Uzr birodarlar ko'p maqola kiritayotganligim uchun shu mavzuni ochishga qaror qilib yubordim sizlardan ro'xsatsiz. sababi ko'p maqolalar xar xiljoylarga post qilib tashlaganim uchun o'zim ham topolmayabman. Shuning uchun qulay bo'lishi uchun shu yerga joylamoqchiman.


YIGIT HUSNI

Shunday bir latifanoma gap yuradi. Afandi uylanibdi, bir kuni ishdan kelsa, xotini yig‘lab o‘tirganmish. Undan nega yig‘layotganining sababini so‘rabdi. Xotini: nasib qilib farzandli bo‘lsak, u yuradigan bo‘lib qolganda sizning orqangizdan ergashib hovuzga borsa va suvga qarayman deb yiqilib tushsa. Axir yosh bola suzishni bilmaydi-ku, keyin cho‘kib o‘lsa nima qilaman, — deya, yana uvvos tortib yig‘lay boshlabdi.
Men ham yaqinda afandining xotinidek fikrladim va yig‘lab yubordim. Avtobusda ketayotgandim. «Otayo‘l»ning orqa o‘rindig‘ida besh nafar bir-biridan kelishgan va ko‘rkam, o‘ktam yigitlar o‘tirib olgan ekan. Men bilan birga avtobusga chiqqan yoshi kattaroq opa ikkalamiz ularga qarab turaverdik. Men-ku hali yoshman, joy berishmasa ham charchab qolmayman, xafa ham bo‘lmayman. Hamrohimning yoshi esa ularning onasi qatori edi. Besh yigitdan birortasi ham joy bermadi. Ularning joy bermaganligidan, ayol zotini hurmat qilmay, izzat-ikrom ko‘rsatmaganligidan achchiqlandim, keyin beixtiyor «e, yigit bo‘lmay o‘l, qanaqa qilib yuribsanlar o‘g‘il bolaman deb» deya qarg‘ashni boshladim. Rost aytyapman, chin dildan qarg‘adim. Keyin beixtiyor yig‘lab yubordim. Nima uchun deng. «Xudo xohlasa turmushga chiqsam, keyin farzand ko‘rsam, farzandim o‘g‘il bo‘lsa, uni eson-omon katta qilib olsam. Bir kuni u xuddi shu yigitlardek yoshga yetganda avtobusga chiqsa va o‘rindiqlarning birida o‘tirib olib, yosh bolalilarga, ayollarga, nogironlarga, katta yoshli kishilarga joy bermasa. O’sha kishilar bolamni hozir men manovi yigitlarni qarg‘agandek qarg‘asa va qarg‘ish tegib bolamdan ajralib qolsam» degan xayoldan o‘zimni tutolmay yig‘lab yubordim. Keyin esa bu holatim o‘zimga ham ta’sir qilib, ichimda rosa kuldim.
Avtobusda joy berish, bolalarni va ojizalarni avaylash, ayollar va keksalarning qo‘lidagi og‘ir yukni olish, albatta, yigitlarning ya’ni er kishilarning ishi.
Maktabni bitirgan jiyanim hujjatlarini oliy o‘quv yurtiga topshirish uchun Toshkentga keldi. Uni universitetga olib ketayotgandim. Metroning bir bekatidan yoshi 60 lardan o‘tgan chol chiqib qoldi. Bir yigit o‘tirgan edi, u hadeganda joy beravermadi. Shunda men «uka, hech qaeringiz og‘rimayaptimi» deb so‘radim. U hayron bo‘lib «yo‘q» dedi. «Tur, bo‘lmasa anovi kishiga joy ber» dedim sensirab. U yigit indamay joy bo‘shatdi.
Metrodan chiqqanimizdan keyin jiyanim «siz bilan yurib bo‘lmas ekan, odamni sharmanda qildingiz, o‘sha bola so‘kib yuborganda nima bo‘lardi» dedi. «Aybi bo‘ynida-ku, qattiq gapira olarmidi» dedim va «sen shunaqa paytda nima uchun joy berasan, kimdir o‘rgatganmi yoki ichingdagi nimadir shunga undab turadimi» deya uni ham savolga tutdim. «Men ham har doim joy beravermayman, vaziyatga qarab bu ishni qilaman. Joy bergin deb ota-onam o‘rgatgan» dedi. «Ana ko‘rdingmi, senga yaxshi tarbiya berishgani uchun kattalarni hurmat qilasan, endi o‘zingdagi yigitlik g‘ururini uyg‘otsang, o‘z-o‘zingni hurmat qilishni boshlasang, har qanday sharoitda ham keksalarga, yosh bolalarga, ayollar, hatto qizlarga ham joy beradigan bo‘lasan. Sen o‘z-o‘zingni tarbiyalashing kerak ekan» dedim. U esa gaplarimni ma’qullagandek bosh silkib turdi.
«Hozirgi zamon faol so‘zlarining izohli lug‘ati»da berilgan ta’rifda shunday deyiladi «Furur — insonning o‘z qadr-qimmatini hurmat qilish hissi». Demak, har bir o‘z qadrini bilgan kishi u yigit bo‘ladimi, qiz bolami yoki katta yoshli odamlarmi, g‘ururli bo‘lishi shart ekan.
Ayollarga azal-azaldan ojiza sifatida qaralgan va ulardan hayoli, iboli, andishali bo‘lish talab qilingan. Erkaklar oila qo‘rg‘oni bo‘lganliklari uchun ham mardlik, kuchlilik, oriyatlilik va hamiyatlilik ularning fazilati sanalgan. Fururli inson, eng avvalo, o‘z-o‘zini hurmat qilar ekan. O’z-o‘zini hurmat qilgan odam esa yon-atrofidagi kishilarning ham qadr va qiymatini yaxshi anglab yeta oladi, insonga insondek muomala qiladi. Inson qachon o‘z qadr-qimmatini hurmat qilgan bo‘ladi, albatta, yon-atrofidagilarning hurmatini joyiga qo‘yganda. Oddiygina avtobusda joy berish misolida bugungi kun Alpomishlarida o‘z g‘ururining qanchalik yerga urayotganligini ko‘rishimiz mumkin. Aslida esa hamma narsa ana shu oddiyginalardan boshlanmaydimi?
Yuqoridagi fikrlarni balki gazeta sahifalariga olib chiqish shart emasdir? Lekin yuragimizdagi bir niyatni azbaroyi aytgimiz kelyapti — g‘ururli bo‘ling, yigitlar! Axir osmonimizning musaffo, yurtimizning tinch bo‘lishi sizning qanchalik g‘ururli, mard va oriyatli ekanligingizga bog‘liq. Yana bir joyda o‘qigandim. Furur — yigitning husni, degan gapni. Siz qanchalik g‘ururli bo‘lsangiz shunchalik ko‘rkamsiz, shunchalik qizlarga yoqasiz, shunchalik sevimli bo‘lasiz. Sevimli bo‘lish esa eng ulug‘ saodatdir.

Sharifa MADRAHIMOVA.

Mavzu nomi yo'q

Kuzning oxirlaridagi havoni yaxshi bilasiz. Bahorga o‘xshab ketadi. Havo o‘lchagich bilan o‘lchasangiz, taxminan bahorning boshidagi iliq havo haroratiga teng bo‘ladi. Agar hayotni film orqali tomosha qilish imkoniyati bo‘lganida, o‘sha bahorning ilk kunlaridagi holatingiz bilan kuzning oxiridagi holatingizni tomosha qilsangiz, qandoq bo‘lardi, deb o‘ylaysiz? Lekin bir narsa aniq bo‘ladiki, havo harorati bir xil bo‘lsa-da, ustingizdagi kiyimlar turlicha bo‘ladi. Bahorning ilk kunlarida asta-sekin qalin kiyimlarni yechib, o‘rniga ko‘ylaklar kiyayotgan bo‘lsangiz, kuzning oxirida ko‘ylaklaringizni qaliniga alishtirib, ustidan jemfer kiyib olgan bo‘lasiz. Qizig‘-a, ikkala holatda ham havoning harorati bir xil bo‘lsa, nega kiyimlarda tafovut bor? Hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Buning sababi bitta: Inson o‘zi ketayotgan tomoniga qarab tayyorlanadi. Ya’ni, bahorning ilk kunlarida paltosini yechib, sandiqqa joylayotgan kimsa uni bahorning issiq kunlari kutayotganini, yozning jaziramasi qarshi olishini his qiladi. Vujudini, ruhini shunga tayyorlaydi. Ikkinchi holatda esa, kuzning oxirgi daqiqalarida turgan kishi qishning ayozli kunlariga taraddud ko‘radi. Qalbi-yu, vujudi bilan og‘ir sovuqlarni qarshi olish uchun tayyorlanadi.
Ushbu taqqosdan ayon bo‘ladiki, inson o‘ziga yarashgan kiyimni kiyishi kerak. To‘g‘riroq talqin etiladigan bo‘lsa, ketayotgan manziliga qarab o‘zgarishi darkor. Qishdan omon-eson chiqib olgan va bahorning ilk onlarida quyoshning zarrin nurlariga ko‘zni qisib qarayotgan bolakay onasiga qarata: «Oyi, yana sovuq bo‘lib qolsa nima qilaman, kurtkamni sandiqa joylamang!» desa, onaizor nima deb javob beradi? Aytadiki», bolajonim, sen cho‘chima, endi ayozbobo ortda qoldi, buyog‘iga chuchmomalar terasan, bog‘larda o‘ynaysan, yengilroq kiyimlaringni tayyorlab beraman!» Kuzning oxirlari kelib, qishdan darak beruvchi qarg‘alarning qag‘illashi eshitilsa, yengil kiyimlar sotiladigan do‘konlarga qulf uriladi. Uning eshigiga birov yo‘lamaydi. Hamma qalin kiyimlar xaridiga otlanadi. Shu paytda birov ko‘chada sovqotmayotgan bo‘lsa ham yengil ko‘ylak kiyib olgan bo‘lsa, uni malomat qiladi odamlar: «Bechoraning kiyimi bo‘lmasa kerak, a?» deb. Ko‘ryapsizmi, azizlar, inson kulgiga qoladi. Ketayotgan joyiga qarab nisbat beriladi. Bu holatlardan o‘zimizga qanday xulosa olamiz: Biz o‘zimizga yarashadigan qiliqlar qilishimiz zarurligi... Oltmishdan oshganda ham quyilmagan chollarni hech kim suymaganidek, katta yoshlilarning jiddiyligini namoyish etishga uringan bolalar ham xushlanmaydilar.
O’rta yoshdagilar esa bir kun kelib qariya bo‘lishlarini va o‘sha paytda nasihatgo‘y bo‘lib, nevaralarini duo qilib o‘tirishlarini shu yoshdanoq his qilib borishlari lozim. Chiroyli mo‘ysafid bo‘lish uchun go‘zal hayot bosqichini bosib o‘tgan bo‘lishlari kerak. Mana shu holatlarni boshidan o‘tkazgan insonga haqiqiy duogo‘ylik yarashur.
Maqolamiz so‘nggida yana bir muhim gap. Yil davomidagi fasllarga bo‘lgan munosabatda bir xillik bo‘lishi mumkin, biroq inson hayotida ba’zi fasllar kirib kelmasidanoq so‘nggisi yetib keladi. Ya’ni, zo‘rg‘a nafas olayotgan buvisining ziyoratiga ketayotgan nevara avtohalokat tufayli olamdan ko‘z yumishi mumkin. Buvisidan oldin qazoga rozi bo‘ladi. Yoki saraton kasaliga duch bo‘lgan otalarini ko‘rish uchun kasalxonaga kirib kelgan kelin-kuyov birdaniga dovdirab qolishganiga e’tibor qarating. Ularning dovdirashlariga sabab, qo‘llaridagi murg‘ak chaqaloq negadir nafas olishi qiyinlashadi. Do‘xtirlar saraton bilan olishayotgan qariyaning oldidan yugurib chiqib, murg‘ak go‘dakning hayotini saqlab qolish uchun kurashishadi va bu kurashda mag‘lub bo‘lishadi. O’lim atalmish o‘q istalgan o‘ljasiga sanchilishini o‘sha paytda anglaydilar.
Shuning uchun ham ogoh bo‘laylikki, hayotimiz uchta faslga bo‘linadi. To‘rtinchisi qishdanda ayozliroq joyga mo‘ljallangan. U yerda kiyim bo‘lmaydi. Lekin bizni isitib, ilitib turadigan yaxshi, solih amallarimiz bo‘ladi. Shu bugundanoq o‘sha liboslarni xarid qilishga yo‘l olaylik. Sovqotib qolmaymiz nasib etsa! Yaxshilik atalmish qalin po‘stinlarni sotib olaylikki, u bilan har qanday ayozni yenga olamiz. Boshimizni issiq tutadigan husni xulq atalmish yopinchiqlarni olish uchun navbatga turaylik. Shunda yerning zax bag‘rida ham boshimiz omon bo‘ladi. Badanimizga sovuq o‘tkazadigan isyoniy amallarni shu bugundanoq yechib tashlashga urinaylik. Shoyad, o‘tgan yilgi O’zbekistonga kelgan qishdan ham ayanchliroq qahratonda bizga hech qanday sovuq tahdid sololmas. Xiyonat ko‘ylagini yirtib tashlang, aldov deb atalmish ichki kiyimlardan xalos bo‘ling, soxtalik degan paypoqlardan oyoqlaringizni ozod eting. Kibr deb nomlangan ro‘molchada burningizni qoqishga urinmang, battar shamollaysiz. Muyulishdagi va’dabozlar bozoriga kirmasdan, chap qo‘ldagi «Ezgulikmarket»ga kirib oling. Narx-navo biroz farqli bo‘lsa ham, ayozli sovuqda asqotadigan kiyimlarni xarid qiling. Bolalaringizni kiyintiring. Ota-onangizga olib bering. Keyin chiqing-da, qiy-chuv olomonga yaxshilab nigoh tashlang. Bugungi kunlarini o‘ylab, bir-birlarini aldayotgan odamlarga yaxshilab qarab oling. Ularning ishidan bezor ekaningizni e’lon qiling-da, o‘zingiz kiyinib chiqqan marketga kirishga taklif qiling. Kirmasa o‘zidan ko‘rsin, asosiysi siz bo‘yningizdagi mas’uliyatdan qutuldingiz. Keyin esa... safarga tayyor ekaningizni va bu safar davomida sizga kerak bo‘ladigan oziq-ovqatdan tortib ko‘rpa-to‘shagingizni ko‘zdan kechirib oling.

Xayrullo HAMIDOV.


Xayrullo Hamidovdan olloh rozi bo'lsin shu maqolani o'qib to'g'risi ................................ hulosa chiqarib oling o'zingiz.

Bir kuni do‘stlarimiz bilan Buxoroga bordik. Dunyoviy ish bilan kelgan bo‘lsak-da, yo‘l-yo‘lakay dunyo muhaddislarining imomi, buyuk vatandoshimiz imom Buxoriyning maqbaralarini ziyorat qilib ketaylik, deb Samarqand viloyatining Chelak tumaniga ham kirib o‘tdik. Hayratdan yoqa ushlamasdan boshqa choramiz qolmadi. Shirk degan tushunchani dunyoga o‘rgatgan zot qabrida vatandoshlarimiz tomonidan shunday xunuk ishlar amalga oshirilmoqdaki, ko‘rsangiz yig‘lamoqdan beri bo‘lasiz. Bir hazilkash do‘stimiz tumor sotayotgan ayollarning oldiga borib, eng zo‘r saqlaydigan tumor qaysi biri, deb so‘radi. Katta tumor uzatildi. Do‘stim qo‘lidagi gugurtni yoqib, tumorni yondirib ko‘rishni taklif etdi. Ayol ko‘nmadi: "Nega endi?" "Sababi shuki, — dedi do‘stim, — u meni qutqaradigan bo‘lsa, avvalambor o‘zini qutqarib olishi kerak!"
Ha, bugungi kunda ko‘p narsalar din nomi bilan aralash-quralash bo‘lib ketgani achinarli holat. Bundan esa hayotdagi mushkulotlar yuzaga chiqadi. Oddiy qilib tushuntiradigan bo‘lsak, Toshkentdan vodiyga yo‘l olish uchun biron bir inson Guliston orqali bormaydi. Faqatgina dovon orqali borish mumkin vodiyga. Buni aqlimiz inkor etmaydi. Hozir biron bir odamga boshqa yo‘l bilan borishni taklif etsangiz, u sizni ahmoqqa chiqaradi. Bir narsaga e’tiqod qo‘yishni ham xuddi shu yo‘sinda o‘rganish payti yetib keldi. Vodiyga faqat bir yo‘l bilan borish mumkinligini ta’kidlagan ongimiz, rizq qaerdan kelishi masalasini, balo va ofatni daf etish choralarini ilmiy o‘rganib olishi kerak. Dunyoviy ishlarimizda naqadar aqlli ekanligimizni yaxshi bilamiz. Endi uxroviy ishlarimizni ham shu qadar o‘rganaylik. Xurofiy ishlardan asl sababi mavjud ishlarni farqlash qobiliyatiga ega bo‘laylik.
Aks holda, yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, vodiyning yo‘liga Samarqand orqali borishda qat’iy turib olgan inson singari, oddiy hayotiy muomalotlarimizga ham mushkullik in quradi. To‘g‘risi turganda, noto‘g‘risiga yopishavermaylik.
Jaholatning tubsiz jarliklariga tushib ketmaylik, shuningdek, g‘arbning aldamchi nayranglariga ham aldanib qolmaylik. O’rtadagi muvozanatgina avlodlarimiz salomatligini ta’minlaydi. Orqa muqovani tomosha qiling-da, xulosani o‘zingiz chiqaring!!!
 
Xayrullo HAMIDOV.

TIRIKLARNI O’YLANG, ODAMLAR!

Bu fikrim uchun kechiringlar-u, ba’zi holatlarda tiriklardan ko‘ra o‘lganlarning hurmatini joyiga qo‘yish kuchayib borayotganday. Motam marosimlari haqida ko‘p o‘qiganmiz, boyvachchalarni o‘zlarini ko‘rsatish uchun ota yoki onasining ta’ziya marosimlarini «to‘y»ga aylantirib yuborganliklari haqida eshitganmiz ham. Lekin eshitgan bilan ko‘rganning farqi bor ekan. Eshitganda, uni unutish osonroq, lekin o‘z ko‘zlaringiz bilan ko‘rsangiz... o‘sha manzaralar vaqt-bevaqt ko‘z o‘ngingiza namoyon bo‘laveradi.
Yaqinda ketma-ket ikki insonning ta’ziyasiga borishga to‘g‘ri keldi. Vafot etganlarning ikkalasi ham insonni achintiradigan yoshda edi. Biri o‘ttizdan oshgan yigit va ikkinchisi yigirmaga kirgan qiz. Ikkala xonadonda ham ko‘zlari yig‘idan qizarib ketgan marhumlarning yaqinlari kelib-ketuvchilarga xizmat qilib yurishibdi. Ularning xizmati — kelguvchilarning oldiga yeguliklar tashishdan iborat. Aniq ko‘rdimki, ichkariga olib kirilayotgan yeguliklarga qo‘l ham teginilmagan. Har zamonda kayvoni ayolning ojizgina gaplari eshitilib qolardi:
— Olinglar, dasturxonga qo‘yilgan ne’matlardan tatib ko‘ringlar. Yesalaringiz ularga savobi tegadi.
Tavba qildimku-ya, unday joyda dasturxonga qo‘l uzatishdan og‘iri yo‘q, og‘izga luqma solib bo‘larkanmi?
Marhumani qabrga qo‘yib kelgan kuni kechki payt qo‘ni-qo‘shni, qarindoshlari tovoq-tovoq taom bilan aza bo‘lgan xonadonga kirib kelaveradi. Buyam bir odat, mayit chiqqan uydagilarga hurmat sanaladi. Qishloqdagi bor xonadon va ularga qo‘shilib qarindoshlar olib kelgan taomlarni kechki payt ko‘ngil so‘ragani kelganlar yeb bitira olishmaydi. Qolaversa, marhum yoki marhuma yosh bo‘lsa, tomoqdan ovqat o‘tarmidi? Kayvoni ayol ichkaridan qo‘l urilmay chiqqan taomlarni bir idishga uyub solaveradi, qarabsizki, taomlar aralashmasidan iborat bo‘lgan «tog‘» barpo bo‘ladi. Keyin bu taomlarning taqdiri nima bo‘lishini ziyrak o‘quvchi anglayotgan bo‘lsa kerak. Ha, ularni biror moli bor odamga berib yuboriladi. Qarabsizki, marhuma yoki marhumning hurmati uchun keltirilgan taomlar bo‘rdoqiga boqilayotgan ho‘kiz yoki tananing tomog‘idan o‘tadi.
Bundan dasturxon tuzashlar to qirq kungacha har yakshanba va payshanba kunlari davom etadi. Haftada ikki kun o‘lik chiqqan uyda qozon qaynatiladi. Kelib-ketganlarga berish uchun. Faqat taomgina emas, dasturxon xuddi to‘ydagidek bezatiladi, farqi faqat turfa xil ichimliklar yo‘q...
Bizlar ham yosh bo‘lmadik, yoshimiz ellikning tagiga borib qoldi. Avvallari marhumning xonadonida ma’raka o‘tkazilsa, dasturxonga shirinlik qo‘yilmasdi. Shirinlik — xursandchilik belgisi sanalardi. Hozir esa... hatto asal, turli xil pechenelar, qimmatbaho konfetlar, hatto bo‘laklangan tortlargacha dasturxonga qo‘yilmoqda. Ichkari uyda azadorlar marhumning sifatlarini aytib yig‘lashadi, kelganlar ular bilan ko‘ngil so‘rash maqsadida qo‘shilishib yig‘lashadi va keyin... narigi xonaga o‘tib, turfa xil yeguliklardan tanovvul qilishadi.
Ushbu maqolani yozayotganimda bosh hisobchimiz aytib qoldi.
— Opa, kun ko‘rmaganga kun yo‘q, degan gapga ishonaman. Ertalab eshitmasdan ishga kelaveribman. Qishlog‘imizdagi bir ayol o‘lgan ekan. Endi tumanga o‘sha ayolning ta’ziyasiga borib kelishim kerak. O’sha ayolgina bir yaxshi kun ko‘rmay o‘lib ketdi. Ko‘rgan kuni g‘am va azob bo‘ldi. Esimni tanigandan beri o‘sha ayolning uyida xursandchilik bo‘lganini bilmayman. Avval eri, keyin birin-ketin to‘rt bolasi o‘ldi. Endi o‘zi... Qachon qaramang, ustida aza kiyimi bo‘lardi. Shunchalik nochor yashashardiki, o‘lganlarning ma’rakalarini bazo‘r o‘tkazishardi.
Lekin aniq bilamanki, xuddi ana shunday nochor yashaydiganlar ham motam marosimlarini o‘tkazishadi, qarzga pul olib bo‘lsa-da. «U bechora bu dunyoga kelib nima kun ko‘rdi? Ma’rakasini el qatori o‘tkazmasak nima degan odam bo‘lamiz?» deyishadi. Natijada, ham jon ketadi, ham mol.
Shunday qilib, marhum tirikligida tanovvul qilmagan narsalar uning ma’rakasida dasturxonga qo‘yiladi. Tirikligida ko‘rganda og‘ziga kelgan suvni liq etib yutib, o‘shandan tanovvul qilishni istasa-da, yegisi kelsa-da, ro‘zg‘orini o‘ylab, ko‘rmaganday ketaverishi ko‘pchilikka tanish manzara.
Shu o‘rinda salkam latifaga aylanib ketgan bir voqeani aytib berayin. Bir qishloqda yashovchi nochorgina kishining shaharda o‘qiydigan o‘g‘li baxtsiz hodisa sababli olamdan ko‘z yumibdi. O’g‘lining ma’rakasiga kelgan kursdoshlari uning hurmatini qilib, shahardan ul-bul yeguliklar olib borishibdi. Qishloq toqqa yaqin joyda joylashgan, shuning uchun ham bu qishloq odamlari shaharga uncha-munchaga boraverishmas ekan. Kursdoshlar olib borgan narsalar ichida banan ham bor ekan. Uniyam dasturxonga olmalar bilan qo‘yishibdi. Shunda o‘g‘li vafot etgan otaxon «bu nimasi ekan» deya qiziqqanicha, banandan yeb ko‘ribdi. Ta’mi og‘ziga yoqibdi shekilli, kechki payt oila davrasida o‘tirishganda xotiniga:
— Ol kampir, bundan sen ham yeb ko‘rgin. Mazaligina ekan. O’g‘limiz o‘lib, biz ham shunaqa narsalardan yeb ko‘rdik-a,— dermish.
Boyagina hiqqillab yig‘lab o‘tirgan kampir ham choliga qo‘shilib, bananga qo‘l uzatibdi, undan yebdi va debdi:
— Dunyoda shunday mazaligina narsalar ham bor ekan-u, bizlar bilmay yurgan ekanmizda-a?
Bu voqea «To o‘z uyingdan o‘lik chiqmaguncha azaga ham yolchimas ekansan» degan Afandining holatidan kammi?
Insonning hayotida to‘y ham, aza ham bo‘laveradi.
Keyingi fikrlarim oxirgi paytlarda «moda»ga aylangan beshik to‘ylari haqida. Kelin bo‘layotgan qizlarga atalgan sep-sarpolarni xotinlar o‘rtasiga olib chiqib, mikrafonda nimaligini aytish odamlarning ensasini qotirmaydigan qilib qo‘ydi. Endi buning yoniga yangisi qo‘shildi. Beshik to‘yi ham xuddi kelinga olib borilgan sep-sarpolardan qolishmaydigan bo‘lib bormoqda. Odamning g‘ashiga tegadigani — chaqaloqqa olib borilgan sovg‘alardan iborat kiyimlar, buyumlar va o‘yinchoqlardan iborat ko‘rgazma-sahna tashkil qilish urfga kirib bormoqda. Ularni kuzatar ekansiz, qiz uzatgan kunning ertasigayoq uning bolasiga atalgan buyumlarni, kiyimlarni, o‘yinchoqlarni yig‘ishni boshlash zaruriyatni his etasiz. Bo‘lmasa... ulgurmaysiz. Chunki, bu yil yozda to‘y bo‘lgan qizlarning aksariyati keyingi yil kuzga borib farzandi bo‘ladi, bu yil bahorga yoki yozga chiqib esa beshikto‘yi o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Qo‘lini shimib yotgan chaqaloq qiz bola bo‘lsa uning qulog‘iga tilla sirg‘alar taqishni aytmasa ham bo‘ladi!
Hoy odamlar, baraka topgurlar, pul topish qiyinligidan nolishni bilasizlar, hamma narsaning qimmatlashib borayotganidan soatlab gapirishdan charchamaysizlar, oilangizda yetishmovchilik sabab tez-tez ko‘ngilsizliklar chiqib turganini yashirib ham o‘tirmaysizlar, lekin shuncha narsaga ketgan mablag‘ga nima deyish kerak? Axir siz qiynalib topgan pullar evaziga sotib olingan kiyimlar nari-berisi bilan chaqaloqqa uch-to‘rt oyda kichik bo‘lib qolishini, o‘yinchoqlarni o‘ynashga navbat yetmay, u katta bo‘lib, o‘yinchoq o‘ynashni istamasligini tan olarsiz? Yoki qiz bolaga qilingan sarpo-sovg‘alarning oddiy bir buyumga aylanib qolishini ham unutmassiz? Ayniqsa, bu gaplarimiz buvijonlarga tegishli. Chunki beshik to‘yining asosiy tashkilotchilari va chaqaloqning kiyimlariga xaridorlar ular bo‘lishadi-da.
O’ylab ko‘rilsa, hayotimizga ixtiyoriy, shunchaki va zo‘rlab tiqishtirilayotgan salbiy urf-odatlar shunchalik ko‘payib bormoqdaki, ba’zilarini sanab o‘tishni lozim deb topdim.
Meni tashvishlantiradiganidan boshlay qolaylik. Maktablarda paydo bo‘layotgan odatlar haqida. Keyingi paytlarda maktabning to‘qqizinchi sinfini bitirgan yigit-qizlar xayrlashish kechasi o‘tkazishni an’anaga aylantirib ulgurishdi. O’sha kechaga har bir yigitcha bitta «Neksiya» mashinasini ijaraga olib, yonida o‘zi istagan biror sinfdosh qizni mindirib kelishi shart emish!
Sinf rahbariga esdalik uchun, albatta, tilla zirak sovg‘a qilish lozim emish!
Endi unashtirish marosimi bilan bog‘liq odatga navbat keldi. Avvallari rozi bo‘lingan xonadonga borilib, qizning boshiga oq o‘ratib kelinardi. Endi esa... albatta birorta tilla taqinchoq taqish shart emish. (Agar o‘sha narsani olib berishga yigitning ota-onasining sharoiti bo‘lmasa-chi? Shu bilangina unashtirish marosimi qoldiriladimi?)
Sezyapsizlarmi, insonlardan ko‘ra narsalar ko‘proq qadrliroq bo‘lib bormoqda! Ular uchun ishlanyapti, yashalyapti, kurashilyapti...
Shu o‘rinda yana bir latifabop voqea:
Bir bolakayning onasiga bergan savolini eshitib qoldim.
— Aya, men uylansam kelin biznikiga keladimi yo men ularnikiga boramanmi?
— Albatta kelin biznikiga keladi-da?
— Agar ularning uyi bizlarnikidan chiroyli bo‘lsa, men o‘sha yoqqa ketaman.
Xulosa chiqarish sizlardan. O’sha bolakay nari borsa o‘n yoshlarda edi.

Gulchehra ALIBOYeVA.

universitetda professor talabalarga shunday savol berdi:
- barcha mavjudotlar xudo tomonidan yaratilganmi?
bir talaba dadil turib javob berdi:
- xa, xudo tomonidan yaratilgan.
- xudo xamma narsani yaratganmi? — so‘radi professor.
- xa, ser, - javob berdi talaba.
professor so‘radi:
- agar xudo xamma narsani yaratgan bo‘lsa, demak xudo yomonlikni xam yaratgan ekan-da, agar u mavjud bo‘lsa. va, biz qanday bo‘lsak, qilmishlarimiz xam shunga yarasha bo‘ladi, tamoyiliga ko‘ra, xudo yomonlik ekan.
talaba bunday javobni eshitib jim bo‘lib qolibdi. professor o‘zi bilan juda faxrlanibdi. u talabalarga, xudoga ishonish - bu afsona ekanligini yana bir bor isbotlaganini maqtanibdi.
yana bir talaba qo‘lini ko‘tarib, so‘rabdi:
- sizga savol bersam maylimi, professor?
- albatta, - javob beribdi professor.
talaba turib so‘rabdi:
- professor, sovuqlik mavjudmi?
- nima deganing bu? albatta mavjud. sen xech qachon sovuq yemaganmisan?
talabalar uning savoliga kulishibdi.
yigit javob qilibdi:
- aslida, ser, sovuqlik mavjud emas. fizika qonunlariga muvofiq, biz sovuqlik deb ataydigan narsa, aslida issiqlikning yo‘qligidir. insonni yoki predmetni, ular energiyani yutadimi yoki ajratadimi, bilish uchun o‘rganish mumkin. mutloq nol — bu issiqlikning umuman yo‘qligidir. bunday temperaturada butun modda inert bo‘lib qoladi. sovuqlik mavjud emas. biz bu so‘zni, issiqlik yo‘q xolatini ta’riflash uchun o‘ylab topganmiz.
talaba davom etdi:
- professor, qorong‘ulik mavjudmi?
- albatta mavjud.
- siz yana noxaqsiz, ser. Qorong‘ulik xam mavjud emas. Qorong‘ulik aslida yorug‘likning yo‘qligidir. biz yorug‘likni o‘rganishimiz mumkin, ammo qorong‘ulikni o‘rganolmaymiz. biz oq nurni turli ranglarga ajratib, xar bir rang to‘lqinining turli uzunliklarini o‘rganish uchun nyuton prizmasidan foydalanishimiz mumkin. biroq siz qorong‘ulikni o‘lchay olmaysiz. oddiy yorug‘lik nuri qorong‘ulikka teshib kirib, uni yoritishi mumkin. biror bir makon qanchalik qorong‘u ekanligini siz qanaqa qilib bilasiz? siz yorug‘likning qancha miqdori borligini o‘lchaysiz. shunday emasmi? Qorong‘ulik — bu yorug‘lik yo‘qligida nima sodir bo‘lishini ta’riflash uchun inson ishlatadigan tushunchadir.
oxir oqibat, talaba professordan so‘radi:
- ser, yomonlik mavjudmi?
bu safar, professor ishonchsizlik bilan javob berdi:
- albatta, xali aytganimdek, biz uni xar kuni ko‘ramiz. insonlar o‘rtasidagi shafqatsizlik, butun dunyo bo‘ylab sodir etilayotgan ko‘plab jinoyatlar. bu misollar yomonlikning namoyon bo‘lishidir.
bunga talaba quyidagicha javob qildi:
- yomonlik mavjud emas, ser, yoki, xar xolda, u uning o‘zi uchun mavjud emas. u xam qorong‘ulikka va sovuqqa o‘xshaydi. yomonlik — bu xudoning yo‘qligini ta’riflash uchun inson o‘ylab topgan so‘zdir. xudo yomonlikni yaratmagan. yomonlik, yorug‘lik va issiqlik kabi mavjud bo‘lgan ishonch yoki muxabbat emas. yomonlik inson yuragida xudoga bo‘lgan muxabbatning yo‘qligi natijasidir. bu xuddi sovuqlikka o‘xshaydi, qaysiki issiqlik bo‘lmaganda keladi, yoki qorong‘ulikka o‘xshaydi, qaysiki yorug‘lik bo‘lmaganda keladi.
professor o‘tirdi. yosh talabaning ismi — albert eynshteyn edi.

EH, HOZIRGI YoShLAR!

O’zbegimning tanti shoiri «Eh, hozirgi yoshlar!» deb nola qilganida, ko‘p masalalarni ochib bergan ko‘rinadi. She’rni bilgan-bilmagan bor, ozgina ma’lumot beradigan bo‘lsak, unda yoshlar haqida ko‘p so‘zlar aytilgan. Bir qariya otaxon yosh avlodning o‘zgarib ketayotganidan qattiq noliydi. «Bu yoshlar uyalmaydi-ya, biz otamizni ko‘rsak, soyamizni ham topib bo‘lmasdi, hozirgilar ota-onasiga dars o‘qitadi-ya» degan mazmunda yosh avlod xususida mulohazalar qiladi. Ammo she’rning jozibali tomoni shundaki, otaxon oxir-oqibat zamonaning zayli bilan taraqqiylashib ketayotgan yoshlarni oqlashga o‘tadi. «Hozirgi yoshlar biz bilmagan narsalarni biladi, koinotga qadam qo‘ydi, hisob-kitob ilmida katta kashfiyotlarni qo‘lga kiritdi» va hokazolarni sanab, she’r oxirida yoshlarga omadlar tilaydi, o‘zining bilmaganini bilgan avlodning ustunliklarini e’tirof etadi.
She’rning silsilasi hozir ham davom etib kelyapti. Qayoqqa qaramang, katta yoshlilar kelajak avlod xususida salbiy fikrlarini o‘rtaga tashlashadi. «Yoshlar aynib ketyapti-da, oldingi paytda tizzasini ko‘rsatib qo‘ygan qiz fohisha deb gumon qilinsa, hozirgi qizlarga tizza ochish «madaniyat» bo‘lib qoldi. Biz ota-onamizning oldida televizorga qaray olmasdik, hozirgilar esa uyda odam bor-yo‘qligiga e’tibor qilmagan holda, serial tomosha qilishadi» va shunga o‘xshash dashnomlar eshitiladi. Ammo Erkin Vohidov aytganidek, davomidan yosh avlodning kompyuter sohasidagi bilimlari maqtaladi.
«Ular shu yoshda ota-onalarining tushlariga ham kirmagan «uchta dablyu»larni terib, internetning uyog‘idan kirib, buyog‘idan chiqib ketishadi. Biz bilmagan ko‘p sohalarni ham bilishadi deb, kelajak avlod haqiga duolar qilinadi. Xullas, paradoks! Boshida rosa tanqid qilinadi, keyin shiddat ila taraqqiylashib ketayotgan avlod oqlanadi. Nega shunday, degan savol tug‘ilishi turgan gap. Buning javobi kitoblarimizda mukammal suratda berib qo‘yilgan. Keling, ana shu sahih xulosalarga tayanib, ushbu holatni muolaja etaylik.
Yoshlarning ilmda erishayotgan yutuqlari har doim maqtalashiga sabab, umrning asosiy qismini yashab bo‘lgan otaxonlar, o‘rta yoshlilar bu ilmni endi qo‘lga kirita olmasliklariga ishonch hosil qilgan bo‘lishadi. Shu bois, o‘zlari bajara olmagan ishni o‘sib-ulg‘ayayotgan avlod amalga oshirishiga umid bog‘lashadi. Donishmandlardan biri ta’kidlab o‘tgan nasihatga quloq bering-a, naqadar go‘zal: «Farzandlaringizni kelajak zamon tushunchasi bilan tarbiyalang, chunki u sizning zamoningizda emas, balki o‘zining zamonida yashaydi!»
Mana shu buyuk nasihatga binoan farzandlarimizga dunyoviy ilmlarni ko‘proq va mukammal o‘rganishlari uchun zamonaviy vositalarni ko‘proq ishlatishimizga to‘g‘ri keladi. Ammo ma’naviyat masalasida yangilik qidirilmasligi lozim. Chunki bir elning ma’naviyati qanchalik uzoq muddatga borib taqalsa, uning avlodi shu qadar salohiyatli bo‘lib tarbiya topadi. Yapon farzandi kompyuter olamida dunyoni titratib tursa-da, ingliz tilidan oldin yapon tilini mukammal o‘rganib oladi. Bu uning ma’naviyati yetuk ekanligiga dalil. Mana shu ikki nuqtani yaxshilab ajratib olishimiz lozim. Kelajak avlod dunyoviy taraqqiyotga e’tiborsiz holda ulg‘aymasligi kerak, ammo shu bilan birgalikda, buyuk merosimiz sanalmish ma’naviyat gulshanida ham o‘ziga tegishli ne’matlardan rizqlangan bo‘lmog‘i darkor. Aynan shu mo‘‘tadillik natijasida, bizning avlod gazetamizning birinchi sahifasidan o‘rin olgan hunuk holatlarni yuzaga keltirmaydi.
...U kompyuter sahifalarini bemalol varaqlagani bilan kelajak ishlarini yevropacha hal qilishga o‘tib olmasin!
...U dunyoviy ilmlarning eng yangilaridan olsin-u, ma’naviyat masalasida qadimdan davom etib kelayotgan qadriyatlarimizda sobit tursin.
...U zamona zayliga ko‘nib, dunyoning eng sara avtomashinalarida yursa ham, mashina ichkarisida kimlargadir taqlid qilib, fohishalarni olib yurmasin.
...U eng taraqqiy etgan ilmlar bo‘yicha dissertatsiya yoqlasin-u, ota-bobosining urf-odatlari toptalayotganida, kulibgina: «Bu mening muqaddas tarixim, unga qo‘l tekkizmang!» deya olsin.
...U hisob-kitob ishlarida eng oldi ishchilardan bo‘lsin-u, muqaddas kitoblari harom deb hisoblangan yo‘llarda javlon urishlikdan or qilsin!
...U eng go‘zal binolar bunyod etib, ichkarisi-yu, tashqarisini eng chiroyli anjomlar bilan bezab qo‘ysin-u, haqiqiy Bunyodkor haqida o‘y surganida, ko‘zlariga yosh kelsin.
Mana shunaqa farzand tarbiyalaylik, azizlar! Shunda shoyad, munkillab asoga suyanib qolganimizda «Eh, hozirgi yoshlar!» deb afsus chekmasak!

Xayrulla HAMIDOV.

Ajoyib bu maqolalardi endi o'qishim, O'zi Xayrullo Hamidov yozganmikan

O’ChOQ BOShIDAGI MUTOLAA

Kutilmaganda bir oilaning janjaliga aralashib qoldim. Janjalga jiddiy bir sabab ham yo‘q ekan. Lekin pashshadan fil yasagan er xotini, bolalarini ayovsiz haqoratlar va ko‘ngil shishalarini sindirardi. Men bu holatga indamay qarab turolmadim va o‘sha erkakdan so‘radim:
— Siz shu yoshga yetib nechta badiiy kitob o‘qigansiz?
Haligi erkak bu savolimga zaharxandalik bilan javob berdi:
— Hozirgi vaziyatda sizning bu savolingiz hecham yopishmayapti. Qolaversa, oilamdagi janjalga kitobning nima aloqasi bor?
— Judayam aloqasi bor-da. Agar siz ko‘p kitob o‘qiganingizda edi, hozirgi xatti-harakatingizdan o‘zingiz uyalardingiz? Begona bir ayolning oldida oilangiz sha’nini saqlash uchun jahlingizni jilovlay olardingiz. Qolaversa, er kishi uchun o‘z xotini va bolalari oldida o‘zining ojiz, salbiy tomonlarini ko‘rsatib qo‘yishi yaxshilikka olib bormaydi.
Haligi erkak bu safar jahl qilmadi. Uyiga kirib ketdi. Ketarkan, sal yurib orqasiga o‘girildi va dedi:
— O’ylab ko‘rsam, biror marta ham kitob o‘qimagan ekanman. Afsus...
Menimcha, aytganlarim unga ta’sir qilgandi. Bundan negadir mamnun bo‘lmadim. O’sha inson necha-necha yillarni behudaga o‘tkazib yuborganiga, otaday suyanchiq, onaday mehrli, oqil, dono kitoblardan bebahra qolganiga achindim, xolos. Qolaversa, uning bolalariga ham rahmim kelib ketdi. Bunday tor fikrlaydigan, qaltis vaziyatlarda o‘zini qo‘lga olishniyam bilmaydigan otadan ular qanday o‘rnak olishadi? Uning qay bir fazilatlari bilan faxrlanishadi, qalblarida g‘urur tuyg‘usini tuyishadi? Kezi kelganda, biror maslahatga zarurat tug‘ilganini his etishganida erkinsinib otasiga murojaat qilishadimi? Yoki otasiga bu masalani aytib o‘tirmaslikni ham ravo ko‘rib, qo‘l siltashadimi? Undaylar ko‘chadan mehr-maslahat izlab, noto‘g‘ri yo‘llarga kirib qolmaydimi? Ana shu narsalar yurakka yuk bo‘lib botadi. Qaniydi, buni har bir ota-ona o‘ylab ko‘rishsa, bunga fahmlari yetishsa? Ayniqsa, spirtli ichimliklarni xush ko‘ruvchi otalar o‘sha zahri-zaqqumning puliga bolalariga biror xil badiiy kitob olib berishsa edi... Afsuski, unday otalar, onalar (afsuski, oramizda ichuvchi onalar ham ko‘payib ketmoqda) kitob uchun pullarini qizg‘anishadi. Kitobning bolalari uchun naqadar kerakli va zarurligini o‘ylab ham ko‘rishmaydi. Ular uchun bir necha daqiqalik kayf ustunlik qiladi, xolos. O’shanday ota-onalarning qo‘lida tarbiya topayotgan (aslida qanday tarbiya oladi?) bolalarning taqdirini o‘ylasam, yuragim ezilib ketaveradi.
Kitob — insonning eng oqil va odil maslahatchisi, yo‘l ko‘rsatuvchisi hamdir. Asardagi voqealar rivoji insonni fikrlashga, vaziyatga qarab ish tutishga va xulosa chiqarishga undaydi, to‘g‘ri fikrga kelishga ko‘maklashadi.
Mening hayotimda (ayniqsa, onam vafotidan keyin) kitob eng yaqin maslahatchimga aylanib qolgandi. Onamning o‘limi meni erta ulg‘aytirdi. Yurakdagi dardlarimga esa kitoblardagi voqealar rivoji malham bo‘lardi. Ana shu malhamni izlab, qo‘msab, hatto kechalari oy yorug‘ida ham kitob o‘qirdim. Buning esa, o‘ziga xos bir ramziy sababi ham bor ediki, bu mehribon onajonim bilan bog‘liq edi...
O’shanda... uyimizga otamning do‘stlari kechki payt kutilmaganda mehmon bo‘lib kelib qolishdi. Biz endigina kechki ovqatni yeb bo‘lib, suhbatlashib o‘tirgandik. Kutilmagan mehmonlar onamni shoshirib qo‘ydimi, meni, hatto dars tayyorlayotganimga ham qaramasdan, yumushga «ko‘mib» tashladi. Bu, tabiiyki, menga yoqmadi. Lekin onamga rahmim kelib, o‘choqqa o‘t yoqa boshladim. Lekin qo‘limdan kitobimni qo‘ymasdim. Ko‘zlarim kitob sahifalarida, bir qo‘lim bilan o‘choqqa tinimsiz o‘tin tashlayveribman. Qozondagi ovqat tagiga olib ketibdi. Bir mahal ovqatni suzish uchun tovoq ko‘tarib kelgan onamning tahlikali ovozini eshitib, boshimni kitobdan ko‘tardim.
— Voy, mengina o‘lay, shunchalik ham ko‘p o‘tin yoqasanmi? Ovqat kuyib ketay debdi-ku?!
Bir mahal onamning ko‘zi qo‘limdagi kitobga tushdi va uni qo‘limdan tortib oldi.
— Hali o‘choq boshidayam kitob o‘qib o‘tiribman degin! Meni mehmonlarning oldida sharmanda qilding-ku! Kuygan taomni ularning oldiga qanday olib kiraman! Otangdan rosa gap eshitadigan bo‘ldim-da. Mana, senga! — Onam shunday deganicha kitobni o‘choq ichiga itqitib yubordi.
— Voy, kitobi-im! — ingrab yubordim.
Kitobni kutubxonadan ikki kunga olgandim. Ertasi kuni uni olib borib topshirishim kerak edi. Shuning uchun uni oxirigacha o‘qishni istagandim. Bugungiday yodimda saqlanib qolgan. U o‘sha paytlar maktab o‘quvchilar o‘rtasida qo‘lma-qo‘l bo‘lib ketgan Parda Tursun degan yozuvchining «O’qituvchi» romani edi. Bu kitobni olish uchun kutubxonada navbatda turganlar juda ko‘p edi. (Ana shu voqealarni eslasam, o‘kinib ketaman. Axir o‘shanda bitta kitobni olish uchun navbatda turganlar bo‘lgan ekan-a? Hozir-chi? Bor kitobni ham o‘qimaydiganlar ko‘payib bormoqda).
Kitobni o‘choqdan bir amallab oldim. Ancha sahifasining uchlari kuyib, qorayib qolgandi. Ertasi kuni kutubxonachimizga bo‘lgan voqeani aytib berdim. Nimagadir kutubxonachimiz Matluba opa bu uchun meni koyimadi. Hozirlari o‘ylaymanki, opa kitobga bo‘lgan mehrimni, ixlosimni saqlab qolish uchun koyimagan bo‘lsalar kerak.
Kundalikning so‘nggi sahifalarida ta’til davrida o‘qigan kitoblarning nomini yozish uchun bir bet bo‘lardi. Men har yili ta’til davrida o‘qigan kitoblarimning nomini o‘sha bir betginaga sig‘dirolmay xunobim chiqardi. Qaniydi, hozir ham o‘shanday o‘quvchilar ko‘p bo‘lsa... Otalar, ayniqsa, otalar, aroqning emas, pulning emas, kitobning hidiga mast bo‘lishsa!!! Qizlarning loaqal bittagina ko‘ylagini kam qilishib, o‘rniga ularga oilada asqotadigan kitoblarni sepiga qo‘shib qo‘yishsa! Hech bo‘lmaganda, pazandachilik, tikuvchilik, bolalar tarbiyasi, muomala madaniyati, qizlar bilishi lozim bo‘lgan tavsiyalar haqidagi kitoblarni sotib olishni unutishmasa. Va qizlarjonimizning o‘zlari ham buni libos sotib olishni unutmaganlaridek, yodlarida tutishsa! Menimcha, eng dono ona — qizi uchun kerakli kitoblarni to‘plab borganidir va uni sandiqqa qimmatbaho buyumdek joylaganidir!
Mening yolg‘izgina o‘g‘lim bor. Qaynona bo‘lishni orzulab yuribman. Qaniydiki, menga kelin bo‘ladigan qizning sepi ichidan loaqal bir donagina kitob chiqsa, buning quvonchini so‘z bilan ta’riflab berolmasam kerak. Dunyodagi eng oqila kelinga ega bo‘lganimdan boshim ko‘kka yetar, o‘shanda... Mana shuni o‘ylashning o‘ziyoq odamni to‘lqinlantirib yuborayapti.
Aziz ota-onalar! Bolalaringizga kitob olib bering, ularni o‘qishga o‘rgating va vaqti-soati kelganda ana shu mehnatlaringizning ajo-o-yib samarasini ko‘rasiz! Farzandlaringizning yomonlik ko‘rmagan nigohlari kitob sahifalari uzra termulishiga erishing va bu uchun kelajakda ming-minglab olqishlarga sazovor bo‘lmasangiz, mana, men kafilman!

Gulchehra ALIBOYeVA.

KOMPYuTYeRDA IShLAShDAN MAQSAD NIMA?

Yana gapni uzoqdan boshlamoqchiman. Suvni tejash mumkinligini hamma biladi. Uni biror idishga olib qo‘yib, keyin ishlatish mumkin. Yoqilqini ham tejash mumkin. Karbyuratorni yaxshilab sozlasangiz, yoqilg‘ini yaxshigina tejash mumkin. Hatto faqat induktsiya paytida hosil bo‘ladigan, manbadan uzilgan zahoti yo‘qolib qoladigan elektr tokini ham tejash mumkin ekan. Texnologiyalar shu qadar rivojlanib ketdi. Esingizda bo‘lsa, maktabda fizika darsida «sig‘im» degan mavzu bo‘lardi. Ana shu narsa orqali elektr tokini ham «keyin ishlatarman» deb saqlab qo‘yish mumkin. Qo‘l telefonlarining akkumulyatorlari, kompyuterlar ulab qo‘yiladigan uzluksiz ozuqa manbalari (UPS) ham elektr tokini o‘zida saqlab turadi. Xullas, bizga berilgan juda ko‘p ne’matlarni tejash mumkin ekan, keragini ishlatib, qolganini avaylab, keyin ishlatish uchun olib qo‘yish mumkin ekan.
Biroq, shunday ne’mat borki, uni keyinga olib qo‘yib bo‘lmaydi, uni biror vosita yordamida saqlab bo‘lmaydi. Bu ne’mat — vaqtdir. Kompyuterda ishlash haqida gap borar ekan, avvalo ana shu buyuk ne’mat — vaqtni esga olish, vaqtni to‘g‘ri tashkil qilish, vaqtdan unumli foydalanish haqida so‘z yuritish kerak, deb o‘ylayman.
Faraz qiling, daraxtning teparoq bir shoxida g‘arq pishgan olma osilib turibdi. Sakrasangiz ham qo‘lingiz yetmaydi. Nariroqda uzunroq bir cho‘pni ko‘rib qoldingiz. O’sha cho‘p bilan olmani bir amallab yerga tushirdingiz. Xo‘sh, sizga olmani o‘sha cho‘p olib berdimi yoki olmani olish uchun o‘sha cho‘pdan foydalanishga aqlingiz yetdimi? Albatta, cho‘p yordamida go‘yo qo‘lingizni sal uzaytirdingiz. Boshqacha qilib aytsak, cheklangan imkoniyatingizni uning yordamida biroz kengaytirdingiz. Aytmoqchimanki, kompyuter ham aslida insonning cheklangan imkoniyatlarini kengaytirish uchun ishlab chiqarilgan. Millionlab hisob-kitoblarni bir lahzada bajara olmaysiz, kompyuter bajara oladi. Milliardlab sahifalik ma’lumotlarni xotirada saqlab tura olmaysiz, kompyuter saqlab tura oladi. Biroq, boyagi cho‘p o‘zi cho‘zilib olmani sizga olib bermagandek, kompyuter ham sizga kerakli hisob-kitoblarni o‘zicha yechib bermaydi. Unga nimani qanday hisoblashni siz aytasiz, u esa bu ishni misli ko‘rilmagan tezlikda bajarib qo‘yadi, xolos. E’tibor berdingizmi, u sizdan ko‘p VAQT talab qiladigan ishni qisqa VAQT ichida bajaradi. U vaqtingizni tejaydi, bir kishi emas, kattakon bir korxona xodimlari birgalashib bir necha oyda bajaradigan hisob-kitoblarni bir necha daqiqalarda bajarib qo‘ya oladi. Demak, ish to‘g‘ri tashkil qilinsa, kompyuter odamga VAQT ne’matini biroz «ko‘paytirib» beradigan noyob qurilma ekan. Biroq, bugungi suhbatimiz buning teskarisi — kompyuterning VAQTNI isrof qilish vositasiga aylanib qolayotganligi haqida bo‘ladi.
«Vaqting ketdi, naqding ketdi», deydi dono xalqimiz. Bu so‘z pullik kompyuter o‘yinlari klubida bo‘layotgan ishlarga nihoyatda mos tushadi. Naqd pul berasiz, bir soat vaqtingizni bekorga ketkazasiz. Shusiz ham o‘sha vaqtingiz ketardi, lekin siz shunga yana pul ham berasiz. Kompyuter o‘yin klublarining egalari, kompyuter o‘yinlarining ishqibozlari, tarafdorlari bizdan xafa bo‘lmasinlar, biz ularni tanqid qilmoqchi ham, ularni qoralamoqchi ham emasmiz. Mijozlar pulni rozi bo‘lib beryaptimi, topganingiz halol, barakasini bersin. Biroq, men kompyuter klubiga kelganlar shu bir-ikki soat davomida virtual raqiblarni virtual o‘yinlarda yengib, virtual g‘alabalar qozonib, virtual daromadlar topish, virtual sovrinlar olib, VAQTINI, naqdini zoe ketkazish o‘rniga o‘ziga, imkoni bo‘lsa oilasiga, jamiyatga, millatga, Vatanga foydasi bor bir ish qilsa-yu, bundan hamma baravar manfaat ko‘rsa, deb orzu qilaman. Bu mening shaxsiy fikrim.
Endi sarlavhaning mazmuniga tegishli gapga navbat keldi.
Har bir ishdan ko‘zlangan maqsad bo‘ladi. Inson bir xayrli maqsadni niyat qilib, ish boshlaydi. Shu ish amalga oshmay qolsa ham, niyati zoe bo‘lmaydi. Bu xalqimizning qon-qoniga singib ketgan tushuncha. Bugungi kunda kompyuterdan faqat ko‘ngilochar maqsadlarda foydalanayotgan, kompyuterni ko‘rsa, avvalo ichida qanday film, qanday klip, qo‘shiq yoki o‘yinlar borligiga, qo‘l telefonga yozib olsa bo‘ladigan nimalar borligiga qiziqayotgan yurtdoshlarga ana shu tushunchani eslatib turishga to‘g‘ri kelmoqda.
Ha, afsuski, bugungi kunda kompyuterga birinchi navbatda ko‘ngilochar vosita, deb qaraladigan bo‘lib qoldi. Ayniqsa, bolalar kompyuterga ko‘zi tushgan zahoti darrov «O’yinlari bormi?» deb so‘rashadi. Chunki bugungi kunda kompyuter o‘yinlari juda murakkablashib, bolalar uchun nihoyatda qiziqarli bo‘lib ketgan. Besh-olti kishi bo‘lib olib, shunaqangi otishma o‘yinlar o‘ynashadiki, VAQT qanchalik tez o‘tib ketganini sezmay qolishadi. Farzandlaringiz yoki ukalaringiz «Kompyuter o‘ynab kelay», deb pul so‘rayotgandir? Agar shunday bo‘lsa, hurmatli ota-onalarga bir kun erinmay farzandlari bilan kompyuter klubiga borishni maslahat beramiz. O’g‘lingiz u yerdagi o‘yinlarni g‘oyatda chaqqonlik, ustalik bilan o‘ynashini ko‘rib, qoyil qolasiz. Chunki siz bu o‘yinlarni bir daqiqa ham o‘ynay olmaysiz, sizni birpasda «o‘ldirishadi», bittayam «joningiz» qolmaydi. Biroq, o‘yinni zo‘r o‘ynagan bola kompyuterda ishlashni ham zo‘r biladi, degani emas. To‘g‘ri, o‘yin bahona ingliz yoki rus tillardagi shu o‘yinga tegishli so‘zlarni o‘rganish mumkin, bu o‘yinlarni bir kompyuterdan boshqasiga (o‘rtog‘inikiga) o‘rnatishni, hatto kompyuterlar bir-biriga ulashni ham bilib olish mumkin. Biroq maqsad baribir o‘yin bo‘ladi.
Ana endi «Qani o‘g‘lim, kompyuterda ko‘rsatkichli funktsiyaning grafigini chizib bering-chi» deb ko‘ring, natija qanday bo‘larkan («Kompyuterda funktsiyalarning grafigini ham chizsa bo‘ladimi?» — demasa bo‘ldi). Yana bir maslahat, o‘sha sevib o‘ynaladigan o‘yinlarning nomi, bu nomlarning ma’nosi, o‘yinning syujeti qanday kechishi bilan ham bir qiziqib qo‘ring.
Aytmoqchimanki, kompyuterda qilinishi mumkin va kerak bo‘lgan g‘oyatda foydali, muhim, dolzarb ishlar bor. VAQTNI ana shularga sarflash payti keldi. Masalan, xalqimizning necha asrlik boy ilmiy, tarixiy, adabiy merosi hali elektron formatga o‘tkazilmagan, hali o‘zbek tilidagi rasmiy operatsion tizimlar ishlab chiqilmagan, hatto kompyuter texnologiyalariga oid yuzlab atamalar hali o‘zbek tiliga tarjima ham qilinmagan, o‘zbek xalqini dunyoga mashhur qilgan ne-ne buyuk siymolar — na ajdodlarimiz, na zamondoshlarimizning hayoti, ijodi, asarlari na o‘zimizga, na jahonga internet orqali namoyish qilinmagan. Bunga sabab nima? Balki, kompyuterda ishlashdan maqsadimiz, niyatimiz to‘g‘ri bo‘lmaganidandir?
Ustozlarimizdan biri Maldiv orollariga borganda mahalliy tilga tarjima qilingan operatsion tizimlarni ko‘rganligini ham havas, ham umid bilan eslaydilar. Men o‘zim UNIX tizimining mo‘g‘ul tiliga tarjima qilinayotganligini ko‘rganman. O’zbek tilidagi operatsion tizim chiqqaniga esa chamamda endi ikki oycha bo‘lib qoldi...
Bir bobomizning «tig‘i yetmagan joyni qalam bilan olgan» boshqa bir bobomiz tilimizning hech qaysi tildan kam emasligini, hatto ko‘p jihatdan ba’zi tillardan ustunligini isbotlab qo‘ygan edilar. Qani o‘sha buyuk tildagi elektron kutubxonalar, axborot resurslari, multimedia entsiklopediyalar, repetitor dasturlari, elektron kitoblar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, devonlar, kulliyotlar? Alisher Navoiyning, Abu Rayhon Beruniyning, Bobur Mirzoning, Ulug‘bek Mirzolarning to‘la asarlari o‘zbek internetiga qo‘yilganmi? Internetda Abdulla Qodiriy, Oybek, Usmon Nosirlarning saytlari bormi? Ming afsuski, yo‘q. Buning uchun shuncha ma’lumotni kompyuterning xotirasiga kimdir kiritishi kerakmi? Kimdir VAQTNI shu ishga sarflashi, bu matnlarni tahrir qilib, imlo va ma’nodagi xatolarini tekshirib chiqib (Word dasturiga biriktirilgan avtomatik musahhihning ro‘yxatini ochib, qidirib ovora bo‘lmang, u yerga o‘zbek tili kirill va lotin alifbosidagi musahhih kiritib qo‘yilgan bo‘lsa ham, hali bu ish mukammal yo‘lga qo‘yilgan, deb bo‘lmaydi), keyin internetga nashr qilishi kerakmi? Kim qiladi bu ishni? Agar klaviaturada o‘yin o‘ynab bosilgan tugmalar mana shu matnlarni yozish uchun bosilganda, VAQT shu ishlarga sarflanganda, balki bu savollar javobsiz qolmasmidi...
Xalqqa shu yo‘sinda xizmat qilaman, degan niyatda, millatimni, yurtimni dunyoga ko‘z-ko‘z qilaman, degan maqsadda kompyuter yoniga o‘tirayotganlar ko‘pchilikmi? Afsuski, yetarli emas. Men O’zbekistonda kompyuter sohasida hech qanday ish qilinmayotir, degan asossiz fikrdan uzoqman. Biroq, ahvol maqtanishga arzigulik emas.
Nozikta’b gazetxonlar maqtanishga yo‘ymasa, bir gap aytaman. Yillar davomida kompyuterda qiladigan asosiy ishim matn terish bo‘lardi. Biroq, mohir mashinistkalarga o‘xshab klaviaturaga qaramay harf terishni o‘rganishga hech qunt qilmagandim. Lekin ana shu yillar davomidagi tajriba, ko‘nikma shu darajaga yetibdiki, barmoqlarim qaramasam ham harflarni o‘zi topib yozadigan bo‘lib qolibdi. Buni bir kuni noutbukda ishlab o‘tirganimda, tok o‘chib qolganida sezdim. Demak, uzoq muddat tinmay harf teraversangiz, barmoqlar harflarning joyiga ko‘nikib qolib, kerakli tugmani o‘zi bosadigan bo‘lib qolar ekan. Aytmoqchimanki, qaramay yozishga o‘rgatadigan maxsus dastur bilan shuqullanmay turib ham, yozaversangiz qo‘lingiz o‘rganib ketar ekan. Bu gaplarni «kompyuter o‘yinlari barmoqlarni klaviaturaga tez o‘rgatadi», degan fikrlarga qarshi aytyapman. Biror foydali matnni yozib ham barmoqlarni klaviaturaga o‘rgatsa bo‘ladi, demoqchiman.
Afsuski, ko‘pchilik kompyuter oldiga faqat o‘yin o‘ynash uchun, VAQTNI «ko‘ngilli» o‘tkazish o‘tirmoqda. Bu o‘yinlarni kim ishlab chiqargani, nima maqsadda ishlab chiqargani bilan hech kimning ishi yo‘q, faqat shu o‘yinda yutsak bo‘ldi. Ko‘zimizni monitordan uza olmay qolamiz. VAQTning o‘tib ketganini sezmay qolamiz. Monitorning ko‘zga zarari haqidagi suhbatimiz esingizdami? Ha, ko‘zga eng katta zarar shu alfozda ko‘zni yummay o‘tirishdan yetadi. Biz esa o‘ynayveramiz, kimlargadir «o‘q uzamiz», «poyga»larda qatnashamiz, «strategiya»larni boshqaramiz. Keyingi bosqichlarga o‘tamiz.
Shu mavzuda Rossiya internet nashrlarida yozilgan bir maqoladan iqtibos keltirmoqchiman:
Farzandi har lahzada virtual dunyoda kimnidir o‘ldirayotgan ota-onaning holatini tasavvur qiling. Professor A.G.Asmolov buni «Veld sindromi» deb ataydi. Bir qarashda dunyo ikkiga bo‘linib qolgandek. O’rtada tubsiz jarlik hosil bo‘lgan. Bolalar kompyuter o‘yinlari — bu zo‘r, bu maza va hokazo deyishadi. Ularga faqat o‘yin bo‘lsa bo‘ldi. Qo‘yib bersangiz, tinmay o‘ynashsa. Ularni o‘yinga ruxsat bermay jazolash mumkin. O’ynashga ruxsat berib, mukofotlash ham mumkin. Kattalar Veld sindromini eslashadi. Ota-onalarning ko‘z o‘ngida tajovuzkorlikdan, virtual qotillikdan mast bo‘layotgan yosh avlod o‘sib kelmoqda. «Veld effekti»ning soyasida avlodlar o‘rtasidagi uzilish muammosi yashirinib yotibdi. Kompyuter bolalarning eng shirin orzusiga aylandi. Kompyuter o‘yinlar ularning eng sevimli mashg‘ulotiga aylandi. Ota-onalarning oldida esa yana o‘sha an’anaviy «Nima qilmoq kerak?» degan savol ko‘ndalang bo‘ladi. E’tibor berishmasinmi? Yoki hammayoqqa jar solib, kompyuter o‘yinlariga qarshi urush ochishsinmi? Kompyuter o‘yinlari «dunyoni egallagach», insoniyat ikki lagerga — virtual reallikning tarafdorlari bilan dushmanlariga ajralib qoldi. Hatto insonning yangi «navi» — «geymerlar» (o‘yinchilar) paydo bo‘ldi. Bu muammo butun dunyoga tarqaldi, tadqiqotchilar har safar o‘yinlarni oqlaydigan va qoralaydigan yangidan-yangi dalillarni topmoqdalar. Biroq, ahvol o‘zgarmayapti, muvozanat saqlanib turibdi.
Hisob-kitoblarga ko‘ra, yaqin yillarda elektron o‘yinlar bozori tinimsiz kengayib boradi. Gap yiliga o‘nlab milliard dollar daromad keltirayotgan biznes sohasi haqida boryapti. Qaroqchilik nihoyatda rivojlanib ketgan bugungi kunda ham bu sohada Amerika kinosanoatidan ko‘ra ko‘proq pul topilyapti.
Biroq, ekspertlar qattiq tashvishga tushishgan. «Aksariyat o‘yinlar g‘ayriijtimoiy unsurlar — zo‘rlik, seks va uyat so‘zlarga to‘lib-toshgan, — deydi Amerika Ommaviy axborot vositalari va oila Milliy instituti direktori Devid Uolsh. — Afsuski, aynan ana shunday o‘yinlar 8-15 yoshli bolalar va o‘smirlar orasida keng tarqalgan».
AQShda olib borilgan tadqiqotlardan biriga ko‘ra, yoshlar sevib o‘ynaydigan o‘yinlarning deyarli 80 foizi personajlarning shafqatsizligi bilan ajralib turadi.
«Virtual Image Productions» kompaniyasining prezidenti Rik Dayer shunday deydi: «O’yinlar oddiy o‘yinchoq bo‘lmay qoldi. Ular o‘rgatish vositasiga aylanib ketdi. Va biz bolalarni tepkini bosib, rohatlanishga o‘rgatyapmiz. Ammo biz real hayotda buning oqibati qanday bo‘lishi o‘ylab ko‘rishga ularni o‘rgatmayapmiz».


Ozod MUNAVVAR.

"Bizni musulmon qilgan Qur’ondagi sonlarning siridir"- deydi matematik olim, doktor Matriks.

Baynalmilal bir konferensaga ishtirok etish uchun Budapeshtga kelgan edim. Bu yerdaligimni bilib olgan doktor Matriks menga Turkiyadan qo‘ng‘iroq qilib, Istanbuldagi bir telefon raqamini yozdiribdi. Darhol Turkiyaga sim qoqdim. Telefonni qizi oldi. Istanbulda Taqsim mavzeidagi Hilton mehmonxonasida ekanliklarini aytdi.
Ertasi kuni ertalab Istanbulga uchdim. Tayyoragoxda meni qizi Iva kutib olmoqchi edi. Uchoqdai tushganimda men tomon kelayotgan va hijobga o‘rangan bir xonim diqqatimni tortdi. E’tibor berib qaragach, uning Iva ekanini bildim. Hayron qoldim. Nega bunaqa kiyindi ekan?
Meni ko‘rib:
- Xush kelibsiz, - dedi va unga "žOyisha" deya murojaat etishimni iltimos qildi.
Hayratim battar ortdi. Talmovsirab "žXo‘p", dedim. Otasi, ya’ni, doktor Matriks Amriqo Qo‘shma Shtatlari hukumati nomidan kelgan o‘ta maxfiy bir rasmiy hay’at ichida ekan. Iva, ya’ni, yangi ismi bilan aytganda Oyisha otasi bilan kechki payt ko‘rishishimizni aytib, meni shaharni aylanishga taklif etdi. Qabul qildim.


Galata ko‘prigidan o‘tib, oldin bo‘g‘ozni, so‘ngra orqaga qaytib, Sultonposho jomeini va To‘pqopi saroylarini kezdik.
Chiqishda Oyisha yasama javohirotlar sotayotgan bir ishportachidan (sifati yuqori bo‘lmagan mollar sotuvchidan) uzoq tortishuvlardan keyin to‘rt dona bezak ashyosi sotib oldi. Sotuvchi bola hisoblash mashinasi yordamida narxni chiqardi.
- Olti dollaru yetmish besh sent, - dedi.
Bola hisob mashinasida yakun (teng) tugmasi o‘rniga, uch marta qo‘shuv tugmasini bosganini ko‘rdim. Buni Oyishaning qulog‘iga shivirlab aytdim. U bosh silkib tasdiqdadi. Lekin baribir bola so‘ragan 6,75 dollarni berdi.
- Nega etiroz bildirmading? - dedim nariroq borgach.
- Chunki kallamda hisobladim, ayni natija chiqdi, - dedi Oyisha.
Darrov qog‘oz qalam olib, hisob-kitob qildim. Darhaqiqat, sotuvchi bola haqli edi.
Oyisha menga ma’noli qarab, dedi:
- Sonlarning siri bu. Bizni hayratda qoldirgan va pirovardida ismimizni va dinimizni o‘zgartirishimizga sabab bo‘lgan sirlar...
Gapidan biror narsa tushunolmadim. Uchoqdan tushganimdanoq boshlangan hayronligim hali ham tarqalmagan edi. Rosa charchagan edim balki.
Kechqurun mehmonxonaga qaytganimizda, doktor Matriks bizni xonasida kutib turgan ekan. Yoqasida porloq yashil bir hiloli bo‘lgan moviy kostyum-shim kiyib olgan. Sochlarini qisqagina qilib kesgan, soqol ham qo‘ygan. Hayron turganimni ko‘rib:
- Hech Afg‘onistonda bo‘lganmisiz? - dedi qo‘l siqisharkan.
- Yo‘q, doktor Matriks, - dedim kulimsirab.
- Menga Matriks o‘rniga Abdulloh Yosin, deya xitob etsangiz, yanada xursand bo‘laman, - dedi.
Xayolimga kelmagan holatdan hayratga tushib, yoiimdagi kursiga cho‘kdim.
- Xudo xayringizni bersin, tushuntirib bersangaz-chi, nimalar bo‘lyapti o‘zi? - dedim.
- Musulmon bo‘ldik, - dedi.
- Mayli... Lekin nima uchun? Avval dinsiz edingizmi?


- Yo‘q, ammo endi haqiqiysini va Alloh (J.J.) nazdida yagona bo‘lganini topdik.
Sabablarini so‘radim.
- Islomiyatni qabul qilish uchun har kimga turli narsa sabab bo‘lishi mumkin. Biroq kaminaning bu sharafga noil bo‘lishim o‘zgacha kechdi. Matematika bilan shug‘ullanuvchi olim bo‘lganim uchun, Islomiyatga shu tomondan intisob etdim. Ya’ni, kaminani musulmon qilgan omil Qur’ondagi sonlarning sirlaridir.
Quloqlarim guvillar va miyam lo‘qillar edi. Biroq Oyishaning sotuvchi bola yonida aytgan so‘zlarining ma’nosini endi tushundim.
Matriks so‘zida davom etdi:
- Barcha xususiyatlari qatori, Qur’on bu jihatdan ham mo‘‘jizadir va bu mo‘‘jiza boshidan oxirigacha davom etadi. Kitob javonidan bir kitob oldi. - Bu kitob Qur’on ustida o‘tkazilgan o‘ta hassos bir tadqiqotdir. Amriqoda bioximiya sohasida doktorligini himoya qilgan Kxalifu ismli bir misrlik olim yozgan va 1972 yilda Amriqoda xususiy tarzda nashr ettirgan, - dedi.
Kitobni uzatdi, oldim. Men varaqlayotgan chog‘imda, u:
- Ko‘rib turganingdek, Qur’ondagi sonlarning sirlaridan bahs etadi, - dedi. - Faqat kitoblar yordamida tushuntira olish mumkin buni.
- Bir misol keltira olasanmi? ~ dedim.
- Albatta, - dedi. - Faqat, sen yana bir oz ko‘zdan kechirib tur, men namozimni o‘qib olay.
- Bu tag‘in nimasi?
- Namoz bizlarni Robbimiz huzuriga olib boruvchi eng qisqa yo‘ldir, - deya yonidagi tortmadan kichik bir gilam chiqardi: - Buning nur tezligida uchadigan bir gilam ekanligini bilasanmi?
- Bugun shuncha narsani bildimki, bunisidan ham hayron bo‘lmayman, - dedim.
- Bu joynamozdir, - dedi Matriks. - Robbimizning huzuriga chiqish uchun buning ustiga turib, "žAllohu akbar" deyish kifoya, bir zumda dunyodan ayriyaib, huzuriga qovushasan.
Shippaklarini yechib, joynamozga turib, bir ozdan keyin Makkaga tomon sajda qildi.
Abdulloh namoz o‘qirkan, bir unga, bir qo‘limdagi kitobga qarardim. U hech bir narsaga chalg‘imay hamon sajda qilar, ora-sira tik turib, takror boshlar edi. Namozini tugatgach, qo‘llarini yuqoriga ko‘tarib, bir muddat shunday o‘tirdi, so‘ngra turib yonimga keldi.
- Qaerini tushuntirib berishimni xoxlaysan? - deb so‘radi.
Kitobni ochib:
- Shu yerni tushuntirsangiz yomon bo‘lmasdi har holda, - dedim.
- Kitob muallifi bu o‘rinda "ž19" raqamining Qur’ondagi sirlari ustida fikr yuritadi, - deya anglata boshladi. - Qur’ondagi suralar soni 114 tadir, ya’ni, 6 ta 19 dir. Bir suradan boshqa hammasini ochguvchi mashhur "žBismilloh..." oyati ham 19 harfdan iborat. "žBismilloh..."ning ilk kalimasi bo‘lmish "žISM" lafzi Qur’onda 19 marta keladi. Ikkinchi kalima "žALLOH" esa, 2698 marta uchraydiki, bu xam 19 ga qoldiqsiz bo‘linadi va 142 ga tengdir. Uchinchi kalima bo‘lmish "žar-ROHMAN" 57 daf’a zikr etiladiki, u ham 19 ning 3 ga ko‘paytmasiga tengdir. Oxirgi kalima "žar-ROHIYM" esa, 114 bor zikr etiladi. Va u ham 19 ning 6 barobaridir.
- Haqiqatan juda qiziq, - dedim. So‘zimni tugatar-tugatmasimdanoq, u davom etdi: - "ž19" sonining sirlari shular bilangina tugamaydi. Ma’lumki, Qur’oni karimning ayrim suralari harflar (muqataot) bilan boshlangan. Har bir shunday suralarda ham bu favqulodda va hayratlanarli model-ning aynisini uchratasan. Ya’ni, bu boshlangich harflarning o‘sha suradagi soni sanalsa, har safar bu miqdor istisnosiz 19 ning ko‘paytmasi bo‘lib chiqadiz.
Shu damgacha nihoyatda yumshoq bo‘lgan ovozi borgan sayin yo‘g‘onlasha boshladi.
- Tushunilishi favqulodda qiyin bo‘lgan bu matematik sistemani ijod etishga Asri Saodatda kimning kuchi va vaqti bor edi?! - dedi. - Tarixning eng band insoni bo‘lmish Muhammad alayhissalomning emas, albatta. Agar masxara qiluvchilar va orsizlar hali ham Muhammad (s.a.v.)ning qum ostiga saqlaganlari komputer vositasida Qur’onni 19 soni ustiga qurilgan, o‘zaro o‘tuvchan bir sistema o‘laroq programmalashtirganlariga bizni ishontirmoqchi bo‘lishsa, men o‘z etim va suyaklarim bilan ularga qarshi chiqaman.
Abdulloh Yosin men borligimki unutgan edi go‘yo. Menga bir qarab ovozini yumshatib, o‘rindiqqa o‘tirdi.
- Qur’onda bunday bir inja sistemaiing maydonga kelishi, ya’ni, bunday hodisaning tasodif bo‘lish ehtimoli qanchalik, bilasizmi? - deb so‘radi.
Qisqagina qilib "žYo‘q", dedim.
- Elektron miyaning bergan javobiga ko‘ra, bu ehtimol 626 sentillioidan 1 dir. Ya’ni, raqam bilan ifoda etilsa, Qur’ondagi bu sistemaning tasodifan bo‘lishi 626* 10(24 daraja) = 626.000.000.000.000.000.000.000.000 dan bir ehtimoldir. Buning ustiga, 19 tub sondir. 9 va 10 raqamlari ilk darajalarining yigindisi ikkinchi darajalarining farqidir. Bundan tashqari, Qur’ondagi sonlar yashirin, sirli bir shifrdir. Kelajakka doir bir qancha ishoratlarni ulardan tushunib olsa bo‘ladi.
Men hayron edim. Holatimni ko‘rib, u bunday dedi:
- Kitobning eng tushunarli joylaridai birini ochibsan. Agar emirp va nonemirplarni ham bilsang edi...
- Men sizlar kabi iumerolog (sonlar bilan shug‘ullanuvchi olim) emasman, - dedim. - Ammo bilganimda nima bo‘lardi?
- Agar bilsayding va bu kitobni bir oz mutoala qilsayding bomdod namozini birga o‘qigan bo‘lardik. Islomiyatni qabul qilishing uchun 10-15 sahifa o‘qishing kifoya.
- Agar yana ozgina uxlamay o‘tirsam, haqiqatda sening aytganing bo‘ladi, shekilli o‘zi, - dedim olimga.
Hanuz Islomiyatni qabul qilganimcha yo‘q. Ammo doktor Abdulloh Yosiini ko‘rganimdan va uning hayajonli nutqini tinglaganimdan keyin his etdimki, Islomiyatni tadqiq qilishimga hojat qolmagan edi.

(Martin Gardner)

SO’NGGI ISTAK

Odmigina kiyingan ayol kasalxona yo‘lagida u boshdan bu boshga borib kelar, hech kimga sezdirmay unsiz yig‘lardi. Har yili o‘g‘ilchasini shu yerga olib keladi. O’zi yaqinda shu yerda yotib chiqqan edi o‘g‘ilchasi. Bugun yana olib kelishga to‘g‘ri keldi. Bu safar shifokori nima der ekan?..

Endigina sakkiz yoshga to‘lgan bolakayga og‘ir dard yopishgan. Bolalarda kam uchraydigan miya saratoni, deya tashxis qo‘yilgan edi. Uzoq muddatli davolanishlar natijasida shu kunlarga yetib kelgan edi u. Ayni damda esa dardi xuruj qilib qoldi. Bu gal esa dard og‘irroq o‘tdi. Ishqilib yaxshilik bo‘lsin-da...

Ayol turmush o‘rtog‘idan ayrilib qolganida bolakay ikki yoshda edi. To‘satdan kelgan o‘lim ayol va o‘g‘ilni yolg‘iz tashlab, otani olib ketgandi. Mana bugun o‘sha bolakay sakkiz yoshga to‘ldi, ammo kutilmagan dard onaizorning ich-etini yeb ado bo‘lishiga sabab bo‘lgandi. Bolasiga kuyaverib bir siqim bo‘lib qolgan ayolni hech kim o‘ttizga kirgan demaydi. Musibat ham kishini tez qaritib yuborar ekan. Ayol taqdirning har qanday sinovlariga dosh berishga ko‘nikkan edi, bo‘lmasa eng yaqinlaridan ayrilishning o‘zi musibatdir.

Bir payt ichkaridan oq xalatli shifokor ko‘rindi. Ayol uning yoniga chopib bordi. Endi og‘iz juftlagan ham edi, shifokorning o‘zi vazminlik bilan gap boshladi:

- Qizim! Masala jiddiy. Bolaning ahvoli yaxshi emas. Mana, necha yildan beri davolanasizlar. Bu safar unga qo‘limizdan kelganini qildik, ammo foydasi yo‘qligini bilib tursam ham sening umidingni uzmoqchi emasman. Bolang hozircha yaxshi, uxlab yotibdi, kirib ko‘rishing mumkin. Lekin og‘ir bo‘lsa ham aytishga majburman. Bu ahvolda u uzoqqa borolmaydi. Taqdirga tan berishdan o‘zga iloj yo‘q. Chiqmagan jondan umid, deganlaridek, Ollohdan darmon so‘rash kerak, ajab emas shifo ato etsa. Ammo haligi aytganimdek... Endi uning so‘nggi istagini bajaringlar, zora u endi boshlangan umrining so‘ngi damlarini shodon va baxtiyor o‘tkazsa. Manavi qog‘ozga kerakli dorilar yozilgan, lekin foydasi bo‘larmikin?..

Ayol yerga qarab yig‘lay boshladi. Keksa shifokor bo‘lsa uning yelkasiga qo‘lini qo‘yib tasalli berdi. Ayolning bu holati taqdirning jumboqli yozug‘iga rozi ekanligini bildirib turardi. Onaizor shifokorning aytganiga ko‘ra, o‘g‘ilchasi uyg‘onguncha qishloqqa borib, qo‘ni-qo‘shni va mahalla oqsoqoliga xabar berdi...

Ayol o‘g‘lini uyga olib keldi. Shifokorning so‘nggi tashxisini bolaga bildirishmadi. Bechora ona yursa ham, tursa ham yig‘lardi, faqat buni o‘g‘liga ko‘rsatmasdi. Bola sezib qolgudek bo‘lsa, sog‘ayib ketgani uchun xursandligidan yig‘layotganini aytardi. Qo‘ni-qo‘shni ham jim qarab turishmadi. Hammasi bir yoqadan bosh chiqarib bolaning ko‘nglini ko‘tarishga harakat qildilar. Biri qo‘yib, biri ko‘rgani kira boshladilar. Maktabdagi tengdoshlari esa muallimi bilan birga sovg‘a-salomlar olib ko‘rgani keldilar. Ayol o‘g‘lining shu paytgacha bunchalik sevinganini ko‘rmagan edi.

Bolakay uylarining orqa tomonidagi o‘yingohda o‘rtoqlariga qo‘shilib futbol o‘ynadi. Qirga chiqib qo‘shni bolalar bilan varrak uchirdi. Onasi esa unga ergashib, bir qadam ham yonidan jilmasdi. Shu tariqa ikki kun o‘tdi. Bolakay bugun-erta bu yorug‘ olamdan ko‘zlarini abadiy yumishini hamma bilar, ammo o‘zi bundan bexabar edi. Ertalab mahalla oqsoqoli keldi.

- O’g‘lim, senga do‘mboqqina kulchalar keltirdim. Xolang berib yubordi. Issig‘ida yeb ol, xo‘pmi? - deya boshini siladi.

- Rahmat, amaki, ayam ham shirin kulchalar yopib beradi menga.

- Qani, ayt-chi menga, hozir nima qilging kelyapti? Tortinmay aytaver.

- Menmi? Otga minishni istayman. Dadam bo‘lganida meni ham otga mindirardi.

Oqsoqol ikki yigitga cho‘ponlarni aytib kelishni buyurdi. Oradan yarim soatlar chamasi vaqt o‘tib darvoza oldida to‘rtta otliq paydo bo‘ldi. Bolakay sevinchdan osmonga uchardi go‘yo. Otliqlardan biri uni oldiga mingashtirib oldi. Oqsoqol va ayol ularning ortidan piyoda keta boshladilar. Ular bolakayni otda rosa sayr qildirdilar. Ayol hammasiga minnatdorchilik bildarar ekan, yig‘idan o‘zini tutolmasdi. O’g‘lini esa kecha-kunduz yasantirib qo‘yardi. Shunda oqsoqol dedi:

- Yig‘lama qizim. Sizlar yolg‘iz emassizlar. Mana biz bormiz, mahalla bor. Bu qishloqda hech kim bir-biriga jim qarab turmaydi. Hammasi sening yaqinlaringdir.

- Rahmat, rahmat sizlarga. Mendan qaytmasa, Xudodan qaytsin. Olloh sizlardan rozi bo‘lsin...

Ertasiga ona o‘g‘lidan so‘radi:

- O’g‘lim! Bugun nima qilishimni istaysan? Qanday ovqatlar pishirib beray, nima yeging kelyapti?

- Hech nima, faqat yig‘lamasangiz bo‘lgani. Menga hech narsa kerakmas. Men endi katta bolaman-ku, hech qaerim ham og‘rigani yo‘q. Axir sog‘ayib qoldim-ku...

- Katta bo‘lsang kim bo‘lmoqchisan? Nima orzuing bor?

- Askar bo‘laman. Vatanimni himoya qilaman. Askar bo‘lib, shapka kiyib kelaman...

Ayol o‘ylanib qoldi. Bu istakni qanday amalga oshiradi? Uni qanday qilib askar qilish mumkin? Otasi bo‘lganida ham bir navi edi.

Darhol mahalla oqsoqoliga chopdi. Holatni tushuntirib yordam so‘radi.

- Xo‘p, yaxshi. Qizim, sen bolang bilan yasanib chiqinglar, men mashina gaplashaman. Bolani harbiy qismga olib boramiz, - dedi.

Ayol aytilganlarni bajardi. Ular tez orada eng yaqin harbiy qismlardan biriga yetib bordilar. Harbiy qism komandiri bilan gaplashib, voqeani tushuntirdilar. Komandir darhol buyruq chiqarib, bolakayni askarlikka qabul qilish uchun tayyorgarlikni boshlab yubordi...

Butun qism bo‘yicha barcha askarlar saf tortdilar. Tantanali ravishda bolani askarlikka qabul qilishdi. O’ziga yarasha forma kiydirilib, boshiga furajka qo‘ndirilganida, bolakay o‘zini dunyodagi eng baxtli inson deb hisoblardi. Oqsoqol ham onaga qo‘shilib ko‘zlariga yosh oldi. Yosh askarni qutladilar. Zero, u kichik askar o‘z mahalladoshi, ertangi kun askari edi.

Bolakay turgan joydan saf tortib o‘tayotgan askarlar bir tekisda "chest" berib o‘tishardi. Bola ham qo‘lchasini chakkasiga qo‘yib ularga "chest" berdi. Askarlar o‘tib bo‘lgach, bolakay o‘tirgan joyida olislardagi oppoq bulutlarga termulgancha ko‘zlarini mangu yumdi. Uning jajji tanasi askarlar yelkasida baland ko‘tarilgancha mahalla qabristoniga yo‘l oldi...

Nodir ShAMS.