Tarjimon va so‘zboshi muallifi filologiya fanlari nomzodi Rashid Zohid
Muharrir: Nurboy Abdulhakim
Musahhih: Akrom Dehqon

Ushbu kitob ulug‘ imom «hujjatul-islom» Muhammad ibn Muhammad ibn Ahmad Abu Homid at-Tusiy G’azzoliyning Bayrutda nashr etilgan IV jildlik «Ihyou ulumid-din» asaridan tarjima kilingan.
«Riyozatun-nafs» kitobida ziddiyatlarga to‘la inson tabiati, uning ichki olamida kechadigan ma’rifiy takomul jarayoni jonli va ajib manzaralar orqali aks ettirilgan.
Axloq fanidan dars beruvchi bu manba islomiy tarbiya asoslari bilan qiziquvchi kitobxonlarga keng va chuqur ma’lumotlar beradi.


Butun olamlarni yaratgan Zot jamiki maxluqoti ichidan insonni tanladi. Inson tiliga kalom quvvatini berib, so‘ylatti. Diliga iymonni, aqliga tafakkurni joylab, o‘ylatti. Kimdir mo‘‘jizalarga to‘la olam ichra singib ketdi, balki murodiga yetdi. Kimgadir qalam berildi, hayrat sari yo‘l oldi va hayratlanib qoldi...
Ajib! «Riyozatun-nafs» kitobini o‘qib, xayoldan shunday o‘ylar kechdi. Haqiqatan ham inson nazarida ufqlarga tutashib ketgan bu dunyoning cheki yo‘qdek. Lekin bunga o‘xshagan, balki bundan-da ulkan qancha-qancha dunyolarni o‘z ichiga olgan olamlar oldida biz yashayotgan dunyoning «cheksiz»ligi nima degan gap?!
Xo‘sh, ojiz aqlimiz bilan olamlar sarhadini tasavvur qildik ham deylik. Ayting-chi, bu so‘ngsiz ulkanlikni yaratgan Zotning Ulug‘ligini tasavvurga sig‘dirish mumkinmi? Ko‘zi-miz bitta tomchining chegarasiga yetolmay tolsa-yu, butun boshli dengizni qamrab olishga chog‘lansa! Har qanday sog‘lom aql bu ishning imkonsiz ekanini tan oladi.
Endi tafakkur qiling. Shunday ulug‘ Zot sizu bizni barcha mavjudotidan afzal bilsa: tish berdi: so‘ylaymiz, izhori dil qilamiz, bir-birovni tushunishga, og‘irini yengil qilishga urinamiz. Aql berdi: o‘ylaymiz, «oq»ni «qoradan ajratamiz, o‘zimizga va o‘zgaga zarar yetmaydigan yo‘lni — to‘g‘rilikni tanlaymiz. Qalbimizga iymon gavharini joyladi: bizdan boy yo‘q, har nafasda azizlikni his etamiz, xotirimiz jam. Tilu dilimiz-da roziylik, bizni inson naslidan, mo‘minlar jumlasidan qilgan, qo‘limizga qalam ushlatgan Zotga shukronamiz behad. Butun insoniyatni hidoyat yo‘liga boshlagan Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomga solavot va salomlar yo‘llaymiz.
Ollohning marhamati bilan Vatanimiz umid baxsh yangilanishlar sari qadam tashlamoqda. Xususan, ma’naviyat olamida ro‘y berayotgan hodisalar tahsinga sazovordir. O’zbek kitobxonlari dinimiz tarixini o‘rganishga sog‘lom saviya bilan yondasha boshladi, qadriyatlar tiklanyapti. Azaldan boy diniy-ma’rifiy merosimiz xazinasi bugungi ehtiyojlar doirasida yanada boyidi. Turli mavzudagi rang-barang asarlar kitob rastalarini bezayapti.
Ayniqsa, islom tarixida «Hujjatul-islom» nomi bilan mashxur olim Abu Homid G’azzoliyning asarlari so‘nggi yillarda o‘zbek kitobxonlarining e’tiborini qozondi. Asliyatdan va usmonli turk tilidan o‘girilgan tarjimalar allaqachon xalqimiz orasida ommalashib bo‘ldi. O’zbek o‘quvchisi-da G’azzoliy va uning asarlari haqida qaysidir darajada muayyan qarash shakllandi.
Fursatdan foydalanib, ulug‘ olim Abu Homid G’azzoliyning muxlisi, qolaversa, bir tarjimon sifatida kamina ba’zi taassurotlarini siz o‘quvchilar bilan o‘rtoqlashish umidida. Shoyad, bildirilmoqchi fikrlar mutolaa jarayonida paydo bo‘lishi mumkin ayrim qorong‘i jihatlarni oydinlashtirishga ko‘mak bersa.
«Riyozatun-nafs» kitobi «Ibodatlar», «Odatlar», «Muh-likot» va «Munjiyot» deb nomlangan to‘rt bo‘limni o‘z ichiga oluvchi mashhur «Ihyou ulumid-din» asarining uchinchi bo‘limidan tarjima qilindi.
«Tavba kitobi» (-T; Movarounnaxr, 2003)ga yozilgan so‘zboshida aytilganidek, mazkur ishda ham arab tili tabiatidagi «siqiqlik», takrorlarning odatiyligi ayrim jumlalarni kengaytirib, ba’zan esa takrorlardan qochib, jumlalarni qisqartirib tarjima qilishga sabab bo‘ldi. Asliyat mazmunini to‘g‘ri yetkazish birlamchi vazifa ekanini unutmagan holda, matnni iloji boricha o‘zbek adabiy tili qoidalariga muvofiklashtirdik. Asliyatdagi shakl to‘la saqlanishi lozim deb topilgan o‘rinlarda qavs ichida tarjimon izohi berib borildi.
«Riyozatun-nafs» kitobi «Axloq tarbiyasi va qalb xastaliklaring muolajasi», yaxshi va yomon xulq mohiyati, go‘zal xulqqa erishish yo‘llari, farzand tarbiyasi, murshid va murid munosabati kabi bir necha mavzularda bahs yuritadi.
Olim qaysi mavzuda so‘z yuritmasin, masalaning ichki tomonini yoritishga e’tiborini qaratadi. Zohirning mavjudligini ichki sabablar belgilashini isbotlaydi. G’azzoliy insonning ichki olamidagi o‘zgarishlarni bamisoli mohir tabibdek kuzatadi. Tashqaridan alohida-alohida ko‘ringan a’zolarning ko‘z ilg‘amas daqiq, ammo o‘zaro chambarchas bog‘-langan umumiy tomonlarini topadi va yuzaga toshib chiqqan «yara»larning manbai ichkarida ekanini anglatadi. Bil’aks, bir butun ko‘ringan qismni alohida-alohida a’zolarga ajratib, har a’zodagi illatlar ustidan o‘ta nozik «jarrohlik amaliyoti»ni olib boradi.
Shu tarzda G’azzoliy har bir o‘kuvchiga qalb xastaligining muolaja yo‘lini o‘rgatadi va eslatadi: «Har bir aql egasi tibbiyotning qalb bilan bog‘liq jihatlaridan xabardor bo‘lmog‘i lozim. Chunki, birorta inson yo‘qki, qalb xastaligidan xoli bo‘lsa...»
G’azzoliy bir o‘rinda «qalb tibbi» degan iborani qo‘llaydi: «...bugun qalb xastaligi dardi bedavoga aylandi, «qalb tibbi», hatto «qalb xastaligi yo‘q narsa» degan da’vo bilan bu dardning mavjudligi inkor qilindi. Natijada xalq dunyoga muhabbat qo‘yishga, zohiri ibodat, botini odat va riyodan iborat amallarga yuz burdi».
Qarang, o‘n asrlar muqaddam tasvirlangan voqelik bugungi kunga naqadar muvofiq!
So‘zimiz avvalida ufqlarga tutashib ketgan dunyoning ulkanligi haqida gapirgan edik. Zohir ko‘zi balan qaraganda haqiqatan ham dunyoning cheki yo‘qdek. Biz kimmiz bu «cheksiz-likning qarshisida! Shuning uchun bo‘lsa kerak, o‘tgan ulug‘lar dunyoni «olami kabir» (katta olam), insonni «olami sag‘ir» (kichik olam) deyishgan.
Ammo ba’zi ulug‘lar buning ziddini aytishgan: «Inson — olami kabir, uni o‘rab turgan tashqi olam esa-olami sag‘ir». Balki, Ulug‘ Zotning nazariga musharraf bo‘lish e’tibori bilan qaralsa, haqiqatan ham inson o‘zini o‘rab turgan dunyodan ulug‘roqdir. Olloh nazariga sazovor qalb qarshisida bu dunyo tugul, barcha olamlar nima degan gap!
Qalb tibbining tabibi G’azzoliy hazratlari bizni shu ulug‘lik sari chorlaydi, buni unutish halokat ekanidan ogoh etadi.

O’zining tadbiri bilan ishlarni tartibga solgan, mo‘‘tadillikni xulqqa chiroy etib bergan, insonni eng go‘zal shaklu shamoyil bilan ziynatlab, uni ziyodayu nuqsondan asragan Olloh taologa hamd bo‘lsin! U Zot axloqni yaxshilash vazifasini bandasining jiddu jahdiga topshirdi. O’zining tavfiqi bilan xos bandalariga axloq tarbiyasi yo‘lidagi mashaqqatlarni oson qildi.
Nubuvvat nurini taratib, haqiqat yo‘llarini yoritgan, go‘zallikda komil axloqi bilan bashariyatga namuna bo‘lgan Ollohning quli, suyukli payg‘ambari, xushxabar berguvchi va ogohlantirguvchi Muhammad Mustafoga salavot va salomlar bo‘lsin!
Botildan batamom uzilib, zulmatdan nur sari talpingan, har qanday holatda haq dinga zarracha gard yuqtirmagan, Olloh va rasuliga sodiq Payg‘ambarimiz ahli baytlari va sahobayi kiromlarga salavot va salomlar yog‘ilsin!
Yaxshi xulq mursallar sayyidining sifati, siddiqlar amalining afzali, muttaqiylar mehnatining mevasi, obidlar riyozatining natijasi, yanada to‘g‘rirog‘i, yaxshi xulq dinning yarmidir.
Yomon xulq o‘tkir zahar, xor qiluvchi buzuqlik, olamlar Parvardigoridan uzoqlashtiruvchi razolat, yanada to‘g‘rirog‘i, shaytonning xizmatiga yollanishdir.
Yaxshi xulq Rahmon huzuridagi jannat ne’matlariga ochib qo‘yilgan qalb eshigi bo‘lsa, yomon xulq  — jahannamga ochib qo‘yilgan eshik. Jahannam esa yoqib qo‘yilgan bir olovdirki, alangasi badanlarni teshib o‘tib, yuraklarga qadar yetadi.
Qabih axloq — qalb xastaligi, jonlarni o‘rtovchi og‘riqdir. Jasadning tirikligi tugashi bilan poyoniga yetadigan dunyodagi barcha og‘riqlar qalb og‘rig‘i oldida hech narsadir. Jismoniy dard foniy hayot kabi o‘tkinchi. Lekin yomon xulq tufayli qalb xastalansa, abadiy hayot boy beriladi. Malakali tabiblar jasadga qanchalik e’tibor berishmasin, foniy hayotning o‘tkinchiligini anglashdan boshqa natijaga erisholmaydilar. Shunday ekan, ular abadiy hayotni boy berib qo‘yishga sabab bo‘ladigan qalb xastaliklariga ko‘proq e’tibor qaratishlari avloroq emasmi?!
Har bir aql egasi tibbiyotning qalb bilan bog‘liq jihatlaridan xabardor bo‘lmog‘i lozim. Chunki, bironta inson yo‘qki, qalb xastaligidan xoli bo‘lsa. Agar qalbga e’tibor susaysa, botiniy illatlar ko‘payadi va ular asta-asta yig‘ilib, hatto zohirda ko‘rina boshlaydi.
Shuning uchun banda qalb xastaligi va uning sabablaridan o‘ta ziyraklik bilan ogoh bo‘lishga muhtoj. Ana shunda u bu dardning davosiga yeng shimarib kirishishi mumkin. Bu xastalikning muolajasi Olloh taoloning ushbu so‘zida aytilgan: «Darhaqiqat, uni (ya’ni o‘z nafsini-jonini iymon va taqvo bilan) poklagan kishi najot topdi»  (Vash-shams, 9).
Bu xastalikka e’tiborsizlikning oqibati quyidagi oyatda zikr etilgan: «Va u (jonini fisqu fujur bilan) ko‘mib xorlagan kimsa nomurod bo‘ldi» (Vash-shams, 10).
Bu kitobda axloq tarbiyasi va uning yo‘l-yo‘riqlari xususida so‘z boradi. Qalb muolajasining idroki oson bo‘lishi uchun mavzu davomida jism muolajasidan misollar keltiriladi. Keyin husni xulq mohiyati, axloq tarbiyasi, nafsni tarbiyalash yo‘llari, qalb xastaligining alomatlari, nafsning ayblari va ularning belgilari,  qalb muolajasida shahvatlarni tark etishning ahamiyati va bu xususda naql qilingan dalillar, husni xulq alomatlari, bola tarbiyasining ilk davri, muridlik shartlari haqida zikr qilinadi. Mazkur kitob o‘n bir fasldan iborat.

Olloh taolo o‘zining suyukli Payg‘ambarini maqtab, u zotta bergan ulug‘ ne’matini shunday eslatadi: «Albatta Siz ulug‘ xulq ustidadirsiz» (Qalam, 4).
Oisha roziyallohu anho aytadi: «Rasululloh solallohu alayhi vasallamning xulqi Qur’on edi» (Muslim rivoyati).
Bir kishi Payg‘ambar alayhissalomdan go‘zal xulq haqida so‘radi. Rasululloh ushbu oyatni o‘qidilar: «Afv-marhamatli bo‘ling, yaxshilikka buyuring va johillardan yuz o‘giring!» (A’rof, 199).
Keyin dedilar: «Go‘zal xulq — aloqani uzgan (qardoshing)ga bog‘lanmog‘ing, sendan qizg‘angan kishiga bermog‘ing, senga zulm qilganni kechirmog‘ingdir» (Anas rivoyati).
Payg‘ambar alayhissalom dedilar: «Men go‘zal xulqlarni kamoliga yetkazish uchun yuborildim».
Yana aytdilar: «Qiyomat kunida mezonning taqvo va husni xulq turgan pallasi naqadar og‘ir bo‘ladi!» (Abu Dovud, Termiziy rivoyatlari).
«Bir kishi Rasululloh ro‘paralariga kelib:
—   Ey Ollohning rasuli, din nima? deb so‘radi.
—   Go‘zal xulq, dedilar.
U kishi sarvari olamning o‘ng tomoniga o‘tib, yana savol qildi:
—  Din nima, ey Ollohning rasuli?
—   Go‘zal xulq, deb javob berdilar. Keyin so‘l tomonlariga o‘tib, yana:
—  Din nima, ey Ollohning rasuli? deb so‘radi.
—   Go‘zal xulq, dedilar Rasuli akram. So‘ng orqalariga o‘tib:
—   Ey Ollohning rasuli, din nima? deya qayta so‘radi. Payg‘ambar alayhissalom u kishi tomon o‘grilib:
—   Go‘zal xulq, (go‘zal xulq esa) g‘azablanmasligingdir, endi tushundingmi?! dedilar» (Marvaziy rivoyati).
«Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan so‘rashdi:
—   Badbaxtlik nima, yo Rasulalloh?
—  Yomon xulq! dedilar» (Imom Ahmad rivoyati).
«Bir kishi Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga:
—   Menga nasihat qiling, dedi.
—  Doimo Ollohdan qo‘rq! dedilar.
—  Yana nasihat qiling, dedi u kishi.
—  Yomonlikning izidan uni o‘chiradigan bir yaxshilikni ergashtir!
—  Yana nasihat qiling.
—   Odamlarga go‘zal xulq bilan muomala qil, dedilar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam» (Termiziy rivoyati).

Payg‘ambar alayhissalomdan so‘raldi:
—  Amallarning afzali qaysi?
—  Go‘zal xulq! dedilar.
Fuzayl ibn Iyoz aytadi: «Payg‘ambar alayhissalomga:
—   Falonchi ayol kunduzlari ro‘za tutadi, kechalari bedor bo‘lib, namoz o‘qiydi. Biroq uning xulqi yomon: qo‘shnilariga tili bilan aziyat yetkazadi, deyishdi.
Shunda Rasuli akram:
—  Uning bu ishlarida xayr yo‘q. U ayol jahannam ahlidandir, dedilar»
Abu Dardo dedi: «Rasulullohning shunday deganlarini eshitdim; «(Qiyomatda) taroziga qo‘yiladigan narsalarning eng avvalgisi go‘zal xulq va saxovatdir. Olloh taolo Iy-monni yaratdi. Shunda Iymon: «Ey Ollohim, meni quvvatlantir» dedi. Olloh uni go‘zal xulq va saxovat bilan quvvatlantirdi. Olloh taolo kufrni yaratdi. Shunda kufr: «Ey Olloh, meni quvvatlantir» dedi. Olloh uni baxillik va yomon xulq bilan quvvatlantirdi» (Hadisning boshqa rivoyati Abu Dovud va Termiziy «Sunan»ida keltirilgan).
Payg‘ambar alayhissalom aytdilar: «Olloh bu dinni O’zi uchun tanladi. (Ya’ni bu dinning har bir amali xolis Olloh uchun bo‘lishi lozim.) Karam va go‘zal xulq bo‘lsagina Olloh diningizni isloh qiladi. Bas, diningizni karam va go‘zal xulq bilan ziynatlang» (Doruqtuniy rivoyati).
Payg‘ambar alayhissalom shunday dedilar: «Odamlarga mollaringiz bilan emas, ochiq chehra va go‘zal xulq bilan yuzlaning» (Bazzor rivoyati).
Rasuli akram aytdilar: «Sirka asalni buzgani kabi yomon xulq amalni buzadi» (Ibn Hibbon rivoyati).
Barro ibn Ozibdan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam odamlar ichida chehrasi va xulqi eng go‘zal inson edilar» (Xaroitiy rivoyati).
Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh ko‘p duo qilar va der edilar: «Ollohim! Sendan sihhat, ofiyat va go‘zal xulq(berishing)ni so‘rayman» (Xaroitiy rivoyati).
Payg‘ambar alayhissalomning shunday deganlari Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Mo‘minning saxovati — uning dini, go‘zal xulqi — uning marta-basi, mardligi — uning aqlidir» (Ibn Hibbon rivoyati).
Usoma ibn Shariykdan rivoyat qilinadi: «Rasuli akramdan a’robiylar:
—   Bandaga berilgan narsalarning eng yaxshisi nima? deb so‘rashdi.
—   Go‘zal xulq, dedilar Rasuli akram» (Ibn Moja rivoyati),
Payg‘ambar alayhissalom aytdilar: «Sizlarning orangizda menga suyuklirog‘ingiz va Qiyomat kunida menga yaqinroq bo‘ladiganingiz axloqi go‘zallaringizdir» (Ta-baroniy rivoyati).
Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «Uchta xislat bor. Kimda o‘sha uchta xislatdan bittasi bo‘lmasa ham qilgan amali hisobga o‘gmaydi. Bu — Ollohga ma’siyat qilishdan to‘sadigan taqvo, ahmoqni jilovlaydigan halimlik, odamlar orasida xushxulqlik» (Tabaroniy rivoyati).
Namozni boshlashlaridan avval Rasuli akram shunday duo qilardilar: «Ollohim, meni go‘zal axloqqa hidoyat qil. Sendan o‘zgasi meni chiroyli xulqqa hidoyat qilolmas. Ollohim, yomon xulqni mendan uzoqlashtir. Sendan o‘zgasi bu ishni qilolmas» (Muslim rivoyati).

Anas ibn Molik roziyallohu anhu deydi: «Bir kuni Rasululloh bilan birga edik, dedilar: «Quyosh muzni eritgani kabi go‘zal xulq ham gunohlarni eritib yo‘qotadi» (Tabaroniy rivoyati).
Payg‘ambar alayhissalom aytdilar: «Go‘zal xulq er kishining saodatidir» (Bayhaqiy rivoyati).
Payg‘ambar alayhissalom Abu Zarga dedilar: «Ey Abu Zar! (Bilgilki), tadbir kabi aql yo‘q, go‘zal xulq kabi mavqe yo‘q» (Ibn Moja rivoyati).
Ummi Habiba Rasuli akramdan so‘radi:
—  (Yo Rasulalloh), bir ayol ikki marta erga tekkan bo‘lsa, keyin u ayol ham, ikkala er ham dunyodan o‘tsa va barchasi jannatga kirsa, ayol qaysi erga tegishli bO’ladi?
—  Dunyo hayotida qaysi erning xulqi go‘zal bo‘lgan bo‘lsa, o‘shanga tegishli bo‘ladi. Ey Ummi Habiba! Go‘zal xulqni dunyo va oxirat yaxshiligi bilan beza!» (Bazzor va Taba-roniy rivoyatlari).
Payg‘ambar alayhissalom dedilar: «To‘g‘ri musulmon o‘zining go‘zal xulqi va saxovati bilan kunduzlari ro‘zador, kechalari ibodatda bedor kishi darajasiga yetadi» (Imom Ahmad rivoyati).
Abdurahmon ibn Sumra deydi: «Payg‘ambar alayhissalom huzurlarida edik, dedilar: «Ertalab ajib tush ko‘rdim. Ummatimdan bir kishi tiz cho‘kkan holida turardi. Olloh va uning o‘rtasini parda to‘sgan edi. Bir payt uning go‘zal xulqi kelib, egasini Olloh taoloning huzuriga kiritdi» (Xaroitiy rivoyati).
Rivoyat qilinadi, Umar ibn Xattob Payg‘ambar alayhissalom huzurlariga kirishga izn so‘radi. O’sha payt Payg‘ambar alayhissalom huzurlarida qurayshlik ayollar bor edi. Ular baland ovozda Rasulloh bilan gaplashardilar. Umar roziyallohu anhuga kirishga izn berilgach, ayollar shosha— pisha ro‘mollarining u yog‘, bu yog‘ini tuzata boshlashdi. Umar kirgach, Rasululloh kuldilar. Shunda Umar:
—   Ota-onam Sizga fido bo‘lsin, ey Ollohning rasuli, nega kulyapsiz? — dedi.
—   Anavi ayollarga ajablanyapman. Sening ovozingni eshitib, shoshib qolishdi, dedilar Rasuli akram.               
—   Axir ular mendan emas, Sizdan tortinishlari kerak. Siz bunga haqliroqsiz, ey Ollohning rasuli, deya Umar ayollar tomonga yuzlandi va:
—  Ey, o‘z joniga o‘zi dushman xotinlar! Nima, mendan hayiqib, Ollohning rasulidan hayiqmaysizlarmi? dedi.
—  Ha, siz Rasululloh sollalohu alayhi vasallamga qaraganda qo‘pol va qo‘rs odamsiz, deyishdi qurayshlik ayollar.
Shunda payg‘ambar alayhissalom:
—   Ey Xattobning o‘g‘li! Jonim izmida bo‘lgan Zotga qasamki, shayton hech qachon senga ro‘parama-ro‘para kelolmaydi, Balki (sendan hayiqqanidan) boshqa ko‘chadan yuradi» (Muttafaqun alayh).                                                 
Payg‘ambar alayhissalom dedilar: «Yomon xulq kechirilmaydigan gunoh, yomon gumon esa hidi tez tarqaluvchi xatodir» (Tabaroniy rivoyati).
Payg‘ambar alayhissalom aytdilar: «Banda o‘zining yomon xulqi tufayli jahannamning eng tubiga qulaydi» (Tabaroniy rivoyati).

Luqmoni Hakimning o‘g‘li otasidan so‘radi:
—  Otajon, insondagi xislatlarning qaysisi yaxshiroq?
—  Dini, dedi Luqmoni Hakim o‘g‘liga.                     
—   Demak, ikkitami: dini va moli? Yo uchtami: dini, moli va hayosi? Yoki to‘rttami: dini, moli, hayosi va go‘zal xulqi? Yoxud beshtami: dini, moli, hayosi, go‘zal xulqi va saxovati? Yo oltitami...? deya yaxshi xislatlarni bir-bir sanayotgan o‘g‘liga ota:                                                             
—   Bolajonim, agar kishida bu beshta xislat jamlanilsa, demak u, haqiqiy muttaqiy, Ollohning do‘sti, shaytondan xalos bo‘lgan insondir».
Hasan Basriy deydi: «Kimning xulqi yomon bo‘lsa, o‘zini o‘zi qiynaydi».
Anas ibn Molik aytadi: «Shunday banda bor, chiroyli xulqi bilan jannatning baland darajalariga yetadi, garchi obid bo‘lmasa ham. Shunday banda bor, yomon xulqi sababli do‘zaxning eng quyi qavatlaridan joy oladi, garchi obid bo‘lsa ham».
Yahyo ibn Muoz deydi: «Axloqning kengligi rizqlar xazinasidir».
Vahb ibn Munabbih aytadi: «Yomon xulq chil-chil singan ko‘zaga o‘xshaydi. Uni na yamab bo‘ladi, na loy holatiga qaytarib».
Fuzayl ibn Iyoz deydi: «Menga xulqi yomon obidning hamroh bo‘lganidan ko‘ra, xulq;: yaxshi fojirning hamroh bo‘lgani suyukliroq».
Junayd Bag‘dodiy aytadi: «To‘rtta sifat bandani yuksaklarga ko‘taradi. Garchi uning ilmi va amali kam, lekin tabiati halim, tavozu’li, qo‘li ochiq-saxiy va xulqi chiroyli bo‘lsa, bu iymonning mukammalligidan darak».
Umar roziyallohu anhu dedi: «Go‘zal axloqingiz bilan odamlarga qo‘shiling, solih amallaringiz bilan ulardan ajrab turing».
Yahyo ibn Muoz aytadi: «Yomon xulq yonida qancha yaxshiliklar bo‘lsa ham foyda bermaydi. Yaxshi xulq yonida qancha yomonliklar bo‘lsa ham zarar bermaydi».
Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhudan: «Mukarramlik nima?» deya so‘raldi. «Olloh taoloning Kitobida bu haqda shunday deyilgan, dedi Ibn Abbos va quyidagi oyatni o‘qidi: «Albatta sizlarning Olloh nazdida eng hurmatlirog‘ingiz taqvodorrog‘ingizdir» (Hujurot, 13).
—   Hasab nima? deya so‘raldi,
—  Orangizda kimning xulqi go‘zal bo‘lsa, hasab (mavqe-martaba) jihatidan eng afzalingiz o‘shadir. Har bir binoning asosi bo‘ladi. Islomning asosi — go‘zal xulq».
Ato deydi: «Baland darajaga faqat go‘zal xulq bilan yetiladi. Hech bir kishi Payg‘ambarimiz Muhammad Mustafoda bo‘lganidek go‘zal xulq kamoliga erishmagan. Solihlar go‘zal xulq bilan Olloh taologa yaqin bo‘lishgan».

Bilgil! Odamlar go‘zal xulqning mohiyati, uning nima ekanligi haqida ko‘p gapirdilar, lekin aslni ochib berolmadilar. Go‘zal xulq mevalarini sanadilar, ammo bunda to‘la qamrab ololmadilar. Balki, xotiriga nima kelsa, o‘sha payt zehnida nima bo‘lsa gapirdilar, go‘zal xulq chegaralariga e’tibor qaratmadilar. Go‘zal xulqning barcha samaralarini o‘z ichiga olgan mohiyatni mufassal bayon qilolmadilar.
Hasan Basriy deydi: «Husni xulq — ochiq yuzli, xayru saxovatli bo‘lish, ozor berishdan tiyilishdir».
Vositiy aytadi: «Go‘zal xulq — xusumatlashmasliqdir. Ma’rifati kuchli, ya’ni Ollohni taniydigan inson hech qachon dushmanlikka bormaydi».
Shoh Kirmoniy deydi: «Go‘zal xulq — ozorlardan tiyilish va mashaqqatga sabr-toqatdir».
Ba’zilarning aytishicha, go‘zal xulq — odamlarga yaqin bo‘lish va ulardan sodir bo‘ladigan yomonliklardan chetda turishdir.
Vositiy deydi: «Go‘zal xulq yaxshiyu yomon kunda xalqni rozi qilishdir».
Abu Usmon deydi: «Go‘zal xulq Olloh taolodan rozilikdir».
Sahl ibn Tustariydan go‘zal xulq haqida so‘rashdi: «Go‘zal xulqning eng quyi darajasi mashaqqatlarni ko‘tarish, mukofotdan kechish, zolimga rahm-shafqat qilib, unga mag‘firat tilash, dedi u».
Hazrat Ali karramallohu vajhahu dedi: «Go‘zal xulq uchta xislat bilan hosil bo‘ladi: haromdan tiyilish, halolni izlash, ahliga bag‘rini keng qilish».
Abu Said Xarroz aytadi: «Olloh taolodan boshqa g‘ami bo‘lmagan kishinigina go‘zal xulq sohibi deyish mumkin».
Go‘zal xulq haqida bu va bunga o‘xshash misollar ko‘p. Bularning barchasi go‘zal xulqning o‘ziga emas, balki uning mevalariga berilgan ta’riflardir. Shuningdek, bu ta’riflar go‘zal xulq beradigan mevalarning barchasini qamrab ham ololmaydi. Haqiqat yuzidan pardani ko‘tarish anvoyi so‘zlarni naql qilishdan avloroqdir.
«Xulq» va «xuluq» birgalikda qo‘llanuvchi so‘zlardir. Masalan: «falonchining xulqi va xuluqi go‘zal» deyilsa, uning botiniy va zohiriy go‘zalligi tushuniladi. «Xuluq» zohirga, «xulq» botinga dalolat qiladi. Negaki, inson ko‘z bilan ko‘riladigan jasaddan va basirat bilan anglanadigan ruh, nafs (jon)dan iborat. Ularning har birida o‘ziga xos holat va surat bor. Bu holat va surat chiroyli yoki xunuk bo‘lishi mumkin.
Basirat bilan anglanadigan jon-ruhning ko‘z bilan ko‘riladigan jasaddan qadri ulug‘dir. Zero, Olloh taolo shunday deydi:
«Eslang, Parvardigorigiz farishtalarga degan edi: «Albatta men loydan bir odam Yaratguvchidirman. Bas, qachon uni tiklab, unga O’z ruhimdan puflab kirgizganimdan so‘ng unga sajda qilgan hollaringda yiqilinglar!» (Sod, 71-72).
Oyatda jasadning loy-tuproqqa, ruhning olamlar Parvardigoriga Mansubligi eslatilyapti, Bu o‘rinda ruh va nafs (jon) bildirgan ma’no bittadir. Xulq nafs(jon)ga mustahkam o‘rnashgan hay’at (holat) bo‘lib, bu hay’atdan hech bir ikkilanishlarsiz, mashaqqatsiz, o‘y-fikrlarga hojat sezilmasdan, osongina fe’llar sodir bo‘ladi. Agar bu hay’atdan aql va shariatga muvofiq maqtalgan va chiroyli fe’llar sodir bo‘lsa, uni «husni xulq» ya’ni go‘zal xulq deb, agar ziddi bo‘lsa, yomon xulq deb nomlanadi.

Xulq — nafsda mustahkam o‘rnashgan holat, dedik. Buning sababini shunday izohlash mumkin. Masalan, faqat ehtiyoj tug‘ilgan paytdagina, ya’ni kamdan-kam holatda molini sarflaydigan kishini saxiy deya olamizmi? Yo‘q! Chunki, bu holat uning nafsida sobit emas. Shuning uchun u molini ixtiyoriy suratda emas, qandaydir ichkiyu tashqi bosimlar ostida, boshqa iloji qolmagani uchun sarflaydi.
Qachonki kishi molini qiynalib sarflasa yoki g‘azabi kelganda chiranib, har xil o‘y-fikr, ikkilanishlar bilan o‘zini bossa, bu hali uning xulqida saxovat va halm paydo bo‘ldi degani emas.
Xulq haqida to‘laqonli tasavvur hosil qilish uchun to‘rtta narsani nazardan qochirmaslik kerak. Birinchisi, yaxshi va yomon fe’l. Ikkinchisi, yaxshi va yomon fe’lni qilishga qodirlik. Uchinchisi, yaxshi va yomon fe’ldan xabardorlik. To‘rtinchisi, nafsning holati bo‘lib, nafs doimo yo yaxshilikka, yo yomonlikka moyil bo‘ladi, bu ikki ishdan biriga erishish unga oson kechadi.
Xulq fe’ldan iborat emas. «Saxiy» deb tanilgan qancha kishilar bor, boridai ajrab qolishdan qo‘rqib yoki boshqa moneliklar sababli molini sarflamaydi. Qancha baxil kishilar bor, molini bekorga berish uchun sarflaydi.
Xulq quvvatdan iborat emas. Chchnkn, quvvatni ham saxiylik, ham xasislikka bog‘lasak, bitta narsada ikkita zidlikni jamlagan bo‘lamiz. Har bir nnson saxovat etish va ziqnalnk qilish imkoniyati bilan, ya’ni saxovat va ziqnalikka qodirlik fitrati bilan yaratilgan. Shuning uchun bu fitrat insonga na baxillik xulqini, na saxiylik xulqini yuklaydi.
Xulq ma’rifatdan ham iborat emas. Chunki, ma’rifat yaxshilik va yomonlik, go‘zallik va xunuklik tugunchalarining barchasiga barobar taalluqlidir (ya’ni, go‘zal xulq faqat yaxshilikni tanib, bilishni emas, balki yomonlikdan ham xabarli bo‘lishni taqozo etadi).
Xulq hay’at(holat)dan iboratdir. Nafs shu holatdan kelib chiqqan holda «beradi» yo «qizg‘anadi». Demak, xulq nafsning ichki holati va suratidan iborat. Masalan, tashqi ko‘rinishning go‘zalligi faqat ikkita ko‘zning chiroyli bo‘lishi bilan to‘la bo‘lmaydi. Balki, tashqi chiroy mukammal bo‘lishi uchun burun ham, og‘iz ham, yonoq ham, barcha a’zolar unga muganosib go‘zal bo‘lishi lozim.
Shuningdek, botinda ham to‘rtga rukn bor, ularning go‘zalligisiz xulq go‘zal bo‘lmaydi. Qachonki, shu to‘rt rukn o‘zaro mutanosib bo‘lsa, go‘zal xulq hosil bo‘ladi. Bular: ilm quv-vati, g‘azab quvvati, shahvat quvvati va ushbu quvvatlar orasidagi adolat, ya’ni mo‘‘tadillik quvvati (Bu va keyingi sahifalarda shahvat deyilganiga faqatgina jinsiy munosabatga aloqador tushunchalar emas, balki dunyoga bog‘liq barcha istak va ishtahalar nazarda tutiladi. Tarj.).
Ilm quvvatining go‘zal va manfaatli bo‘lishi — so‘zlarda to‘g‘ri va yolg‘onning, e’tiqodla haq va botilning, fe’llarda chiroyli va xunukning orasini oson va yengil farqlay bilish bilan belgilanadi. Ilm quvvati sog‘lom bo‘lar ekan, undan hikmat mevalari hosil bo‘ladi. Hikmat esa go‘zal axloqning boshidir:
«U O’zi istagan kishilarga hikmat (foydali bilim) beradi. Kimga hikmat berilgan bo‘lsa, bas, muhaqqaqki, unga ko‘p yaxshilik berilibdi. Va’z_eslatmalarni faqat ahli donishlargina oladilar» (Baqara, 269).
G’azab quvvatining go‘zal holati hoh u. kuchaysin, xoh pasaysin hikmat taqozo qiladigan darajada bo‘lishidir.
Shuningdek, shahvat quvvatining go‘zal va munosib shaklda bo‘lishi hikmat ishorasi ostida, yani shariat va aql ko‘rsatmasi doirasida bo‘lishi bilan belgilanadi.

Adolat quvvati shahvat va g‘azabni shariat va aql ko‘rsatmasi ostida ushlashdir. Aql bamisoli, yo‘l ko‘rsatuvchi nasihatgo‘y. Adolat esa aql ko‘rsatmasini bajaruvchi kuch. G’azab bamisoli, ovchi it. U nafs istagidagi hayajon bilan emas, balki bitta ishora bilan chopib, bitta ishora bilan to‘xtash darajasida tarbiyaga muhtoj. Shahvat esa bamisoli, ovga miniladigan ot. U ba’zan tarbiya ko‘rgan, yuvosh. Ba’zan asov, qaysar.
Kimda bu xislatlar mo‘‘tadil bo‘lsa, demak uning xulqi go‘zal. Aks holda. Ko‘z oldimizda a’zolarining biri chiroyli, boshqasi xunuk manzara gavdalanadi.
G’azab quvvatining go‘zal va mo‘‘tadil holatidan shijoat tug‘iladi. Shahvat quvvatining go‘zal va mo‘‘tadil bo‘lishidan iffat hosil bo‘ladi.
Agar g‘azab quvvati me’yordan oshsa, bemulohaza so‘zlar, o‘zni tuta bilmaslik kabi nojo‘ya harakatlar yuzaga chiqadi. G’azab quvvati me’yordan pasaysa, qo‘rqoqlik tug‘iladi.
Agar shahvat quvvati mo‘‘tadil holatdan oshsa, ochko‘zlik, pasaysa, faoliyatsizlik boshlanadi.
Demak, eng maqtovga sazovor holat mo‘‘tadillik bo‘lib, bu fazilatdir. Me’yordan oshgani ham, pasaygani ham faqat mazammat(so‘kish)ga loyiq holat bo‘lib, bu nuqsondir.
Adolat tushunchasida oshish va kamayish xususiyati yo‘q. Ya’ni adolat ko‘payib yo ozayib ketgani uchun buzilmaydi. Balki uning ro‘parasida bitta qarshi kuch — zulm bor.
Har qanday narsa haddan oshsa, sifati o‘zgaradi. Jumladan, hikmatni ham behuda, buzuq g‘arazlar yo‘lida ishlataverish, uni keraksiz narsaga aylantirib qo‘yadi. Hikmatga e’tiborsizlik esa ahmoqlikni keltirib chiqaradi. O’rtalik, mo‘‘tadillik hikmatga ham xos fazilatdir.
Demak, axloqning asosi to‘rtta: hikmat, shijoat, iffat va adl (adolat).                                                                       
Biz hikmat deganda nafsning holatini nazarda tutyapmiz. Shu holat orqali ixtiyorimizga bog‘liq fe’llardagi  xatoni o‘nglash idrok qilinadi.
Adolat ham nafsning holati. Nafs undan quvvat oladi. Hikmat taqozosiga ko‘ra, shu quvvat g‘azab va shahvatni bosib turadi, balki boshqaradi.
G’azab quvvatining xoh kuchaygan, xoh pasaygan holatda ham aql yetovida bo‘lishini shijoat, aql va shariat bilan tarbiya topgan shahvat quvvati odobini iffat dedik.
Shu to‘rtta asosning mo‘‘tadilligi tufayli axloq go‘zal bo‘ladi.
Aql quvvatining mo‘‘tadilligi tadbirning chiroyli, zehnning tiniq, fikr-o‘ylarning to‘g‘ri va ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi, amallarning nozik, nafs ofatlarining maxfiy jihatlarini anglashni o‘rgatadi. Aqlning haddan oshishi makr-hiylaga, firibgarligu ayyorlikka boshlaydi. Agar aql me’yordan past bo‘lsa, befahmlik, xom g‘ayrat, ahmoqlik va junun paydo qiladi. «Xom g‘ayrat» deganda dunyo va oxirat ishlaridagi tajribasizlik (balki,tamyizning zaifligi, ya’ni foyda-zararni farqlash quvvatining sustligi. Tarj.) nazarda tutilyapti. Darhaqiqat, insonning tasavvur va xayol qilish quvvati nechog‘li sog‘lom bo‘lmasin, tajribasizligi tufayli ba’zan kasalga o‘xshab qoladi.
Ahmoqlik bilan jinnilik o‘rtasidagi farq shunda-ki, ahmoqning maqsadi to‘g‘ri, lekin uni amalga oshirish yo‘li noto‘g‘ri. Chunki, ahmoq maqsadga olib boruvchi yo‘l xususida to‘g‘ri qarashga ega emas.

Jinni esa tanlash lozim bo‘lmagan narsani tanlaydi. Aslida, jinnidagi tanlov ixtiyorining asosi buzuq.
Shijoat bilan xulqlangan inson oliy himmat, mard, jasur, dovyurak, mulohazali, nafsi siniq, sabr-toqatli, halim, bosiq, salobatli, muloyim bo‘ladi. Ammo shijoatning haddan oshishi o‘zni tuta bilmaslik, o‘ylamasdan ish qilish kabi oqibatlarga olib keladi. Natijada kishi bir nafasda maqtanchoq, dimog‘dor, g‘azabnok, takabbur, izzattalab, shuhratparastga aylanib qoladi.
Shijoat me’yordan kam bo‘lsa, uning o‘rnini xorlik va xo‘rlik, doimiy bezovtalik, qo‘rqoqlik, haqni boy berish, maydalashish egallaydi.
Kimki iffat bilan xulqlansa, saxovatli, hayoli, sabrli, kechirimli, qanoatli, parhezkor, latif, zarif, barchaga ko‘makchi, betam’a bo‘ladi. Agar iffat me’yordan oshsa yoki kam bo‘lsa, hirs va ochko‘zlik, qo‘pollik va behayolik, isrofgarlik va xasislik, riyokorlik va sharmsizlik, hasad, ichiqoralik, boylarga yaltoqlanib, kambag‘alni kamsitish kabi illatlar yuzaga chiqadi.
Xulosa shuki, go‘zal axloqning asosi to‘rtta: hikmat, shijoat, iffat va adolat. Qolganlari ushbu to‘rtta fazilatning tarmoqlaridir.
Bu to‘rtta asosda hech kim Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdek mukammal mo‘‘tadillikka erisha olmagan. Rasulullohdan keyingilar u zotga xulqan yaqin yoki uzoq degan mezon bilan farqlanadilar.
Kimki go‘zal axloqi bilan Payg‘ambar alayhissalomga yaqinlashsa, shu yaqinligi miqdorida u Olloh taologa ham yaqindir. Go‘zal axloqni o‘zida jamlagan kishi butun xalq unga ergashishga, itoat qilishga munosib kishidir.
Go‘zal axloqdan xoli, balki uning ziddi bilan sifatlangan kishi bandalar orasidan haydab chiqarilib, mamlakatdan badarg‘a qilinishga loyiqdir. Chunki u Haqdan uzoqlashtiruvchi la’in shaytonga yaqinlashdi.
Go‘zal xulqli insonlar muqarrab farishtalarga yaqin zotlardir. Ularga ergashmoq, ularga yaqinlashmoq zarur. Rgsululloh sollallohu alayhi sasallam aytganlar: «Men go‘zal xulqlarni kamoliga yetkazish uchun yuborildim».
Olloh taolo mo‘minlarni sifatlab, ularning xulqi xususida: «Haqiqiy mo‘minlar Olloh va Uning Payg‘ambariga iymon keltirib, so‘ngra (hech qanday) shak-shubha qilmagan va molu jonlari bilan Olloh yo‘lida kurashgan zotlardir. Ana o‘shalargina (o‘z iymonlarida) sodiq bo‘lgan zotlardir» deydi (Hujurot, 15).
Olloh va uning rasuliga shak-shubhasiz iymon keltirish — yaqin (aniq ishonch)ning quvvati, aqlning mevasidir. Hikmatning va molu dunyolar bilan Olloh yo‘lida kurashmoqning baland nuqtasi saxovatdir. Sahovat shahvat quvvatini zabt etuvchi kuch.
Oyatda zikr etilgan «jonlari bilan kurashmoq» esa shijoat ma’nosiga aloqadordir. G’azab quvvati aql doirasida, mo‘‘tadil chegarada ishlatilsa, shijoatga aylanadi. Olloh taolo sahobalarni sifatlab aytadi:
«Muhammad Ollohning Payg‘ambaridir. U bilan birga bo‘lgan (mo‘min)lar kofirlarga qahrli, o‘z oralarida  (mo‘minlar bilan)  esa rahm-shafqatlidirlar» (Fath, 29).
Oyatda qaerda shiddatu qahr, qaerda rahmatu shafqat qilishga ishora bor. Demak, har qanday holatda qahr sochaverish va har qanday holatda rahmli bo‘lish komillik belgisi emas.
Mana shu aytilganlar xulqning ma’nosi, uning go‘zal va xunukligi, ruknlari, mevalari va tarmoqlarining bayonidir.