«(Oldingizdan) ketganida esa yerda buzg‘unchilik, ekin va nasllarni halok qilish uchun yugurib-elib yuradi. Alloh esa buzg‘unchilik-fasodni sevmaydi» (Baqara surasi, 205).

Ya’ni, fasodni yomon ko‘radi, fasodchilarni yoqtirmaydi. Hujjatul Islom Fazzoliy aytganlar: «Bahs-munozara — o‘zingni bilimdon qilib ko‘rsatib, boshqani tahqirlash niyatida xatosini izhor etib, ta’na qilishingdir».

Tortishuv (mujodala) o‘z mazhabini boshqasidan ustun qo‘yish va fikrini ma’qullashdan iborat.

Xusumat esa mol yoki boshqa bir ko‘zlagan narsasini qo‘lga kiritish uchun aytgan gapida qat’iy turib olishdir. U gohida biron narsani yoqlashi, gohida e’tiroz qilishi mumkin. Bahs-munozarada esa faqat e’tiroz bo‘ladi».

Imom Navaviy aytadilar: «Bilginki, tortishuv goh haq, goh nohaq bo‘ladi. Alloh taolo aytganki:

«(Ey mo‘minlar), sizlar ahli Kitob bilan faqat eng chiroyli yo‘sinda mujodala-munozara qilinglar» (Ankabut surasi, 46).

«...Ular (siz bilan talashib-tortishadigan kimsalar) bilan eng go‘zal yo‘lda mujodala — munozara qiling!» (Nahl surasi, 125).

«Allohning oyatlari haqida faqat kofir bo‘lgan kimsalargina talashib-tortishurlar...» (Fofir surasi, 4).

Agar mujodala (tortishuv) haqni aniqlash va uni qaror toptirish uchun bo‘lsa, u mahmud — maqtalgandir. Bordi-yu, haqqa qarshilik ko‘rsatish uchun yoki bilmasdan turib qilinadigan bo‘lsa, u qoralangandir. Mujodalaning joiz va nojoizligi xususida vorid bo‘lgan oyatlar mana shu yo‘sinda nozil bo‘lgan».

Ayrim ulug‘lar deydilar: «Xusumatdan ko‘ra dinni ketkazuvchiroq, muruvvatni kamaytiradiganroq va qalbni mashg‘ul qiladiganroq biron narsani ko‘rmadim».

Inson o‘z haq-huquqlaridan to‘la foydalanish uchun tortishib turishdan boshqa iloji yo‘q, desangiz, Imom Fazzoliyning quyidagi so‘zlari sizga javob bo‘ladi: «Bilginki, nohaqlik bilan, ilmsiz bo‘laturib, xusumatlashgan kimsalar qattiq qoralangandirlar».

Bu sudda qaysi taraf haq ekanini bilmasdan turib, ilmsiz holda xusumatlashib ketgan da’vogarning vakiliga o‘xshaydi.

Yana haqini talab qilsa-yu, biroq haddidan oshsa, murosasizlik qilib yolg‘on gapirsa, xusumatchiga aziyat yetkazadigan so‘zlarni so‘zlasa, bunday kishi ham qoralangan.

Xuddi shuningdek, xusumatchini bo‘ysundirish va sindirish uchun faqat sarkashlik qilib xusumatlashish ham ta’qiqlanadi.

Biroq mazlumning murosasizlik va isrofga berilmasdan, chegaradan chiqmasdan, sarkashlik va aziyat yetkazishni qasd etmasdan turib, shar’iy yo‘l bilan hujjat keltirishi harom emas. Lekin shunday bo‘lsa-da, xusumatni butunlay tark etgani ma’qulroq. Chunki xusumatlashayotganda tilni mo‘’tadil — adolat chegarasidan chiqarmay tiyib turish juda mushkul. Bundan tashqari, xusumat qalbni nafratga to‘ldiradi, g‘azabni uyg‘otadi. Fazab kelsa, tabiiyki, xusumatchilar orasida kek, gina-kudurat hosil bo‘lib, ularning har biri boshqasining qayg‘usidan shodlanadigan va quvonchidan xafa bo‘ladigan hamda bir-birining or-nomusiga til tekizadigan bo‘lib qoladi.

Xullas, kimki xusumatlashsa, ushbu ofatlarga duchor bo‘ladi. Hech bo‘lmaganda, qalbi mashg‘ul bo‘lib, hatto namozida ham o‘y-yodi xusumatchisida bo‘lib qoladi. Zero, xusumat, shuningdek, tortishuv va bahs-munozara ham yomonlik manbaidir.

Kishi boshqa hech chorasi qolmaguncha, xusumat eshigiga yaqin yo‘lamasligi darkor.

Abu Umoma roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Kim nohaq bo‘laturib bahs-munozarani tark etsa, uning uchun jannat chekkasida bir uy bino qilinadi, kimki haq bo‘la turib tark etsa, uning uchun jannatning o‘rtasiga (qasr) bino qilinadi. Kimning xulqi go‘zal bo‘lsa, uning uchun jannatning eng oliy joyiga (qasr) bino qilinadi» (Abu Dovud, Termiziy rivoyati).

Abu Hurayra roziyallohu anhu: «Xusumat juda xatarli ishdir!» deb aytgan ekanlar.

Fasl

Abu Hurayra roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi, Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Odamlar hidoyatda bo‘lganlaridan keyin faqat talashib-tortishishga berilganlari sababligina haq yo‘ldan og‘dilar», dedilar-da, quyidagi oyatni o‘qidilar:

«Ular (bu misolni) Sizga faqat talashib-tortishish uchungina keltirdilar. Axir ular xusumatchi-urushqoq qavmdirlar!» (Zuxruf surasi,  58).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Qur’on xususida talashib-tortishish kufrdir» (Abu Dovud, Ibn Hibbon rivoyati).

Oisha (roziyallohu anho)dan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilarki: «Alloh eng yomon ko‘radigan kimsa ashaddiy xusumatchidir!» (Buxoriy, Muslim rivoyati).

Rivoyat qilinishicha, kimki xusumatlashayotganda bilmasdan turib tortishsa, to tortishuvni bas qilmaguncha g‘azab ostida bo‘ladi.

Boshqa bir rivoyatda shunday deyilgan: «Doim xusumatlashib yurishing gunohkor bo‘lishingga kifoya qiladi».

Asarda kelganki: «Sizlarning ustingizdagi narsalarning eng qo‘rqinchlirog‘i — olimning adashishi, munofiqning Qur’on xususida talashib-tortishishi va bo‘yningizni kesadigan dunyo».
   

Fasl

Gapirganda farosatu balog‘at bilan so‘zlayman deb chiranish, xuddi notiqlarday viqor bilan tushunish qiyin bo‘lgan jumlalarni so‘zlash va saj — qofiyali qilib gapirishga urinish ortiqcha takalluf hisoblanib, makruhdir. Aksincha, tinglovchi darhol anglab oladigan sodda, tushunarli qilib so‘zlash lozim.

Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Albatta Alloh sigir kavsh qaytargani singari tiliga erk beradigan so‘zamol kishilarni yomon ko‘radi» (Termiziy rivoyati).

Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Albatta sizlarning menga eng suyukligingiz va qiyomat kuni o‘rningiz yaqini — axloqi go‘zalingizdir. Sizlarning menga eng yoqimsizingiz va qiyomat kuni mendan eng uzog‘ingiz — mahmadonalar, tahqirlovchilar va safsatabozlardir» (Termiziy rivoyati).

Bilginki, agar haddan oshish va bemavridlik bo‘lmasa, xutba-yu, ma’ruzalarda chiroyli uslubda so‘zlash hech qoralanmaydi. Chunki ular qalblarni Alloh taoloning toatiga ishtiyoqli qilish maqsadida aytiladi. Bu borada esa nutqning go‘zal va ravon bo‘lishi katta ahamiyatga molikdir. Vallohu a’lam.

Alloh taolo aytadi:

«Liboslaringizni pok tuting» (Muddassir surasi, 4).

Ibn Abbos roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam ikki qabr yonidan o‘tdilar-da: «Bu ikkisi (ya’ni, qabrdagilar) azoblanmoqda. Gunohi kabira sababli azoblanayotganlari yo‘q. Ha, u gunohi kabiradir. Ulardan biri chaqimchilik qilib yurardi, boshqasi esa siydigidan saqlanmasdi», dedilar» (Buxoriy, Muslim va boshqalar rivoyati).

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam aytdilar: «Qabr azobining ko‘pchiligi siydik sababli bo‘ladi. Bas, siydikdan pok bo‘linglar!» (Doriqutniy rivoyati).
Kimki badani va kiyimlarini siydikdan pok saqlamasa, uning namozi maqbul bo‘lmaydi.