Shariati ko’rsatmalari, buyruq va qaytariqlariga qat’iy amal qiluvchi, shariat chegarasini muhofaza etuv-chi bo’l! Besh vaqt namoz va boshqa ibodatlaringga mus-tahkam va bardavom bo’l! Shu holingda shariat ilmlarini talab qil! Yaxshilar va yaxshiliklarga suyan! Poklikdan quvvat, madad ol! Mana shunda kamol topasan, ilmu irfon dengizida baliq kabi suzasan, olimu faqih bo’lib yetishasan! Yolg’iz Allohning fazlu inoyatiga umid-vor bo’l! Zehningni o’zi muhofaza qilishini shikastalik bilan so’ragin! Allohu xoyrun hofizan!

Yana debdilar:
-Ey, farzandlarim! Alloh va uning paygambariga hamda ustozlaringizga itoat qilinglar! Ularga so’zsiz bo’ysuninglar! O’z maqsadingiz yo’lida jiddi-jahd qilib tiri-shinglar! Zinhor dangasalik va beparvolik qilmanglar! Bizlarni yo’kdan bor qilgan parvardigoringiz xuzuriga qaytishingizni yodingizdan chiqarmang! Kechalari bamay-lixotir yonboshingizni ko’rpaga ko’yib uykuga yotmang! Zero, yaxshi insonlar kechalari kam uxlab, uni rabbilariga tazarru, ibodat va duoyu istig’for bilan o’tkazadilar.

Тalaba doim kichik daftarcha (bloknot) va yozuv kurollari olib yurishni odat qilsin! Zarur ma’lumotlarni darhol yozib olish imkoniyati hosil bo’ladi. Ba’zi donishmandlar:
kimning cho’ntagida daftar yurmas,
Qalbiga hikmat ham kirmas,- deb ogohlantirganlar.

12-FASL. ZEHNNI MUSТAHKAMLAYDIGAN VA YODDAN KO’ТARILISHNI QOLDIRADIGAN ILLAТLAR ТO’G’RISIDA

Тalaba o’z ustida doim ishlashi, ilmini taraqqiy ettirishi kerak- Buning uchun fahm-farosat hamda zehnining o’sishiga va mustahkamlanishiga kirishmog’i za-rur bo’ladi. Quvvai hofizani kuchaytiradigan omillardan biri o’z vazifasiga jiddiylik hamda bardavomlik bilan yondashishi hisoblanadi.

Тolib o’z zehnini o’stirish uchun taomini ham bir oz kamaytirishi kerak. Kechalaridagi namozlar, Qur’oni karimga qarab o’qish hifzni oshiradigan amallardan sanaladi.
Ulug’lar janob paygambarimiz hadis shariflariga binoan, inson zehnini va fahmu farosatini ziyoda qiladigan asosiy manba - kitobga qarab Qur’oni karimni tilovat qilish, deb bashorat berganlar. Chunki, Janob (s.a.v.):
-Ummatimning eng afzal amali kitobdan Qur’on karimni tilovat qilishlaridir,- deganlar.

Ulug’ valiylardan bo’lgan Shaddod ibn Hakim (a.r.) hazratlari tushlarida zamondosh o’tgan bir ulug’ zotni vafotidan keyin ko’rgan ekanlar. Shunda undan:
-Qaysi qilgan amalingiz foydaliroq ekan, ko’proq bahra oldingiz?- deb so’raganlar. Ul zot: kitobdan Qur’oni karimga qarab o’qish bizga ko’p bahra yetkazdi,- deb javob bergan.
Chunki, qarab o’qilganda kishi shoshilmaydi, oyati karima ma’nolarini yaxshiroq tafakkur qilishiga imkon bo’ladi. Bu, shubhasiz, zehnni rivojlantiradigan omillardan biridir.

Тolib darsligini, kitobdaftarini qo’liga olayotganda ushbu kalimalarni aytmog’i kerak:
Bismillahi va subhanallohi valhamdu lillahi va la ilaha illallohu vallohu akbar, vala havla vala quvvata illa billahil aliyyil aziymil azizil alim. Adada kulli harfin kutiba va yuktabu abadal abadina va dahraddahirin.

(Alloh ismi bilan boshlayman. Alloh barcha nuqsondan pok zot. hamd, cheksiz maqtov Allohga xosdir. Allohdan boshqa ibodat qilishga loyiq ma’bud yo’q. Kuch-qudrat, quvvat Allohniki, har ishga qodir bo’lish faqat Alloh bilan bo’ladi. U juda ulug’, bekamu-ko’st qodir, hamma narsani biluvchi zot. Yozilgan va yozilajak harflar sonicha abadiy, doimiy (shu zikrlarni) aytaman.)

Darsni tugatganda mana bularni aytmog’i kerak:
Amantu billahil vahidil ahadil haqqi vahdahu la sharika lahu va kafartu bima sivahu.
(Haq bo’lgan, yakkayu yagona, mulku tasarrufotida yolg’iz, Sherigi yo’q Allohga imon keltirdim, uning boru birligiga, qudratiga ishondim. Allohdan boshqa barchasiga, ishonchimni bermadim, kufr keltirdim.)

Тalaba janob Payg’ambarimiz (s.a.v.)ga sapavot aytishni ziyoda qilmog’i ham zehniga ijobiy ta’sir ko’rsa-tadi. Chunki, ular Sarvari Koinot, o’n sakkiz ming olamga rahmat qilib yuborilganlar. Haq taalo ul zotni Rahmatan lil a’lamin, Ya’ni, butun olamlarga rahmat paygambari qilib yubordik, deb madh etgan. Salavotning fazilatiga bu oyai karima ham dalolat qilyapti.

Shuningdek, misvok tutish, ya’ni tish tozalash, og’zini badbo’y bo’lishdan saqlashi ham zehnni charhlaydygan omildir. Hazrat Rasululloh (s.a.v.) misvok fazilatlarini bayon qilib, zehn uchun foydasini alohida ta’kidlaganlar.

Asal yeb turish, yong’oqni shakar bilan aralashtirib yeyish hamda har kuni yigirma bir dona qizil mayiz tanovul qilib turish zehnni mustahkamlaydi. Mayizni o’z so’lagi bilan yemog’i tavsiya qilinadi. Bu ba’zi kasalliklarga davodir.

Bilgilki, nima og’izdagi nam, balg’amni kamaytirib yo’qotsa, u zehnni o’tkirlaydi. Balg’am, og’izdagi namlikni ziyoda qilsa, u zehnni o’tmaslashtiradi. Nisyon -unutish kasalini kuchaytiradi.

Ammo zehn past bo’lishiga gunoh ishlarga moyil bo’lish, ibodatga ahamiyatsizlik va duiyo g’am-tashvishlariga berilish ham sabab bo’ladi. Bu qalbni band qiladi, dunyo-viy hojatlarini ko’paytiradi. Bayt:

Vakiy’ hazratlariga qildim shikoyat,
Zehnu iqgidorim menga g’am-xasrat.
Dedi: chekma tashvish zehnu iqtidoringga,
Lekin avlorokdir g’amnoklik gunohingga.
Ma’siyatu gunohni tark etib o’t,
Тariqi mustaqimga ixlos ila o’t.
Hifzu kuvvatingga rabbing inoyat aylar,
Yana ko’p yaxshiliklarga hidoyat aylar.
Gunohni tark etginu xalq aro mumtoz bo’l,
Haqning xuzurida sohibi imtiyoz bo’l.
Gunohingga tavbayu nadomat yo’q
Rabbingni huzurida baxtu saodat yo’q.
Bo’lib qolur abad shioring mahrumlik,
Bo’lib qolur shamoiling mazmumlik.

Aqli raso inson hech qachon dunyo ishlariga g’am-tash-vish chekmaydi, g’am-g’ussa, alam tortishning zinhor foydasi yo’q, ammo zarari bor.

Dunyo uchun g’am yema,
Hakdin o’zgani dema,
Birov molini yema,
Sirot uzra tutaro!
(Хoja Ahmad Yassaviy)

Vaholanki, dunyo g’ami, orzu-havaslar qalbni zulmat bilan qoplaydi. Bunday qalb egasini ichi doim qish, hech yorishmas. Oxirat g’ami esa, qalbga yorug’lik beradi va bu nur kishi yuzida, ibodatlarida ko’rinadi. Bu ulug’ nur namoz o’qish, barcha xayrli amallarga chorlaydi. Dunyo uchun g’amdan man etadi, hayolni turli o’y-fikrlar band bo’lishdan qaytaradi. Chunki, dunyo tashvishi ibodatdan to’sadi, oxirat tashvishi esa ibodatga chaqiradi.

Barcha yaxshiliklar ibodatdir. Namozni shikastalik bilan o’qish va ilm tahsil qilish g’am-qayg’uni samara-li ketkazuvchi omildir.
Hazrati shayxul islom, buyuk imom Nasr ibn Hasan al-Marg’inoniy (a.r.) o’z qasidalarida aytganlar:

Ey, Nasr ibn Hasan! Senga aytay nasihat!
Yana bilki, imonli quloqqa kirgay nasihat!
Ilmning bari hazinadir, bahosi yo’q,
Sohibining dilida dunyo g’avg’osi yo’q.
Ilmdek vafodor bormu dunyoda,
Ilmdek shifokor bormu dunyoda.
G’amu tashvishlarga malhamdur ilm,
Dardu alamingga darmondur bilim.
Ilm Haqni tanitar, shundan ul zohir,
Boshqalari Haqdin burar, shundan ul botil.

Shayxul islom, buyuk imom Najmiddin Umar ibn Muhammad Hasan annasafiy (a.r.) hazratlari ummu va-ladlari haqida shunday bayt yozganlar:

Chu say’ etdi bir nozanin
Mehru qalbim rishtasin tutmoquchun.
Lek aytdim anga: mani qo’ygin xoliy,
Qalbimda yo’kdur makon sanga,
Ilm rishtasin tutmoq uchun.
Ilm taqvo va fazilatga yo’lboshchi,
Anglakim, barcha boyliklar sardori.

Ziyrakligi, donoligi bilan meni o’ziga bog’lab olgan va yanoqlarining yashnashi va ko’zlarining malohati bilan meni rom qilgan zotga salomlar bo’lsin! Meni shunday koyidiki, bir go’zal, malohatlik jonon yoqtirib qoldi. Uning vasfini aniq tasvirlashga, xulqu ko’rinishini maromiga yetkazib sifatlashga aql hayron qoldi. Shunda unga: «Meni xoli qo’y! Uzrlarimni qabul et! Хohishlaringga yurolmayman. Chunki, men vujudimni ilm olishga bag’ishlaganman! Qalbimni faqat shu kuchli o’rab olgan. Bilsang, men ulug’ fazilat, parhez va taqvo talabidaman. Bu barcha boyliklardan ham bebahodir. U dunyo muhabbatini tanimoqdan ham behojat qilur!»- dedim.

Ammo yodda saqlamaslikni ushbu ishlar ham sodir etadi:
-xom piyoz, nordon olmalar yeyish;
-osib qo’yilgan narsalarga qarash, masalan: yuvilgan kirlar va shu kabilar; shuningdek,
-qabristondagi yozuvlarni o’qish;
-tuyalarni orasidan o’tish;
-bit-burgani o’ldirmay tashlash hamda
-kumush asboblar bilan yelkadan qon oldirish - bularning hammasi zehnni zaiflashuvini keltiradi.

13-FASL. RIZQ HAMDA UMRNI ZIYODA VA KAM QILADIGANLAR ТO’G’RISIDA

Shubhasiz, tolibi ilm nima ovqat yeyayotganiga e’ti-bor bermog’i shartdir. Halol, pokhamda shubha, makruhlardan va albatta, haromdan xoliy bo’lmog’iga qattiq harakat qilmog’i kerak. Barcha ozuqalar bu jasadning quvvatini ta’minlasa, inson shu kuvvat bilan dunyo va oxirat ishlarini bajaradi, ibodat qiladi, ilm o’rganadi va kasb-xunar qiladi. Shuning uchun, tolib ozuqasiga tegishli barcha ilmlardan boxabar bo’lmog’i, ularni og’ishmay tatbiq et-mog’i zarurdir. Nima taomlariga baraka keltiradi va mahrum etadi, buni yaxshi bilmog’i kerak bo’ladi. Shuningdek, umr va salomatlikki ziyoda va mustahkam qiladiganlarni ham yaxshi bilishi zarur. Shunda ilm uchun qilgan harakatlari zoye ketmaydi, balki ilm va tajribalarini oshirishga imkoniyatlari kengroq bo’ladi. Ulug’lar bularning har biri haqida ko’plab kitoblar yozganlar. Ushbu o’rinda shu kitoblarda bayon qilingan ba’zi zaruriy masalalarni keltiramiz.

Janob payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.):
-Alloh taoloning belgilab qo’ygan taqdirini hech narsa o’zgartira olmaydi, faqat duogina, u ham taqdiri ilohiy ila o’zgartirishi mumkindir.

Alloh belgilagan takdirdagi inson umri ham biron sabab bilan uzayishi yoki kamayishi mumkin emas, ammo yaxshilik umrni ziyoda qiladi,- deganlar. Ushbu hadisi sharifni davomida:
-Haqiqatda kishi yo’l qo’ygan kamchiligi va gunohi bilan rizqnasibasini kesib ko’yadi, boridan ham mah-rum bo’lib qoladi, - deydilar.

Ushbu muborak hadis gunohukamchiliklar inson rizqini kamayishiga sabab ekanini bildirayapti. Rizqni kamayishini keltiradigan omillardan biri yolg’onchi-lik bo’lib, janob Rasululloh (s.a.v.):
-Yolg’onchilik faqirlik keltiradi,- deb ogoh etganlar. Oyat va hadislar hukmiga qaraganda, yolg’onchilar Хudoga banda, payg’ambarimizga ummat bo’lish va mo’’min-musulmonlik da’vosini qilishlariga haklari yo’qekan.

Yana nasibani nuqsonga yuzlanishiga bir sabab tongdagi uykudir, Zero, ko’p uxlash faqirlik keltiradi, zeh-nga salbiy ta’sir qiladi. Shuning uchun ilm egallashida ham asarini qoldiradi. She’r:

Kiyim kiymoq keltirur qalbga surur,
Sohibi ilm bo’lmoq iftixor ham g’urur,
Тark eta bilsang edi mudroq va uyquni.

Insonning shodligi kiyim-kechak kiyishda bo’lsa, ilmga ega bo’lishi esa mudroq va ko’p uyquni tark etishdadir.

Yana aytgan ekanlar:

G’animat bilganga kechalar qanday ulug’ g’animat
Kecha ham umring bir qismi, bekor ketmasin,
Yema pushmon, qilma dushmon, chekma uzoq nadomat!

Kechalarni foydasiz o’tib borayotgani va bu kechalar esa umrimizdan hisoblanishi eng katta nadomat emasmi?!

She’r:
Azizim! Kechangni bedor tut!
Namozu duo, ko’zda dur tut!
Musharrafi rushdu hidoyat,
Omilga guvoh hadisu oyat.
Ajab! Qo’rquv ko’rinmas faolingda,
Kechapardin ne hisob bor maolingda?

Ey sen! Kechalari ibodatga tur! Namozu duoga qoim bo’l! Shoyadki, to’g’ri yo’lga musharraf bo’lsang! Rushdu hidoyatga noil bo’lsang! Qancha kechalarni uyqu bilan o’tkazding!? Umring esa o’tib tugab borayapti! Ogoh bo’lsangchi!?

Quyida zikr qilingan har bir amalni tolib yodlab, undan doim saqlanish tadorigini ko’rsin!
1.Kiyimsiz, yalong’och holda uyquga yotish. Albatta keng sharvar kabi kiyimda yotishi kerak bo’ladi.
2.Yalong’och holdatabiiy hojatlarini chiqarish (bavl, g’oit qilish).
3.G’usl vojib bo’lgan - junub holida yeyish, ichish.
4.Yonboshlab tanovul qilish.
5.Dasturxon ustiga tushgan non ushoqlari va boshqalarni isrof qilish, umuman uvoq-ushoqlarni nazarga olmaslik.
6.Piyoz va sarimsoqning po’choqlarini yondirish.
7.Kech tushganda uy supurish. (Shuning uchun uy, hujrani tozalashni, supuribsidirishni kunduzi qilib qo’yishi kerak.)
8.Uy, hujra va hovlida, boshqa joylarda axlat va shu kabi keraksiz narsalarni qoldirish, to’plab qo’yish.
9.O’zidan yoshi katta, ustoz va qariyalarning oldiga tushib yurish, hatto barobar yurishdan saqlanmog’i kerak.
10.Ota-onasini ismini aytib chaqirish, murojaat etish. Biron joyda so’ralganda ham ismlarini aytishdan saqlanmog’i mahbubrokdir. (Zarur o’rinlar bundan mustasno.) Ushbu odob ota-onaga rioya qilinishi talab etilgan. Chunki, ular vujudga kelishingga sabab bo’lgan ulug’ zotlardir. Ammo jamiyatdagi o’rningga, ilmu hunar ega bo’lishingga asosiy sababchi ustoz va murabbiylarga ham bu odobni ko’llash ayni muddaodir.
11.Har qanday cho’p va narsalar bilantish kavlash. Og’izning badbo’y bo’lishidan saqlanmog’i kerak. Albatta buning uchun tishlarini vaqtida tozalab borishi va hidlarni ketkazadigan ashyolardan foydalanmog’i zarur bo’ladi.
12.Qo’llarini loyqa suv bilan yuvishdan va tuproq bilan tozalashdan uzoq bo’lishi kerak.
13.Ostona va zinalarga o’tirish. Eshikka suyanish, unga osilishdan saqlanmog’i kerak.
14.Hojatxonada uzoqo’tirish, badbo’y hidlarni hidlash. Masalan: bunday joylarda gazeta-jurnal, kitob o’qish zehnga salbiy ta’sir ko’rsatadi.
15.Тykturib yengil hojatini ravo qilish, bavl qilish odobsizlik hamda tarki sunnatdir.
17.Kiyimni kiygan holda tikish, tugmasini o’tkazish, ta’mirlash.
18.Yeng, etagi va kiyimlari bilan yuzi va badanlarini artib quritish.
19.O’rgimchak inlarini qoldirish, tegmaslik. Rivoyatlarga ko’ra, o’rgimchak uy egalarini halokatga uchrashlarini tilab: -Ular yo’q bo’lsa edi, bu joylarni o’zim egallardim,- deb niyat qilar ekan. Hozirgi tadqiqotchi olimlar o’rgimchak inlari in-son asab va sog’ligiga ta’siri borligini aniqlaganlar. O’rgimchak uyasini buzib tashlash sunnatdir.
20.Eng asosiylaridan biri - namozga beparvo bo’lish, vaqtida o’qimaslik, tahorat va ruknlarni nomigagina bajarish. Namozda shikastalik, xushu-xuzu’ni tark qilib,   kibr-havo bilan turish va hakozolarni hammasi qalb nurini zaiflashtiradi, imon va taqvoni yo’qotadi.
21.Masjidga - jamoat namoziga hammadan eng oxirida kirib, eng birinchi bo’lib chiqish.
22.Ayniqsa, asr va bomdod namozlaridan keyin oz vaqg ham o’tirmay darhol chiqib ketish taqvo, ilm va boshqa fazilatlardan juda katta mahrum qiladi.
Hadisi shariflarda, mo’’min masjidda go’yo baliq suvda hayotdan bahra olgani kabi, mo’’min ham masjidda yayraydi,.ko’nglida xotirjamlik paydo bo’ladi. Munofiq o’zini masjidda qafasga tushgan kushdek his qiladi. Behalovatlik bilan qo’nimga joy topolmagani kabi, imkon topishi bilanoq darhol masjiddan chiqib ketadi. Тolib esa haqiqiy imon sohibining xislatlari egasi bo’lmog’i kerakdir.
22.Bozorlarga tez-tez borish, borganda ham erta borib kech qaytishni odat qilish, albatta yomon ko’rilgan ishdir. Chunki, bozordaturli odamlar va voqealarga ko’zi tushadi, xayoli bo’linadi, ilmi va yo’lidan chalg’iydi. Qimmatli vaqti zoye ketadi.
23.Тilamchilik uchun ko’l uzatish hamda o’zi qila oladigan ishlarni boshqa birov qilib berishini so’rash nafratlik va juda noloyiq ishdir.
24.Ota-onasi, ustozlari haqida yomon fikr yuritish, so’kish, noshoista tilaklar bildirish, shuningdek, boshqalarga ham shunday munosabatda bo’lish, haqoratlash faqat o’zi uchun eng og’ir oqibatlarni keltiradi.
25.Idish-tovoqlarda xamir yuqini, kosada ovqat yuqini qoldirish, yug’indini noo’rin yerlarga tashlash yaxshi emas. Ydishni darhol yuvib qo’ymasdan tashlab ketish kabilardan saqlanmog’i kerak.
26.Chiroqni nafasi bilan puflab o’chirishdan uzoq bo’lsin. Chunki, bularning barchasi faqirlik, muhtojlik va birovga qaram bo’lishni yuzaga chiqaradi.
Shubhasiz, bular oyat va hadis bilan hamda ulug’ zotlarning hayotiy tajribalari bilan aniq va quyoshdek ravshan isbot etilgan.
27.Singan, qurib qolgan, siyohi yo’q qalam bilan yozish.
28.Singan tarokda soch tarash.
29.Ota-ona haqqiga duo qilmoqni tark qilish. Ustoz va murabbiylarni ham duo qilmaslik.
30.Sallani o’tirgan holda o’rash, chunki, bu beadablikdir.
31.Shim, shalvar kabi liboslarini turib kiyish.
32.Baxil va xasis bo’lishdan o’zini uzoq tutmaslik.
33.O’ta iqtisod qylish, juda ham tejamkor bo’lish.
34.Isrofgarlik.
35.Boqimandalik, dangasalik, yalqovlik kabilardan uzoq bo’lmaslik.
36.Beparvo, har bir ishga loqaydlik bilan qarash, kattakichik amal bo’lmasin, uni mensimaslik, nazarga olmaslik.
37.Hikmat, ibrat olmaslik ham hammasi faqirlikni chaqiruvchi amallardan hisoblanadi.

Janob Rasululloh (s.a.v.):
-Yaxshilik va sadaqalar bilan rizku nasibangizni Allohtaoloning dargohidan tilab olinglar!- deganlar.

Erta tongda, bomdod namozi vakgida ko’p yaxshilik va barakotlar bor. Bu vaqg muborak vaqtdir. Unda ne’matlar ziyoda va mo’l-ko’l qilib beriladi. Хususan, inson duolarini shu soatlarda talab qilsa, shubhasiz duosi ijobat bo’ladi. O’zi fazilatga erishadi. Хalqimizda: «Erta turganning rizqini Хudo yetkazadi»,- degan maqol bor. Mazkur ishoralar o’z ifodasini topgan.

Husni xat rizqnasibani jalb etish kapitlaridan biridir.
Shuningdek, ochiq chehralik, insonlarga nim tabas-sum bilan boqish ham go’zal axloklardandir. Тabassum kibru havo va mazaxdan yiroq, samimiy bo’lishi kerak.

Shirin so’z bo’lish ham rizqni ko’paytiradi.
Hazrati Hasan ibn Ali (r.a.)dan rivoyat:
-Hovli va yon atroflarni supurib tozalab qo’yish hamda idish-tovoqlarni yuvib ozoda tutish boylikni jalb qiluvchi asosiy sabablardan biridir.

Yana rizq nasibani eng ko’p jalb qiladigan omil na-moz o’qish hisoblanadi. Namozlar kamoli odob, shikas-talik, xushu-xuzu’ bilan ado etilmog’i ayni muddao bo’lib, rizqni tez fursatlarda mo’l-ko’l bo’lishiga bo-isdir, Barcha arkon, vojib, sunnat, mustahab va odoblariga qat’iyan rioya qilgan holda namozga kirishish mazkur ulug’ fazilatlarning negizidir.
Janob (s.a.v.) choshtgoh (zuho) namozining fazilatlari ichida rizqqa manfaat beradigan jihatlarini bashorat qilganlar. Zuho namozi shu fazilati bilan mashhurdir.

Qur’oni karim o’qish ham nasibani ziyoda qiluvchi bir omil hisoblanadi. Kechalari «Surai voqea»ni ti-lovat qilish ko’p foydali ekaniga hujjatlar bor. Shuningdek, «Mulk», «Muzzammil», «Layl», «Sharh» va bo-shqa surai karimaparni o’qishda ham shunday yaxshiliklar borligiga hadis shariflarda bayonlar bor.

Rizq jalb qiladigan omillardan biri azon aytishidan ilgari namozga masjidda hozir bo’lishni olimlar aytganlar. Har doim namoz azonini masjidda eshitsa, bu ish zehniga samarali ta’sir qilishiga shubha yo’q. Muborak hadislar mazmunida masjidga birinchi keladigan inson fazilatlari bayon qilinib, unga farishtalar masjiddan chiqib ketgunicha xayrli duolar va istig’for aytib turishi keltirilgan. Alloh farish-talarining duosini to’siqsiz qabul qiladi.

Doimo tahorat bilan yurmoq, butun badani va liboslarini ham pok, ozoda tutmog’i, bunga bardavom bo’lmog’i rizqu nasibasiga ijobiy shabbodalarini uradi.

Тahorat bilan yuruvchi kishini shayton alayhilla’na vasvasaga solmasligi rivoyatlarda keltiriladi. Хato va nuqsondan saqlanmog’i mumkin bo’ladi. Тahorat bilan yuruvchi insonni muhofaza qilish uchun farishtalar muvakkil qilib qo’yiladi. Har bir bosgan qadamlari toat-ibodatga hisob, agar shu holda boqiy dunyoga borsa, imon bilan shahidlar maqomida boradi.

Shuningdek, bomdodning sunnatini hamda vitr na-mozini uyda yoki o’z hujrasida ado etish ham foydali amallardan biri hisoblanadi. Agar namozni jamoatda o’qiyotgan bo’lsa, vitrni jamoatda o’qimog’i zarur bo’ladi. Janob Rasululloh (s.a.v.):
-Bomdod namozining sunnati bu dunyo va dunyodagi barcha narsalardan afzaldir,- deganlar. Bu muborak hadis sunnat namozining ulug’ darajada ekaniga dalildir.
Dunyo gap-so’zlarini iloji boricha tark etadi, ayniqsa namozlar orasida, vitr namozidan keyin, sunnat va farzlar orasida dunyo gap, barcha fe’llarni to’xtadi.

Хotin-qizlar bilan zarurat bo’lgandagina gaplashadi. Ammo gapini cho’zib yubormaydi. Ayollarni orzu-havaslari bisyor bo’lgani ularning suhbati dunyo mu-habbatini ochib qo’yishi mumkin. Bu eng ulug’ balolardandir.

Lag’v, ya’ni dunyo oxiratga foydasi bo’lmagan, balki zararli barcha so’z va harakatlarni tashlamog’i kerak bo’ladi. Chunki, bu o’ziga bildirmay gunohlarga yetakla-shi mumkin. Bezoridan Хudo bezor. Donishmandlar:

kim bu dunyosiga ham, oxiratiga ham keragi yo’q, befoyda ish, gap-so’zlar bilan shug’ullansa, jamlagan hamma yaxshiligidan ayriladi,- deganlar. Donishmand Buzrugmehr:
-Agar ko’p gapiradigan kishini ko’rsang, uning majnun ekaniga, aqli zaiflashib qolganiga aniq ishonavergin!- deb hikmat sochgan ekanlar.
Hazrat Ali karramallohu vajhah bu haqda shunday deganlar:
-Bilgilki, aql kamol topsa, og’iz so’zga ochilavermaydi.

Zero, gapirsa hikmat va foydali gaplarni gapiradi. Axloqqa oid kitoblarda bu to’g’rida she’r bor:

Aqlning kamoliga belgi tafakkurlik sukut erur,
Тilning otganin bil durru-hikmat, bebaho yoqut erur.
Har neki, til o’zidan otdi, sohibiga axmoq nom otdi.

-Agar kishining aqli kamol topsa, gaplari kamayadi. ko’p tafakkur qilib, o’lchab, kesib gapiradigan bo’ladi. Kishining axmoqligiga ishonch hosil qilavergin, gar u ezma bo’lsa, bo’lar bo’lmasga ohiz juftlovchi bo’lsa.
Nutq inson ziynati, ko’rki. Jim turish, sukut saql.a-moq esa salomat va tinchlikdir.
Gar so’zlasang oz so’zla va lekin soz so’zla! Shahar bekor qolmasinga yaratilgan, vaysaqi zinhor bo’lma! Jim turish, sukutimga bir marta nadomat chekdim, jonim rohatda bo’ldi. Ammo gapirib, ko’p nadomat chekdim, jonim rohat topmadi.

Ushbu duolarni ko’rsatilgan vaqtlarda o’qishni odat qilish kishi rizqiga ziyodalik va barakotlarni keltiradi.
1. Har kuni tong kirgandan keyin namoz vaqtigacha yuz marotaba:
Subhanallohi va bihamdihi va astag’firullohal azik va a tubu ilayhi.
Allohni barcha kamchilik, nuo’sonlardan poklayman va uni maqtovlari bilan maqtayman. Ulug’ Allohga is tig’for aytaman, o’ziga tavba qilaman.

2. Ertayu kech kirganda yuz marta:
La ilaha illallohul malikul haqqul mubin.
Hamma narsalarni ochiq bayon qiluvchi, haq va haqiqat sohibi, bezavol mulk egasi Allohdan o’zga ibodat va sig’inishga loyiq zot yo’qdir.

3. Bomdod va shom namozlaridan keyin o’ttiz uch marta:
Alhamdu lillahi va subhanallohi va la ilaha illollohu.   
«Hamdu sano, maqgovlar yolg’iz Allohga xosdir. Allohni barcha kamchilik, nuqsonlardan poklayman. Yolg’iz Allohdan boshqa haq ma’bud yo’qdir.

4. Keyin yetmish marta istig’for aytadi:
Astag’firullohal azim va atubu ilayh.

5. Bu kalimalarni har doim ko’p aytishga harakat qiladi:
La havla vala quvvata illa billahil aliyyil azim.

6. Janob Rasululloh (s.a.v.)gasalavotlar o’qish xayrlidir:
Allohumma solli va sallim va barik ala Muhammadin va ala alihi va ashabihi ajma’in.
Boshqa salavotlarni o’qish ham mumkin.

7. Juma kunlari yetmish marta:
Allohumma ag’niniy bi jalolika an haromika va a-finiy bi fazlika amman sivaka.
Parvardigoro, o’z ulug’liging va jalolating bilan meni haromlardan behojat qil! Parvardigoro, o’z faz-ling bilan o’zing menga kifoya bo’lgin! O’zgaga muhtoj qilmagin!

8. Ushbu sanoni kechasiyu kunduzi aytmoq:
Antallohul azizu hokim. antallohul malikul quddus, antallohul halimul karim, antallohul xoliqul xoyri vashsharr, antallohul xoliqul jannagi van-nor, olimul g’oybi vashshahadati olimussirri va axfo, antallohul kabirul muta’ol, antalloxu xoliqu kulli shay’ va ilayka kullu shay’ va ilayka yaudu kullu shay’, antallohuddayyanu yavmiddin lam tazal vala tazalu, antallohulailaha illa antallohul ahadu lam yalid va lam yulad va lam yakullahu kufuvan ahad, antallohu la ilaha illa antallohu rohmanur rohim.
Antallohu la ilaha illa antal malikul quddusus salamul mu’minul muhayminul azizul jabbarul mutakabbir, antallohula ilaha illa antal xoliqul bariul musovviru lahul asmaul husna yusabbihu lahu ma fissamavati val arzi va huval azizul hakim.
Inson o’z foydasi bo’lgan ushbu duo va tasbehlarni aytib yurishi fazilatdir. Avvalo, yaxshilik qilishi, jamiyatda yaxshilikda nom qoldirishga harakat qilishi hamda birovga aziyat berishni tashlashi juda kerakdir. Undan keyin kattalarni hurmat, kichiklarni izzat qilish, rahm-shafqatko’rsatish hisoblanadi.
Silai rahm, ya’ni qarindosh-urug’lari, aka-uka, opasingillari bilan yaxshi munosabatda bo’lish, mehr, oqibat bilan aloqa bog’lash, qo’lidan kelganicha yordam bermog’i umriga umr ko’shadi.

Mana bu kalimani har kuny tong otganda va kech kirganda uch martadan aytsin:
Subhanallohi malaal miyzon va muntahal ilmi va mablag’ar rizo va zinatal arshi vala ilaha illallohu malaal mizon va muntahal ilmi va mablag’ar rizo va va zinatal arshi Vallohu akbaru malaal miyzoni va muntahal ilmi va mabla-g’ar rizo va zinatal arsh.

O’sib, ko’karib turgan o’simlik, daraxtlarni sindirish va kesib tashlashdan saqlanmog’i kerak. Agar zaru-rat tug’ilsa, bu holda joiz bo’ladi.

Тahoratni doim mukammal olish, namozni to’kis o’qish hamda haj va umra oylarida Qur’oni karimni tilovat qilish va salomatligini saqlash kishi umrini ziyoda etishda ijobiy ahamiyati bor. Shuning uchun tib ilmidan ham biron narsani yaxshilab o’rganib olmog’i maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu borada hazrati Abu Abbos Mustag’firiyning tibga oid kitoblarini tavsiya qilgan bo’lar edim. Kitob «Тib Rosulil-loh (s.a.v.)» deb nomlanadi. Kim izlasa va as-toydil bo’lsa, albatta topadi.

Yolg’iz Allohga hamdu sano va lutfu inoyati bilan janob (s.a.v.)ning muborak hijratlarini 1420 yili Ramazoni sharifda boshlab, 1421 yili Shavvolning 25 kuni oxiriga yetkazildi.

Ey, Rabbim! Ko’p ojiz bandangni o’tkazib yuborgan kamchilik, gunoh to’la loyqalarini mag’firat va avfu inoyat daryolaringda yuvgin!

Ustoz imomi A’zam Abu Hanifa hazratlarining shogirdlari imom Abu Yusuf Shayboniyga (Alloh ikkovlarini rahmat daryolariga g’arq etsin!) Irshod va vasiyatlari

Hazrati imom A’zam Abu Hanifa shogirdlari Imom Abu Yusuf (a.r.) ilmu irfon, rushdu hidoyatda hamda husni siyratda kamolatni bilganlarida, bul zotga oq fotihalarini berib, mana bu nasihatni aytganlar.

Ey, Yaqub! O’g’lim! Bu so’zlarim hayoting dasturiga aylansin!

Avvalo, podshoh va amirlarni ulug’ sana! Hurmat-izzatlarini chiroyli ado et! Ularni Allohning ulug’ bandapari deb bil! Huzurlarida barcha odob-axloq ko’rsatmalariga rioya qil!
Ul zotlarning oldiga kirganingda zinhor yolg’on gapirma! Yolg’onchilik va shu kabi yomon xulklardan saqan! Sulton va boshqa amaldorlar chaqirmasalar, huzurlariga tez-tez kirib chiqishdan o’zingni tiy! Undoqulug’ dargohlarga borishga oyoqlaringga ixtiyor berma! Ilm, ilmiy hojatlari uchun chaqirsalar, albatta bor! Foydang yetishi mumkin bo’lgan joylarga hozir bo’l!

Agar huzurlariga kirishni ko’paytirsang, turli hojatlar bilan ko’zlarini qabartiradigan bo’lsang, hurmat-izzating qolmaydi. Natijada, seni xorlaydilar, ilmingni ham, o’zingni ham mensimay qo’yadilar. Hurmating qolmagani ilmu shariatning behurmat bo’lganidir.

Shuning uchun bu dargohlarga zarurat bo’lmasa, zinhor yaqin kelma! Ularni alangasi baland, qizigan olov deb bil! Olovni issiqligi va yorug’ligidan o’rtacha ma-sofadan foydalan! Olovga yaqin kelmagki, kuyib qolasan! Og’ir dard orttmrasai! Chunki, ularning ba’zilari o’ziga yaxshi ko’rganini boshqalarga ravo ko’rmaydi va fikridan ko’ra to’g’ri va haq bo’lgan fikr bilan hisob-lashmaydi, qabul ham qilmaydi.

Ulug’ va podshohlar huzurida ko’p gapirishdan saqlan! Ko’p gapirsang, gaping orasidan seni mulzam qiladigan va bir-biriga zid o’rinlarni qidirib, o’z gaping bilan o’zingNi mulzam qilishi mumkin.

Shuning uchun ularni huzuriga kirsang, obro’ va qadr-qiymatingni bil!

Boshqalarning ham qadrlarini nazaringdan qochirma! Agar uning oldida sen tanimaydigan ahli ilm, donishmandlar bo’lsa, u yerga zinhor kirma! Jur’at ham etma! Chunki, agar ilming ulardan sayoz bo’lsa, yechiladigan masalalarda ahli ilmlardan ustun kelib, o’zingga za-rar qilishing mumkin. Agar ulardan ko’ra olimroq bo’lsang, yechiladigan masapalar uotida bexabar yoki tajribasizliging uchun javob berolmaysan yoki noo’rin harakatlarga yo’l qo’yasan. Shunda obro’ying to’kiladi, qadring qolmaydi. Sulton va boshqa amaldorlarning nazaridan qolasan.

Agar sulton hazratlari biron amalni, mansabni taklif qilsalar, faqat din va mazhabingizga foyda, ustoz va mazhabingiz rozi bo’lishini bilsangiz qabul qiling. Bunday bo’lmasa, albatta qabul qilmang.

Ilm va hukmlaringiz mazhabingizga rioya qilmog’iga jiddi-jahd ko’rsating va shungagina rozi bo’ling! Тoki, hukm deb, boshqa mazhab va ilmlarga murojaat qilishiga majbur hamda ehtiyoj tug’dirmaslikqa harakat qiling. Saroydagi va boshqa mansabdorlar bilan bog’lanib turishdan ehtiyot bo’ling! Balki, zarurat bo’lsa, Sulton hazratlarining o’zi bilan yaqin munosabatda bo’ling! U bilan aloqangiz mustahkam bo’lsa, atrofidagi barcha zotlardan uzoq bo’ling! Shunda e’tiboringiz, tinchlik, farovonligingiz boqiy bo’ladi.

Ko’pchilikni ichida faqat so’ralgan masalaga javob ber! Ommani huzurida turganingda ko’p gapirishdan saqlan! Savdogar ahli, hamda xalq ommasi har qanday so’z, masalani birdan uzoqlarga yetkazadilar.

Seni olim va omil deb, e’tiqod qiladilar va har bir aytgan irshodingni diqqat bilan quloq tutib amal qiladilar. Kerak bo’lsa, bilganlaricha tekshiradilar. Ko’p gap ixtiloflar manbaidir. Shuning uchun ko’l gapirish va ixtiloflik masala hal qilishdan saqlan!

Ko’pchilik ichida faqat ilmu ma’rifat bilan omma-bop ilmiy so’zlagin! Muomalang va harakatlaryngda mol-dunyo muhabbati borligiga ishora qilma! Agar bunga yo’l qo’ysang, sen haqingda turli yomon fikrlar paydo bo’lishiga sabab chiqadi. Pora olishga mayli bor,- deb o’ylashlari yoki seni ham poraxo’r deb o’ylashlari mumkin.

Biron jamoatga hozir bo’lsang, ovoz chiqarib kulish, hatto tabassum qilishdan ham saqlangin! Chunki, seni mutakabbir, mansabi, ilmi bilan gerdaygan, o’zini katta oladigan kishi ekan, deb o’ylashlari mumkin.

Bozorlarga borishlikni ko’paytirma! Faqat zarurat bo’lganda, shunda ham iloji bo’lsa, boshqa kishining chi-qib kelishini iltimos qil.

O’smir, yosh yigitchalar bilan ko’p gaplashma! Zero, ularda fitna bordir. Ammo yosh bolalar bilan gaplashmoq, hatto boshlarini silab erkalashni zarari yo’qdir. Chunki, ularning beg’ubor qalblari, samimiy qmliqlari insonni yaxshilikka, mehr-shafqatga undaydi. Lekin bu amalning asli sunnat ekani ma’lumdir.

Ey, shogird! Katta ko’cha, gavjum joylarda hamda shahar yoki qishloqning kattalari bilan birga yurishdan saqlan!

Agar hurmat qilib, oldingga o’tkazib yursang, Хudo bergan ilmni xor qilgan bo’lasan. Ilmu irfonningni aybga jalb qilasan! Agar ularning oldiga tushib yursang, unda o’zingni aybu nuqsonga jalb qilasan. Ulug’ yoshlari, mo’’tabar mansablarini, izzatlarini nazarga olmagan bo’lasan. Bu bilan o’zingni xor qilasan.

Janob Rasululloh (s.a.v.):
kichiklarimizga rahm-shafqat qilmaydigan va kat-taparimizni hurmat qilmaydigan kishi bizdan emasdir,- deb ogohlantirganlar.
Ko’chada o’tirma! Zarurat bo’lsa, masjidda o’tir!

Ey, o’g’lim! Bozor va masjidlarda taom tanovul qil-magin! Shuningdek, ko’chalarda ham ovqatlanma! Joylarda sotilayotgan ichimlikni, ichimlik sotuvchilar qo’lidan ham ichmagin! Bundan saqlanish o’zingga foydadir.

Ey, farzand! Yana bir nozik muhim ishni bilib olgin! Rasta vataom tanovul qilishga mo’ljallangan xon-taxta (stol) ustiga o’tirma!

Ipak matoli turli harir hamda yaltir-yultir kiyimlarni kiyishdan saqlan! Chunki, bu kiyimlar erkaklarga yarashmaydi. Hulq-atvorlarini bachkana bo’lishini va ayollar tabiatiga moyillikni keltiradi. (Shubhasiz, turli taqinchoklar -uzuk, zanjirlar, hatto soatni ham ziynat uchun taqsa, mazkur xislatlar egasi bo’lib qolganini o’zi ham bilmay qoladi.)

Ey, farzand! Ahli ayoling bilan uyda va bir o’rinda bo’lganingda ko’p gaplashma! Faqat zarurat vaktida, shunda ham zarurat miqdoricha bo’lgani ma’kuldir.

Ko’p yaqinlik qilishdan, uni hadeb bag’ringga bosishdan saqlan. Unga yaxshi niyat bilan, Allohni yod etib «bismillah» deb yaqinlash.

Ahli ayoling bilan bo’lganda boshqa ayollar to’g’risida hech gapirma! Хatto o’z cho’risi va boshqalarning cho’rilari haqida ham gap ochma.

Qaytar dunyo, deydilar. Begona ayollarni gapirganingda, ayoling ham begona erkaklar to’g’risida gapirishi mumkin.

Agar qodir bo’lsang, zinhor beva, erdan ajragan yoki yolg’iz otasi va yoki onasi bilan qolgan yoki farzandlari bo’lgan ayolga uylanma. Agar uni xotinlikka olsang, shu yaqinlaridan birontasi uyga kelmasligi sharti bilan uylan. Chunki, agar xotin boy-badavlat bo’lsa, ota-onasi bu mollar bizniki, deb da’vo qiladilar.

Mol-dunyo qo’lning kiri, vaqtinchalik beriladigan, tezda sarf bo’lib ketishga mahkum narsadir. Uni deb qancha asabing va obro’ying ketadi.

Imkon qadar qaynotangni uyiga bormagin va albatta, ichkuyov bo’lishga rozi bo’lmagin! Agar ichkuyov bo’lsang, ular molingni olib, yana topganingga tama qiladilar. Oldingi turmushidan farzand orttirgan ayol bilan turmush qurishdan saqlan! Chunki, hech sir emas, bu ayol mol-dunyoni bolalariga ajratib to’playdi, hatto seni mollaringni ham o’g’irlashga beradi. Shu bilan topganlarini hammasini bolalariga infoq qiladi va senga ko’pincha ahamiyat ham, vaqt ham ajratmaydi. Molingga unda vafo topishing juda mushkul bo’ladi. Negaki, uning bolasi sendan ham, molingdan ham ko’ra aziz, qadrlirokdir.

Ey, o’g’lim! Dunyo gam-tashvishlaridandapos bo’lishing Uchun, zinhor bir hovlida ikki xotin (ikki ro’zg’or) bilanturma! Ularning hovlisi ham, kirib-chiqadigan eshiklari ham boshqa-boshqa bo’lsin! Agar hojatlarini ado etishga qodir bo’lishingga ishonsang, buning uchun kasb-hunar, sarmoyang bo’lsa, keyingilarini xotinlikka olgin. Yo’qsa, bittasi bilan kifoyalan!

Hayotda avval ilm tahsil qil, keyin kasb-xunar qilib haloldan mol-dunyo to’pla! Shunday keyin uylan! Chunki, agar ilm tahsil qilayotgai vaqtingda moldavlat talabiga o’tsang, shubhasiz ilm olishga ojiz bo’lasan. Moldavlating ko’payib, maishatga qiziqasan, cho’ri va yosh xizmatchilarga sotib olishga rag’batiig oshadi. Shu bilan davlat ko’paytirish va xotinlar bilan mashg’ul bo’lib qolib, ilmdan benasib bo’lasan. Umring va qimmatli vaqtlaring bekor ketadi. Keyin bolalaring ko’payadi, ahli ayol g’am-tashvishlari ham ortib, o’z-o’zing bilan bo’lib qolasan. Shubhasiz, hojatlarini chiqarish va manfaatlarini ziyoda jalb qilishga berilasan. Natijada ilmni va uning foydalarini tark qilasan!

Ey farzand! Yoshlik vaqtingda ilm bilan shug’ullan! Yoshlikni g’animat bilib ilm, kasb-hunar egalla! Chunki, unda qalbing turli g’am-tashvish, muammolardan holiy bo’ladi. Nimani qiziqib o’rgansa, qalbga o’rnashadi. Ilm va kasb egallagandan keyin moldavlat yig’ishga harakat qilsang, to’g’ri yo’l tutgan bo’lasan. Ahli ayol, far-zandlarni ko’pligi, shubhasiz, qalb va hayolingni egal-laydi, tashvish va muammolar ko’nglingni band qiladi. Qachon moldavlat to’plasang uylan. Maslahat bilan munosib va salohiyatli kishilarning soliha farzandini turmushing mazmuniga aylantir.

Ey, shogird! Тaqvoni, Хudodan qo’rkuvni o’zingga kasb qil! Shioringham, qadamingham muttaqinlar shiori va qadami bo’lsin!

Omonatdor bo’lmoq, omonatni sohibiga belgilangan vaqtda ado etishga qattiqtirishgin! Omonatda ham, xalq ommasiga qilgan pandu nasihatlaringga avvalo o’zing amal qiluvchi bo’l! Haqning ham, xalqning ham oldida yuzing yorug’ bo’lishiga sabab yo’lni ravo ko’r!

Ey, farzand! Zinhor taqvo va ilming yoki boshqa xis-latlaring tufayli odamlarga past nazar bilan qara-magin.

Hurmatingni ham unutma! O’zingni qancha e’zoz va ulug’lasang, boshqalarni ham shunchalik e’zozu ikromga munosib ko’rgin! Insonlarga qiladigan muomalalaringda juda ham ehtiyot bo’lgin!

Ularning hayotlariga o’zingcha aralashma! Ishlariga ham kirishib ketmagin! Faqat, agar aloqa bog’lasalar, sen bilan salom-alik qilsalar, o’z hurmatingni bilgan holda muomala va muoshara o’rnat!

Ilm bilan, faqat ilm bilan aloqada bo’l! Тurli xayrli masalalar yechimi bilan ularga iqbol qil! Ne saodatki, agar ular ilm ahllaridan bo’lsalar, ilm bilan mashg’ul bo’ladilar. Agar unday bo’lmasa, ular seni yaxshi ko’radilar, ilm va ilm ahliga qalblarida muhabbat uyg’onadi.

Ey, shogird! Din ishi, ahkomlarini omma ichida keng ravishda targ’ib va tashviq qilishdan saqlan! Dunyo ishlari bilan bog’lab barobar gap yuritishga harakat qilgin! Chunki, odamlar senga ihlos qiladilar, gaplarin-gga ergashadilar va batamom din bilan shug’ullanib qoladilar. Buni oqibatini tafakkur qil!

Ey, farzand! Biron masala yuzasidan fatvo so’rasalar, so’ralgan masalagagina javob bergin! Hech bir masalaga yana boshqa masalaning javobini qo’shib javob bermagin! Chunki, bunda so’rovchilarni chalkashtyrib ko’yish mumkin bo’ladi. Hatto mubham va mushavvish qiladi, aniq javob topolmay sarson bo’ladi. Shuning uchun, so’ralgan savolga, o’zi fahmlaydigan qilib, lo’nda va ixcham javob axtargin!

Ey, farzand! Ogoh bo’l! O’n yil kasbu hunarsiz, ovqatsiz qolsang ham ilmdan voz kechma! Zero, ilmdan yuz o’girish barcha yaxshilikdan yuz o’girishdir. Ilmdan qornim, mansabim yoki boshqa dunyo hojatlar deb ketishing og’ir musibatdir. Balki hayoting yana ham tangroq, balo va ofatlar bilan mashaqqat girdobiga tortilishiga sa-bab bo’ladi. Zinhor ilm tahsilini tark etmagin.

Ey, shogird! Ahl ilm va axli fazllarga juda ehti-romli va e’tiborli bo’l! Yoshi ulug’larini ustozingdek, yoshlarini esa sadoqatli shogirdlaringdek bil! Agar yordamlaridan foydalangan bo’lsang, o’z otang va far-zandingdek ko’r! Shunday go’zal va betakror muomala, doim ochiq chehra bilan qarshi olgin! Bu go’zal hulqing ularda ilmga rag’batlarini kuchaytirishi kerak.

Ey, shogird! Ilmim bor deb bozor, ko’pchilik yig’iladigan joylarda, shuningdek, bozor ahli bo’lganlar va ko’pchilik ichida yuradigan kishilar bilan muzokara qilib, talashib-tortishib yurmokdan ehgiyot bo’l! Chunki, bu yuzin-gni nurini ketkazadi. Viqor va salobatingni insonlar ko’zidan yashiradi.

Azizim! Haqni aytishdan, haqiqatni yuzaga chiqarishdan hech kimdan, hatto podshoxdan ham tortinma! Bu to’g’rida uyat, andishaga yo’l qo’yma! Zero, Alloh Hakdir, haqni yaxshi ko’radi. Rostgo’y va haqiqatgo’ylarni do’st tutadi!

Ey, farzandim! Ibodatlaring ko’p bo’lsa, bo’lsin. Ammo, boshqa kishilarning ibodatidan kam bo’lishiga rozi bo’lmagin! Тoatga muhabbating va rag’bating kuchliligi bilan mumtoz bo’l!

Chunki, ibodatlaring kam yoki barobar bo’lsa, odamlar sen haqingda turli sapbiy e’tiqod qilishlariga sabab buladi.
-O’zining taqvo, ibodati shu bo’lsa, gapini qabul qilish, ishonish qanday bo’lar ekan?- deb o’zlaricha fikr yuritadilar.
-Ilmi o’ziga foyda bermabdi, bilganiga amap qil-mabdi va yana shu kabi turli gap tarqatadilar. Bu ilm va shariatga ulqan ofatdir! Bundan saqlanish uchun mu-tolaa va ibodatingga ziyodalik baxsh et ham ularga mus-tahkam bo’lgin!

Ey, azizim! Biron shaharga borsang, bu joyni o’zin-gniki qilib olmagin. Chunki, har bir o’rmonning o’z sheri va boshqa ayonlari bo’lgani kabi, bu joyning ham o’z ahli ilmlari bor. Ilm va taqvoyu riyozating sababli aholi qalbini egallashga oshiqmagin!

Balki, ikki dunyo tinchlik va xotirjamligini xohlasang, shu yerlik insonlarning biri bo’l! Хalq orasida bunday sifat bilan mumtoz bo’lish undagi ahli ilm obro’-martabalariga putur yetishiga bois bo’ladi. Ular buni sezib qolsalar nima natijalar bo’lishini idrok eta olsang kerak!

Hammalari senga qarshi chiqib, seni obro’-e’tiboringga ta’na va ziyon yetkazadilar. Mazhabingga aybu nuqsontoshini otadilar va shu bilan birga shahar aholisini ham senga qarshi qo’yadilar. Natijada senga ishon-maydiepar, «aybu nuqson»lar bilan ajablik va qola-versa, qarg’ish olgan kimsaga aylanasan. Shuning uchun ham bu diyorda o’zingga ham, boshqaga ham foyda bera olmaysan. Eng yaxshisi shu diyorning oddiy bir fuqarosi bo’lib yurgin va astalik bilan jamiyatda o’z o’rningga intil, to ilm quroling va odob libosing bo’lsin.

Ey, shogird! Biron masala yuzasidan fatvo so’rab kelsalar, hech qachon munozara qilib, talashib tortishib bahslashmagin! Har bir aytgan so’zing, hatto ishoralaring ham dalil bilan isbotli bo’lsin! Imkon qadar ularni ochiq va hammaga ma’lum qilib keltir! Ustozlariga ta’na va malomat g’uborini zinhor to’kma, bunga ishora ham qilmagin. Agar ularni ustozlariga ta’na, aybu nuqson yopishtiradigan bo’lsang, shubhasiz, ular ham sening ustozlaringga shularni qiladilar.

Ey, farzand! Muomalalaringni barchasida ogoh bo’l! Qodir bo’la olguningcha ogoh va ehtiyotkorlikni eng za-ruriy burching deb bil! Zero, mo’’min banda doim ogoh va itoatkor bo’lmog’iga amr Allohning Kalomi majidida bordir.

Ey, ko’zlarimning nuri! Qalbingda Alloh bilan qanday bo’lsang, oshkoringda ham xuddi shunday bo’l! Ichingda ham^sirtingda ham, yolg’iz qolganingda, jamoat orasida ham Yaratgan parvardigoring bilan orada ikkiyuzlilikka yo’l qo’yma! Bunday hulqning avvaliyu oxiri voy va mudhishdir.

Aps muammolarini ham ichi-tashini bir maromda isloh qilib olganingdan keyin hal qil! Maqsad Allohning rizoligini topish va albatta, uning qattiqazo-bi va g’azabidan saqlanish bo’lmog’i kerak! Shuninguchun, ilm maslahati bahonasi bilan dunyo muommolarini hal qilma!

Seni ilming, taqvo va oxiratingga durust kelmaydigan biron amalni tavsiya etsalar, zinhor unga yuzlanma, uni qabul qilma! Ammo bu bilan dinga, ilmga va oxiratga foyda yetkazishingta ko’zing yetsa, uni udda-lashingga imkoning borligini fahmlasang, uni qabul qil! Unda ilm uchun, din uchun mustahkam tur! Тurli majlisda va ayniqsa, ilmiy- munozaralarda qo’rquv va ikkilanish bilan so’zlashdan saqlan! Da-lil-isbotlar izlashdan charchamoqni o’zingdan uzoqtut! Gapirganingda dadil, o’zingham ishonib, pishiq-puxta gapir! Ma’no va hikmat bilan tinglovchilarni o’zingga jalb et!

Ey, shogird! Ko’p kulmokdan saqlan! Zero, ko’p kulgu qalbni o’ldiradi, yuzingni nurini ketkazadi. «Тirik qalb» sohibi esa abadiy zehn, odobu axloq va boshqa fazilatlarda namuna bo’lish quvvatiga ega bo’ladilar.

Хotirjam, viqoru salobat bilan yurgin! Ammo yengil va tez, hushharakat bo’lgin! Og’ir va shoshqaloq bo’lmoqdan saqlan! Har bir ishingni shoshib chala amalga oshirishdan uzoq bo’l!

Orqangdan chaqirgan kishiga javob qilma! Chunki, hay-von orqasidan chaqiriladi. Gapirganingda ovozingni ko’p baland qilma! Qichqirib, shovqin solib gapirma! Sukunatni (jim turishni) odat qil! Yana kam, ammo aniq harakatli bo’lishni ham odat qil! Shunda kishilar na-zdida o’z ilmingga amal qiluvchi bo’lasan va turli fitnalar barham topadi.

Yolg’izligingda va ayniqsa, imsonlar orasida bo’lganingda Alloh taoloni ko’p yod et! Тo insonlar zikr qilishni sendan o’rgansinlar. Namozdam keyin o’qiydigan vir-dlarni vazifa qilib olgin. Virding Qur’on karim, zikr va shukrdan iborat bo’loin! Bu vird ne’matlarga shukr qilmog’ingga hamda sinovlarga sabrli, matonatu bardoshlik bo’lmog’ingga davat etsin!

Har bir oyning muayyan kunlari ro’za tutishni vazifa qilgin! Bu xayrli amallarda ham odamlar senga ergashsinlar! O’zingni doimo tekshir, qattiq nazorat qil! Nazorating dunyo va oxiratingta manfaatli bo’lsin.

Shuningdek, ilmingdan dunyo maqsadlariga yetishlari, uni amalga oshirishlariga yo’l qo’yma!

Ey, shogird! Ro’zg’or va oldi-sotdi ishlarini bo-zorga borib o’zing qilmagin. Buning uchun bir solix g’ulom, xizmatchi olgin. Mol-dunyoga senda ham unda ham qiziqish bo’lmasin. Mollaringga va bu to’g’ridagi amallaringta ham Allohning huzurida tik javob berishingni unutma! Хizmatching bitta solix va sodiq bo’lsin! Хizmatchilarni ko’paytirma! Imkon qadar ular o’spirinlar ham bo’lmasin!

Ey, shogird! Podshoh va amaldorlarga yaqinligingni o’zing izhor qilma. Harchand, ular izhor qilsalar ham sen bu ishdan saqlangin! Chunki, buning natijasida ularga ehtiyojing ko’payadi. Ular hurmatingdan foydalanib, seni vosila qilib o’z hojatlarini arz qiladilar. Endi, hojatlarini talabida bo’lsang, amaldorlar seni xor qiladilar, hurmat va martabangga suv kuyadilar.

Agar ular uchun harakat qilmasang, seni ayblaydilar va malomat qiladilar.
Kishilarning xatolariga, shariatga xilof odatlariga ergashma! Balki, ularning haq, shar’iy sharifga mu-vofiq keladigan urf-odatlariga ergashgin!

Agar biron insonni yomonligini, g’arazini bilsang, uni yomon fe’lini gapirma! Uni oshkor etma! Balki, undan yaxshilik chiqishiga umid qil! Agar yaxshiliklari bo’lsa, unda yaxshiliklari bilan zikr qil!

Ammo yomonligi imon-e’tiqod, dinda bo’lsa, uni al-batta gapir! Boshqalarga pandnasihat bo’lin va uni bu xatodan xalos qilsin! Ineonlar uning xatolariga ergashmasinlar.
Zero, muhtaram payg’ambarimiz (s.a.v.):

-Fojir, buzg’unchi insonning barcha kamchiliklarini odamlarga ayting. Тoki, insonlar ularni bilib olib, ulardan saqpansinlar va extiyot bo’lsinlar. Boylik, obro’ va boshqa fazilatlari fojirlik, fisqu fasodlarini gapirishga to’siq bo’lmasin!

Shuning uchun, biron kishini diniy, e’tiqodiy ishlarida kamchilik ko’rsang, uni martabayu obro’sidan ko’rqmay gapir! Zero, bu ulug’ ishda yolg’iz va qudratli Allohning o’zi senga ham, dinga yordam beruvchi va ko’llovchidir!

Shunday qilib, bir marta qattiq «kullik» qilsang, sendan qo’rqib qoladilar. Keyin bunday noma’kul harakatlarga jur’at etmaydilar. Qat’iyyatliging oldida biron kimsa din ishlarida bid’atga jazm etolmaydi. Jasur-lik va shijoat bilan ham bunday ishga kirisha olmaydi.

Ey, shogird! Boshlig’ing yoki biron amaldorning harakatida ilmga va shariatga to’g’ri kelmaydigan narsalarni ko’rsang yoki sezsang, itoatingni saqlagan holda, odobu axloq bilan unga buni aytgin. Zero, uning martabasi, kuch-qudrati ham baland ekanini doim yodingda tutgin! Masalan, shunday deb fikringni izhor qilsang to’g’ri bo’ladi:

-Men itoatlik fuqaroingizman, siz mening podshoh-im, boshlig’imsiz! Ushbu so’zlarni samimiy qalbimdan aytib turibman. Shu bilan birga, ilm, Alloh va uning rasulining ko’rsatmalariga nomuvofiq ba’zi hulq va harakatlaringizni aytib ko’ymoqchiman,- deb, hujjat va dalillarni kamoli ehtirom bilan keltir. Bu dalillarning mohiyatini ham anglatsang durust bo’ladi.

Bu ishni faqat bir marta qil, zinhor takrorlama! Bir marta qilish bilan nasihat qilib quyish gardanin-gdan soqit bo’ladi. Ammo, bu ishni takror qilsang yoki doimiy ishingga aylantirib qo’ysang, u ham va boshqa amaldorlar ham seni yomon ko’rib qoladilar. Natijada ulardan ko’p ko’ngilsiz voqea va fitnalar amalga oshib diningga va o’zingga zarar, zahmatlar yetadi.

Shubhasiz, bu ishlar diniy imtiyozlarga bo’lgan keng-likni toraytiradi, shariat ahkomlarini ado etishni katta tahlika ostida qoldiradi. Хatto qatag’on, badarg’a va boshqa misli ko’rilmagan ofatlarga sabab bo’ladi. Ulug’larning kamchiligini aytish juda nozik ish bo’lib o’ta ehtiyotkor bo’lish talab qilinadi. Din sofligi, shariat ahkomlarining boqiy qolishyga bo’lgan muhabbatin-gni bildirib qo’yish uchun bir marta va ko’pi bilan ikki martagina nasihat qil! Amri ma’ruf va nahiy munkar degan farzni bajarib gardaningdan soqit qilgin!

Albatta, bu masala yuzasidan boshliq va boshqa amal-dor huzuriga yolg’iz o’zing kir va imkon qadar uning ham yolg’iz bo’lishiga harakat qil! Shunda imonu e’tiqoddan kelib chiqib, shariat ko’rsatmalariga muvofiq ravishda unga nasihat qil! Agar o’zi bad’atchi bo’lsa, u bilan ilmiy munozara qil! Bu ishni yolg’iz Хudoning rizoligi uchun amalga oshir. Dalilu hujjatlaringni Qur’oni karimdan va janob Rasululloh (s.a.v.)ning muborak hadislaridan qoim qilgin!

Bu dargoxda so’zlaring qabul bo’lsa, nur ustiga a’lo nurdir! Agar so’zlaring qabul qilinmasa, insof va tavfiq so’rab, Alloh taolodan seni o’z hifzu himoyatida saqlashini iltijo qilgin! Ularga Allohning o’zi kifoya bo’lishini so’rab duo qilgin!

Ey, o’g’lim! Bu olamdagi eng haq narsa -foniylikni, ya’ni o’limni unutmagin, doim Haq zikrini yodingda tut! Ilmu xunar o’rgatgan barcha ustoz va murabbiylar haqlariga istig’for ayt! Duoda bo’lmoqni o’zingga vazifa qilgin!

Allohtaoloni nuri Qur’oni karim tilovatiga bardavom bo’l! Qabristonlarni tez-tez ziyorat qilib tur, ular oxirat manzillariningengavvalidir. Qabriston, indamaslar olami hikmat va ibratlaridan foyda ol!

Shayhu mashoyix, mo’ysafid, zamonaning ziyoli kishilarini hamda Allohning fayzi ila barakotli bo’lgan joylarni doimo ziyorat qilgin!

Omma ichidan biron kishi tushida janob Rasululloh (s.a.v.)ni ko’rdim desa, yoki boshqa biron ulug’ zot, solih .insonni tushimda ko’rdiKy desa, shuningdek, Alloh ulug’ va muborak qilgan manzil-makonlarni ko’rdim deb senga yuzlansalar, zo’r mamnuniyat bilan haq deb qabul et! Masjid, qabriston va muborak, fayzli joylarda solihlarni ro’yosida ko’rganlarni ham xursandlmk bilan qabul qilgin!

Ey, shogird! Nafsu havosiga ergashgan, mol-dunyoga qul bo’lganlar bilan o’tirma! Faqat din, imon-e’tiqodga da’vat etish maqsadida bo’lsa ular bilan majlis qur!

Jamoatda, shogirdlaring orasida va boshqa o’rinlarda ham o’yinqaroqlik va so’kinib gapirishni tark et! Bunday illatni odat ham qilma! Chunki, ahli ilmning o’yinqaroqligi va so’kinuvchanligi nafaqat o’zining, balki dinning e’zoz va ehtiromiga g’ubor tushiradi.

Ey, azizim! Muazzin azon aytgandan keyin masjidga eng avval kir! Sendan ilgari biron kishi masjidga kirmasligiga harakat qil va doim tahoratda tayyor bo’lgin!

Yana foydalik jihatlardan biri, hovlingni podshoh va amaldor hovli va turar joylariga qo’shni bo’lishdan uzoqroqtutishingdir.

Qo’ni-qo’shnilaringdan birontasini kamchiligini yoki bir noshoista ishini bilib qolsang, uni oshkor qilma. Bu sirni uning uchun yashir! Chunki, bu ham omonatlardan biridir. Odamlarning sir-asrorlarini oshkor qilishdan saqlan!

Agar maslahat qilish uchun biron kishi kelsa, albatta, Alloh, uning dargohiga yaqinlashadigan, shariach talabiga muvofiq qilib maslahat bilan unga yuzlangmn!

Ey, o’g’lim! Mening bu vasiyatlarimni, nasihatlarimni qabul etgin! Zero, u senga har ikki dunyoda manfaat yetkazadi, insha Alloh! Bu foniy olamda ham, bo-qiyda ham Haqning izzat va hurmatiga sohib bo’liog’ingga yetarlidir.

Ey, farzand! Baxillikvauningko’rinishlaridaI sa-qlak! Chunki, baxillik g’azabni qaynatadi, xusumat va adovatga sabab bo’ladi.

Zinhor ta’magir bo’lmagin, yolg’onchi va hiylanay-rang qiluvchi ham bo’lma!

Sohibi taxlit, ya’ni haq bilan botilni, jiddiy va hazilni aralashtiradigan kishi bo’lmagin!

Balki, muruvvating’ni har sohada muhofaza Sil! Hamma holatda oq, ochiqroq rangdagi liboslar kiyishni odat qil!

Dunyoga rag’bating, hirsing yo’kligyni o’z harakatlaring bilan ko’rsat! Qalban boy va behojat ekaningni izhor qil! Faqirlik alomatlarini umuman ko’rsatma! Buni bildirma!
Bu janob Rasululloh (s.a.v.)ning «Fakriy faxriy» ya’ni, «Faqirligim, yolg’iz Alloxga muxtojligim iftixorim,-degan muborak hadislarining ifodasi bo’ladi.

Ammo faqirlikni zohir qilsang, unda kufr vg* bo-shqa gunohlarning shabadasi esib qolishi mumkin! O-Piy-himmat, muruvvatli fazilatlar sohibi bo’l! Zero, kimning muruvvati va himmati zaiflashsa, shubhasiz, uning insonlar o’rtasidagi obro’ hurmati ham tushadi. Ammo sening manziling tushishida shariat va ilmning' ham manziliga putur yetadi.

Yo’lda yursang doim nazaringni yerga qarat! O’ngu so’l, yon-atrofga angrayib yurma! Chunki, bunda viqor va sa-lobatni yo’qotasan.

Hammom va sartaroshga xizmating tushsa, ularning xizmat haqqini halq qatori emas, balki ortiq kilib ber! Bu sening boshqalardan muruvvating va himmatingni ko’rsatadi. Shunda, inshaaaloh, kishilar seni ulug’ ko’ra boshlaydilar.

Тikuvchi va boshqa hunarmandlarga molu matolaringni topshirib qo’ymagin. Bu ishlaring uchun ham bir ishonchli kishi ta’yinlab olgin va u bajarsin. Mayda o’lchov va og’irliklar ustida savdolashib, tortishib qizishib yurmagin, dirham va boshqa chaqa pullarni o’lchatib yurma, balki bu ishlarni o’sha ishongan ki-shingga topshir!

Ahli ilmlar huzurida dunyoni shunday bir xor va haqir qilib ko’rsat, arzimas mato ekanini go’zal ifodalagin. Zero, Alloh huzuridagi hamma narsa xayrli va afzalrokdir.

Ilm bilan shug’ullanishingga ko’proq imkoniyat bo’lmog’i uchun bu dunyo ishlariga ishongan kishingny ga’yinlab qo’y! Shunda dunyo hojatlaring qalbingni o’rab olmaydi va qalbingni yaxshiroq muhofaza qiladi.

Ey, shogird! Majnunlar bilan hamda munozara va ilmiy bahs yurita olmaydiganlar bilan so’zlashma! Ulardan saqlan.

Yana muzokara qilish bilan obro’ va hurmat qozonishni niyat qilganlardan ham uzoq bo’l! Odamlarga har xil masalalar aytib, unga g’arq qiladilar yoki odamlar ichida g’aroyib savol topib berib, ularni o’zlariga qaratadilar. Bu bilan seni manziling va xurmatingga chang soladilar.

Shubhasiz, bu ishlar bilan seni hijo-lat bo’lishing va aziyat chekmog’ingni xohlaydilar. Sening haq ekaningni bilsalar ham nazarga olmaydilar, parvo ham qilmaydilar. Shuning uchun ham bu toifalardan yiroq bo’lishga harakat qil!

Ey, shogird! Biron joy ulug’larining huzuriga kirsang, ular bilan talashib-tortishma, ularga baland ke-laman dema! Ziyon-zahmati tegmasligi uchun ular baland kelgan narsalarda, ovozingni ham, hujjatlarin-gni ham baland qilma!

Namozda darhol imomatlikka o’tib ketmagin, imkon bo’lsa umuman imomatlikka o’tma! Hurmat bilan, e’zoz-ikrom bilan o’zlari imomatlikka o’tib berishingni so’rasalar, unda joizdir.
Erta tongda va kun qizib turgan vaqglarda hammomga kirma! Nazorat va vazirliklarga chiqma!

Podshoh va amaldorlar mazlumlarga hukm chiqaradigan joylarida hozir bo’lma! Magar, biron holda so’zin-gni qabul qilishlarini bilsang, haqni qaror toptira olsang bormog’ing durustdir.

Chunki, agar sen hozir bo’lganingda, ular noshoista ish qilsalar, ularni qaytarishga qodir bo’lmaysan. Odamlar sukut saqlaganing uchun bu ishni haq deb biladilar.

Odamlar orasida, ayniqsa, ilmiy majlisda g’aza-bingga erk berishdan saqlan! Odamlarga har xil qissa va latifalar hikoya qilishdan uzoq bo’l! Chunki, har qanday hikoya qiluvchi yolg’on gapni aralashtirishga majbur bo’ladi. YOLG’ONCHILIK esa hamma jihatdan zarardir.

Ahli ilmlardan biron kishi ilmiy majlis o’tkazishni iroda qilsa va bu majlis fikhiy majlis bo’lsa, unga o’zing hozir bo’lgin! Faqat aniq bilgan hujjatlar bilan dalillik munozara etgin! Bilmaganingni bil-madim, deyishdan xijil bo’lmagin! Shunda mag’rurlan-maysan, kibr-havoga ketmaysan! Agar g’urur va mutakab-birlik qilsang, odamlar seni ilmli, lekin usti yalti-roq, ichi qaltiroq deydilar.

Agar xujjat va ilmlar fatvo berishga yaroqlik bo’lsa, uni ham gapirib o’tgin! Agar fatvo va e’tiborli to-monlarga mos kelmasa, zinhor yod etma! Ilm uchun, bilib olsinlar, deb ham aytma!

Biron kishi ilm olishni xohlab kelsa, unga dars berishga o’zing kirishma. Huzuringda boshqa kishi dars berishiga ham yo’l ko’yma! Agar shunday bo’lsa, shogirdlardan birini u bilan dars qilishga tayinlab ko’y. Dars beruvchiga ham shogirdlardan birini nazoratga ko’ygin, toki unyng majlisida nima gaplar bo’layotganini xabar berib tursin. Ilmi qay darajada ekanini ham aniqlasin,

Hurmatingdan foydalanib o’tkazilayotgan majlis va ma’ruzalarga qatnashma, bu joylarga kelishdan saqlan!

Agar seni bu joylarga chaqirsalar, shogirdlardan birini ularga bosh qilib yubor! Тinchlikni va ortiqcha tashvishlardan xalos bo’lishni iroda qilsang, nikoh-taloq masalalarini mavzu xatibiga topshir. Albatta, janoza va hayit namozlarini ham o’zi mas’ul kishiga topshir!

Duo va iltijolaringda meni ham unutma! Ushbu vasiyat va nasihatlarimni qabul qilgin! Faqat sening va barcha musulmonlarni manfaatlari uchun bu vasiyatni topshiryapman.

MUNDARIJA

Muqaddima

1-fasl. Ilm va fiqhning mohiyati va fazilati haqida
2-fasl. Ilm olishda niyat qilish to’g’risida
3-fasl. Ilm, ustoz va sherik tanlash va bu ishda mustahkam bo’lish haqida
4-fasl. Ilmni va ilm ahlini ulug’lash haqida
5-fasl. Jiddu-jahd etish, ta’limu riyozatga bardavom bo’lmoq va himmatu g’ayrat haqida
6-fasl. Darsni boshlash, miqdori va tartiblari haqida
7-fasl. Tavakkul qilish to’g’risida
8-fasl. Tahsil vaqti haqida
9-fasl. Nasihat va mehru shafqat to’g’risida
10-fasl. Foyda talab qilish to’g’risida
11-fasl. Ilm olishda parhez va taqvo haqida
12-fasl. Zehnni mustahkamlaydigan va yoddan ko’tarilishni qoldiradigan illatlar to’g’risida
13-fasl. Rizq hamda umrni ziyoda va kam qiladiganlarto’g’risida

Ustoz Imomi a’zam Abu Hanifa hazratlarining shogirdlari Imom Abu Yusuf Shayboniyga (Alloh ikkovlarini rahmat daryolariga g’arq etsin!) irshod va vasiyatlari

Ilm olish sirlari



Muallif: Imom Zarnujiy
Hajmi: 224 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish