari uchun "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim", "Maktab gulistoni", "Turkiy guliston yoxud Axloq", to‘rt juzv (qism)dan iborat "Adabiyot yoxud milliy she’rlar" singari alifbo va o‘qish kitoblarini yozadi. Uning bu kitoblari eng yaxshi alifbo va o‘qish kitoblari sifatida tan olinib, Turkistondagi deyarli barcha yangi maktablarning asosiy darsliklariga aylandi va qayta-qayta chop etildi. Abdulla Avloniyning ushbu darsliklari haqida yangi usul maktablari tashkilotchilaridan hamda ushbu maktablar alifbo va o‘qish kitoblarining musanniflaridan biri bo‘lmish Munavvar qori Abdurashidxonov juda yuqori baho berganligi ham ma’lum.
"Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom" asari ana shunday yangicha darsliklardandir. Yosh avlod kamolotida ilm-ma’rifat va odob-axloq tarbiyalari bilan imon, e’tiqod tarbiyasining chambarchas bog‘liqligini yaxshi bilgan Abdulla Avloniy "eng mo‘‘tabar asarlarda iktifo qilib" (asoslanib), "Maktabi ibtidoiyalarimizning uchinchi va to‘rtinchi sinf shogirdlari uchun" "Muxtasar tarixi anbiyo va tarixi islom" asarini yozadi. Asar 1917 yilgacha ikki marta chop etilgan.
Yaratganga ming bora shukurlar bo‘lsinkim, Istiqlol sharofati ila Abdulla Avloniyning muborak nomi qayta tiklandi. Uning "Birinchi muallim", "Ikkinchi muallim", "Maktab gulistoni", "Adabiyot yoxud milliy she’rlar" kitoblaridagi she’r, hikoya va masallar yangi avlod alifbo va o‘qish kitoblaridan o‘rin oldi, "Turkiy guliston yoxud Axloq"dagi yaxshi va yomon xulqlarga bag‘ishlangan va bugungi kunda ham yosh avlod ma’naviy kamolotida ulkan ma’rifiy-tarbiyaviy ahamiyat kasb etadigan matnlar "Odobnoma" darsliklaridan mustahkam o‘rin egalladi. Pedagogika ilmiy-tadqiqot instituti shoirning muborak nomi bilan ataldi.
Payg‘ambar bo‘lganliklari to‘g‘risida aniq dalil yo‘qligi, shuning uchun islom ulamolarining ba’zilari ularni payg‘ambar bo‘lishgan desalar, boshqalari valiy-avliyo
21 Keyingi o‘rinlarda "Muxtasar tarixi islom" deyish bilan cheklanamiz (nashrga tayyorlovchi).
bo‘lishgan deydilar, - degan fikr bor. Islom aqidasi bo‘yicha bu xususda tortishish man etilganini ham muhtaram Hoji Abdulaziz Mansur alohida qayd etganlar.
Nazarimizda, bu o‘rinda Abdulla Avloniy ham o‘zining yuksak salohiyatli ijodkor va sinchkov tadqiqotchi ekanini yana bir bor ko‘rsatgan. "Muxtasar tarixi anbiyo"ning Iso alayhissalomga bag‘ishlangan fasli oxirida: "Bu ikki payg‘ambarlar (Odam va Muhammad alayhissalom ko‘zda tutilayotirlar - R.B.) arolarinda ko‘b payg‘ambarlar kelib ketganlar. Hisoblari faqat Allohu taologa ma’lumdir. Hammalari Allohning sevikli bandasidurlar", - deydi murattib.
Demak, Abdulla Avloniy o‘z asarining "eng mo‘‘tabar asarlari iktifo qilinub ... darj qilingan"ini bejiz ta’kidlamagan. Chunki "Muxtasar tarixi anbiyo" o‘z nomi bilan muxtasar, ya’ni qisqachadir. Undagi ma’lumotarning behad muxtasarligi ham shundan. Zero, muallifning maqsadi kitobxonda Qur’oni karimda qayd etilgan payg‘ambarlarning hayoti va islom dinining paydo bo‘lishi xususida dastlabki, boshlang‘ich ma’lumot berishdan iboratdir. Aslida "maktabi ibtidoiyalarning uchinchi va to‘rtinchi sinf shogirdlari uchun tartib berilgan" ushbu risola diniy ta’limot berish yo‘lidagi bir bosqich sifatida ham baholanishi joiz deb o‘ylaymiz.
"Muxtasar tarixi anbiyo"ning aynan XX asr boshlarida yaratilishi bejiz emas. Zero, XIX asrning oxirgi choragiga kelib, tuprog‘i g‘ayridinlar oyog‘i ostida toptalgan, davlat mustaqilligidan judo bo‘lgan Turkiston xalqi erta-indin e’tiqod mustaqilligidan ham mahrum bo‘lmasligiga kim kafolat bera olardi? Inchunin, shunday bo‘ldi ham! 1917 yil Oktyabr to‘ntarishidan keyingi 74 yillik tarix buning guvohidir. Allohga ming shukurlar bo‘lsinki, e’tiqod, imonga qaytish yo‘lini o‘zi ochib berdi, gunohi azimga botgan osiy bandalarining shafoat nuridan bahramand bo‘lishlariga yana bir bor imkon yaratdi. Biz, gumroh bandalar, esa bugungi kunda dini islomga, imon va ma’rifatga musharraf bo‘lishni ibtidosidan boshlashimiz kerak bo‘ladi. Ana shu xayrli yo‘lda bizga "Muxtasar tarixi anbiyo" singari asarlar charog‘bon bo‘lib xizmat qilsa, ajab emas!
Zukko kitobxonlarimiz diqqatini jalb qilishga qaratilgan yana bir masala joy va shaxs nomlariga hamda ba’zi voqealarning ro‘y bergan vaqtlariga tegishlidir. Masalan, Buxtunnasr ba’zi asarlarda Buxtnasr deb o‘qilgan, Buxayro -Baxiyro deb o‘qilgan, ba’zi sahobalar nomlari ham turli kitoblarda turlicha ishlatilgan. Aslida arab yozuvida bunday muammo yo‘q, har xillik esa turli asarlarni kirill yozuviga ko‘chirishda paydo bo‘lyapti. Islom tarixi va arab yozuvi bo‘yicha mutaxassislik da’vosidan yiroq bir bandai ojiz sifatida turli manbalarga asoslanishga harakat qilgan ekanmiz, nomlanishlarning biz taklif qilgan shakli eng to‘g‘ri deyish da’vomiz ham yo‘q. Shu sababli sahvu xatolarga yo‘l qo‘ygan bo‘lsak, ma’zur tutgaysizlar deb umid qilamiz. Zero "beayb Parvardigor", demishlar.
O’ylaymizki, "Muxtasar tarixi anbiyo"ni qo‘liga olgan kitobxon uning katta tarixiy, ma’rifiy-axloqiy ahamiyatga ega asar ekaniga imon keltiradi. Zero risolada tilga olingan payg‘ambarlarning hayotlari har bir bandai mo‘‘min uchun, avvalo, ibrat manbai bo‘lib xizmat qiladi, tom ma’noda komil inson bo‘lib yetishuvimizga, nuqsonlarimizdan qutulib, insoniy fazilatlarni to‘la egallashimizga yordam beradi, adashgan bandalarni haq yo‘lga boshlaydi. Ikkinchidan esa, "Muxtasar tarixi anbiyo" singari asarlar mumtoz adabiyotimiz namunalarini o‘qib tushunishimizga katta yordam beradi. Chunki XX asr boshlarigacha ijod qilgan qaysi bir ijodkor asarlarini ko‘zdan kechirmaylik, ularda yuqorida zikr etilgan payg‘ambarlarning nomlari ko‘p martalab uchrashining guvohi bo‘lamiz. Alloh aziz qilgan payg‘ambarlarning muborak nomlari har doim bandalarining tilida, dilida bo‘lishi aslida tabiiy bir hol ekanligi aniq. Biroq diniy adabiyotni va badiiy adabiyotdagi har qanday diniy tushunchalarni rad qilish, ya’ni dahriylik nuqtai nazarida turgan mustabid sho‘ro hokimiyati davrida biz madaniy merosimizning ushbu qirralaridan deyarli mahrum bo‘ldik. Mumtoz adabiyotimizdagi bu an’anaviy tushunchalarni anglay olmaslik darajasiga kelib qoldik. Holbuki, mumtoz adabiyotimizda payg‘ambarlar obrazlarining deyarli har biri ma’lum an’anaviy timsolni anglatgan. Masalan, Yusuf alayhissalom ilohiy go‘zallik timsoli, Ayyub alayhissalom sabru tahammul timsoli va h.k. Bundan tashqari, turli payg‘ambarlar turli kasb-korlarning piri ham hisoblanadilar. Masalan, Dovud alayhissalom temirchilar piri va h.k. Demak, risolada nomlari tilga olingan payg‘ambarlar haqida ma’lumotga ega bo‘lish, o‘z navbatida, mumtoz adabiyotimizni yanada to‘laroq anglashimizga yo‘l ochib berishi bilan ham qimmatlidir.
Va nihoyat risolani nashrga tayyorlashga tegishli bir-ikki mulohazalarimiz aytib o‘tishni lozim topdik. Risolani nashrga tayyorlar ekanmiz, uning bugungi kun kitobxonlariga yanada tushunarli bo‘lishi uchun qalam tekkizish, soddalashtirish yoxud tahrir qilishni maqbul ko‘rmadik. Chunki birinchidan, asar tili anchayin sodda, unda bugungi kun kitobxoni tushunmaydigan so‘zlar juda kam. Uchragan ba’zi qiyin so‘zlarga risola oxirida izoh berdik. Ikkinchidan esa, asar uslubi va jumla tuzilish tartibini aynan saqlab qoldik. Chunki unda Abdulla Avloniy uslubi va XX asr boshlaridagi o‘zbek adabiy tilining o‘ziga xosliklari aks etganki, har qanday o‘zgartirishga urinish ushbu unsurlarga putur yetkazishi tabiiy. Shu sababli ham ba’zi o‘rinlarda ortiqcha ishlatilgan qaratqich kelishigi qo‘shimchasini qavsga oldik va noiloj qolgan ba’zi joylardagina qavs ichida izoh berish bilan cheklandik. Matndagi Qur’oni karim oyatlaridan olingan parchalarning tarjimasi va ularga tegishli havolalar nashrga tayyorlovchiniki, qolgan barcha izoh va havolalar murattibnikidir .
So‘z oxirida "Muxtasar tarixi anbiyo" risolasini nashrga tayyorlashimizda qimmatli maslahatlarini darig‘ tutmagan va asardagi Qur’oni karim suralaridan olingan oyatlarni o‘qib, tarjima qilib bergan birodari azizimiz Hoji Sayfiddin ibn Sayfulloh Raf’iddin Shahrisabziyga samimiy minnatdorchiligimizni bildiramiz.
Rahmatulla Barakaev
O’zR Fanlar akademshsi Alisher Navoiy nomidagi
Til va adabiyot institutining katta ilmiy
xodimi, filologiya fanlari nomzodi.
22 Mazkur asar marhum ustoz, filologiya fanlari doktori professor Begali Qosimov tomonidan ham tabdil qilinganligini eslatib o‘tish joizdir. - R.B.
