Xitoy do‘xturning xotini eshikni ochib, ayvonda turgan eriga bosh irg‘ab qo‘ydi.
— Ayang o‘ziga keldi. Qayg‘u bir oz urintirib qo‘ygan. Yangang xabar olib turadi, xavotir olma... O‘zingning ishlaring qalay?
— Xudoga shukr, qimirlab turibmiz.
— Milisadan xabar bormi? Topishibdimi?
— Yo‘q.
— Bittasini ushlashgan ekan-ku?
— Aniqmas, deyishyapti...
Bu haqda gaplashishga Yo‘lchivoyning xohishi yo‘q edi. Murodilla buni sezib, boshqa savol bermadi. Ignalarni olish vaqti yetgach, ichkari kirib Xadichaning bilak tomirini ushlab ko‘rdi-da, «xavotir olmanglar», deb uyiga qaytdi. Yo‘lchivoy uni kuzatib qo‘ydi-yu, ichkari kirishga yuragi betlamadi. Kirsa yana o‘sha gap qo‘zg‘oladiganday, onasi bu safar butunlay ko‘z yumadiganday tuyuldi. U biroz hovlida ivirsib yurdi-da, keyin uyiga kirdi. Akalari bilan o‘yinchoq talashayotgan kenjasini ko‘tarib onasining xonasiga o‘tdi. Tili chiqib, biyron bo‘lib qolgan do‘mboqchasini yerga qo‘yishi bilan u yugurib borib, buvisining yoniga yotib oldi-da, akalarining yomonligidan arz qildi.

Kech kirguncha shu bola bilan ovunishdi. Kechki ovqat Xadichaning ham, Yo‘lchivoyning ham tomog‘idan o‘tmadi. Nozima uy to‘riga qaynonasiga, etakroqqa eriga joy solayotganda Xadicha o‘g‘liga savol nazari bilan qaradi. Yo‘lchivoy onasiga javob bermadi. Xadicha «ko‘nglim yolg‘izlikni istayapti», deya olmadi.
Bu tun na onaning, na farzandning ko‘ziga uyqu ilindi.
«Endi nima bo‘ladi?»
Ona-bola shu savolga javob izlashardi. Yuzaki qaralganda savol oddiy, uni yuzaga keltirgan voqea ham oddiy. Fojia chiqarishga asos yo‘qday. Ammo uy to‘rida yotgan mushtiparning yuragi boshqa gap aytadi «O‘g‘lim bu musibatni ko‘tara oladimi? — deydi u. — Shuncha yil aldaganing uchun Xudonnig qahri kelmaydimi? Chin dadasining ahvollari ne kechadi? Akalarini o‘ldirganlari rostmi? Ishonmayman, o‘ldirganlariga ishonmayman. Unda nima sababdan u kishini qamab qo‘ydilar? U kishining tirik ekanlarini, ko‘rganlarini nima uchun dadasi mendan yashirdilar? Eri tirik xotinga, taloq xati olmagan xotinga uylanganlaridan qo‘rqdilarmi? Xudoyim shuning uchun jazoladimi? Men-chi? Aldovga ishonib nikohdan o‘tganim gunoh emasmi? Endi nima bo‘ladi? O‘g‘limning chin dadasidan ham ajraymizmi? Bir ko‘rib so‘ng ajralish uchun bu yerga qaytib edikmi? Yo u kishini asrab qolish mumkinmi? Asrab qolsak nima bo‘ladi? Men qaysi yuz, qaysi hayo bilan u kishiga ko‘rinaman. U kishi menga endi nomahrammi? Nikohlaridan chiqmaganman, ammo boshqaga nikohlanganman. Bu muammoni kim yechib beradi? Asrab qolsak, o‘g‘lim u kishini «otam» deydimi? Demasa-chi?»

O‘ttiz yildan ziyod vaqt mobaynida zardobga to‘lgan yurak beoromligi bu tun etakroqda yotgan o‘g‘liga ham ko‘chgan.
«Nimaga mendan yashirib kelishdi? Otasiga mehri yarimta bo‘lmasin, deyishdimi? Aka-ukalar yuz ko‘rishib bu sirni ochishlari, eson-omonlik bilan yashashlari mumkin edi-ku? Nimaga kelishisholmadi? Ayamni talashishdimi yo menimi? Endi nima bo‘ladi? U odamni «ota» deymanmi? U odam meni «o‘g‘lim» deydilarmi? Jahongirning ismini aytganimda besaranjom bo‘lganlarining sababini endi tushundim. Shu ism u kishiga sirni ayon etdimi? Ayam Jahongirimni boshqalaridan ko‘proq suyadilar. Bu bejiz emas ekan-da?..»
Necha-necha ko‘ngillarning sirlarini muhrlash uchun yaratilgan tun bu safar o‘z ishini qildi: ikki yurakning hasratlarini bag‘riga singdirib, quyosh chiqmay turib, qaysi bir ovloqlarga berkindi.

Mayor Sanjar Solihov marhumning xonadonidagilar sirlari oshkor bo‘lgach, halovatlarini yo‘qotishadi, deb taxmin qilgan edi. Bu oilaning asosiy sirni o‘g‘ildan yashirib kelganini esa u bilish u yoqda tursin, xayoliga ham keltirmagan edi.
Kecha prokurorning roziligini olib, Jahongirni ozodlikka chiqarib shahar kasalxonasiga yo‘llagach, qotilni yaqin kunlarda qo‘lga olishiga ishonch hosil qildi. «Tuyg‘ularim meni aldamaydi», deb o‘ylardi u. Chindan ham ish nihoyasiga yetay deganda uning yuragi sezardi. Ba’zan yaxshi tush ko‘rardi, ba’zan siqilgan yuragi yayray boshlardi. Bu safar ham shunday bo‘ldi. Ona-bolaning kelishini xush kayfiyat bilan kuta boshladi. Xonasiga Yo‘lchivoyning yolg‘iz kirib kelganini ko‘rib, ajablandi.
— Onangiz qanilar? — dedi u norozi ohangda.
— Ayam betoblar. Mendan so‘rayvering so‘raydiganlaringizni.
Solihov Yo‘lchivoyning ovozidagi xastalikni, ko‘zlaridagi g‘amni sezib «juda qo‘rqib ketishganga o‘xshaydi-ku?» deb o‘yladi.
— Demak, Siddiq Sharipov otangizning soxta ismi-sharifi. Haqiqiy ismi nima?
— Bilasiz-ku?
— Savolimga aniq javob bering: haqiqiy ismlari nima?
— Olamgir...
— Otalarining ismi?
— Muhammadrizo o‘g‘li.
— Tug‘ilgan yerlari?
— Qirqbel qishlog‘i.
— Jahongir Muhammadrizaev kim bo‘ladi?
— Ukalari.

— Buni nima uchun yashirdilaringiz?
— Men bilmas edim.
— Onangiz-chi?
— Ayam... qizillar urib o‘ldirgan, deb eshitgan ekanlar.
— Kimdan eshitganlar?
— Qishloqni yoqqan kishilardan.
— Kim ular?
— Tanimaydilar.
— Dadangiz ukalari haqida hech gapirganmilar?
— Yo‘q.
— Sizga bu qiziq tuyulmayaptimi? Ukalari qizillar qo‘liga tushib qolgan, urib o‘ldirildi, degan xabarni eshitganlar. Nahot shahid ketgan ukani shu yillar davomida biron marta ham eslamagan bo‘lsalar?
«Sirlarimizni to‘la bilmaydi shekilli bu odam?» deb o‘yladi Yo‘lchivoy.
— Qaytib kelgach esa, — deb so‘zini davom qildi Solihov, — ko‘rishib, hatto uyiga taklif qilmaganlar. Aka-ukalarning Daydidarada uchrashishi uchun qanday sabab bor edi?
— Bilmayman.
— Biz Jahongir Muhammadrizaevni ozodlikka chiqardik. U qotil emas. Siz ham qo‘rqmang. Otangiz yigirma ikkinchi yilda jinoyat qilgan bo‘lsa-da, sizni ayblamaymiz. Otaning gunohiga farzand javob bermaydi. To‘g‘risini ayting: Jahongir Muhammadrizaev shaxsan sizga kim bo‘ladi? Amakimi yo otami?

Yo‘lchivoy batamom gangidi: ro‘baro‘sidagi odammi yo shaytonmi? Hamma narsani bila turib nechun cho‘g‘ ustiga yalangoyoq haydaydi, kuygan yurakni battar kuydiradi? Yo‘lchivoy bu savolga to‘g‘ridan-to‘g‘ri javob qaytara olmas edi.
— Ha, bilaman, — dedi Solihov g‘olib odamning ovozi bilan, — Jahongir Muhammadrizaev sizning otangiz. Buni sizdan balki yashirishgandir. Bu yerga qaytib kelishni, o‘ldi deb o‘ylagan odamlari bilan uchrashishni o‘ylashmagandir. Yopig‘liq qozon yopig‘ligicha qoladi, deb umid qilishgandir. Bular meni qiziqtirmaydi. Men bir narsani bilishim kerak: aka-uka orasida nima gap o‘tgan? Jahongir Muhammadrizaev o‘ttiz uch yil qasos umidida yashagan. Peshonasidagi yozuvni bilasizmi? «Alqasosu minal Haq» degan. Kimdan qasos olmoqchi bo‘lgan? Buni onangiz bilishlari kerak.
— Ayam bilmaydilar. Kecha gaplashganmiz. Erkaklar ayollariga hamma gapni aytavermaydilar. Dadam... ha, dadam, men kecholmayman u odamdan. Ayamga uylanmaganlarida ham «ota» derdim... Dadam... o‘shanda ukalari bilan masjidga chiqib ketgan ekanlar. Avvalgi xotinlari kirib ayamga «Tez narsalaringizni yig‘ishtiring, xorijga o‘tib ketamiz», debdilar. Anchadan keyin dadam yolg‘iz qaytib, «Jahongir bir yumushni bajarib izimizdan yetadi», deb ikki ayolni ergashtirib ketibdilar. Dovonga borishganda «Jahongirni qizillar tutib, kaltaklab o‘ldirishdi», degan xabar yetgan. Bo‘lgan gap shu.

— Qotillik yuz bergan kuni nima deb ketgan edilar?
— Aytganman-ku?.. Birodarimni yo‘qlayman, deganlar. O‘ttiz yil ko‘rishishmagan ekan. Kimligini aytmaganlar. Lekin... o‘sha kuni boshqacharoq edilar.
— Bir o‘zalri ketdilarmi?
— Ha.
— U yoqqa borishlarini kim bilardi? Tanishlari, o‘rtoqlari eshitishmaganmidi?
— Eshitishmagandir.
— Keyingi paytda uyingizga kim ko‘proq kelardi?
— E’tibor bermaganman. Eshigimiz hamisha ochiq, dasturxonimiz tuzog‘lik bo‘lgan. Mehmondan qochmas edik.
— Harholda, dadangizning yaqinlarini eslang. Ismini, kasbini, turar joyini ayting.
— Rafqat oxun, Tal’at oxun... oshxonada ishlashadi. Ko‘kchada turishadi. Midxat aka dorixonada xizmat qiladi, uylari Sebzorda. Murodilla aka do‘xtirlar, bitta mahalladamiz.
— Yanglishmasam... qo‘shni bo‘lganlari uchun ko‘proq shu Murodilla akangiz kirib turgan bo‘lsalar kerak?
— Ha, u kishi tabiblar, qo‘llari yengil. Nima bo‘lsa, shu kishiga chopamiz.
— Qashqarda ham yaqin bo‘lganmilar?
— Ha, birga kelganmiz.

Mayor Solihov «Buguncha shu ham yetar, siz bilan yana suhbatlashamiz», deb Yo‘lchivoyga ruxsat berdi. Yo‘lchivoy chiqayotganida Jahongir yotgan kasalxonani ma’lum qildi. So‘ng kapitan Ramazonovni yo‘qladi.
— Endi chiqib ketmoqchiydim. Komlev kelibdi. Muhammadrizaev bilan uchrashtiray.
— Kasalxonaga kuzatib qo‘ying, ammo o‘zingiz kirmang. Xoli gaplashishsin, — dedi Solihov. — Ularning suhbati bizga foyda bermaydi. Bugun boshqa yangiliklar tasdiqlandi. — Solihov Yo‘lchivoy bilan bo‘lgan suhbatni bayon qildi. — Aka-ukani Daydidarag boshlagan sababni yigirma ikkinchi yildan, qishloqqa o‘t qo‘yilgan kundan izlash kerak. Ayollarni olib ketgani Olamgir kelgan. Jahongir-chi? U qaerda edi? Nima uchun ketolmay qoldi? Uni kaltaklashganini ko‘rishgan. Demak, qochayotganlarning bir guruhi hali qishloqda bo‘lgan. Ular Jahongirni qutqarishga harakat qilishmagan.
— Balki atayin tuzoq qo‘yishgandir? — dedi Ramazonov. — Odamlar Jahongir bilan ovora bo‘lib turishganda ular uzoqroqqa borib olishadi. Jahongirni aybdor deb ushlashsa, boshqalarni qidirishmaydi. Balki ota merosga butunlay egalik qilish uchun Olamgirning o‘zi fitna uyushtirgandir.
— Gumoningizda jon bor. Lekin qotillik nima sababdan Daydidarada yuz berdi? Uchinchi odam tasodifan kelib qolganmi yo aka-ukaning orasidagi gapdan xabardor bo‘lganmi? Siz Komlevni kuzatib qo‘ygach, manavi odamlar bilan qiziqib ko‘ring, — Solihov shunday deb Yo‘lchivoy aytgan odamlarning ro‘yxatini berdi. — Suratlarini oling. Erta-indin yana Qirqbelga chiqib kelaman.

Ramazonov ro‘yxatni olib xonasiga qaytdi. Tegishli bo‘linma bilan bog‘langach, Komlev bilan uchrashishga oshiqdi. Bir qavatli mehmonxona eshigi oldida Sergey Komlev keksaligiga qaramay qaddini tik saqlagan ayol bilan turardi.
— Tanishing, azizim, — dedi Komlev Ramazonovga, — Zinaida Zinovevna. Bu kishining matonatlariga hatto dekabrchilarning xotinlari ham qoyil qolgan bo‘lishardi.
— Seryoja, bas qil, — dedi ayol.
— Menday notavonni shuncha yillar sadoqat bilan kutgan xotinimni maqtashga haqqim bormi yo yo‘qmi? Zinaida Jahongirni ko‘p eshitgan, ammo ko‘rmagan edi. Shu bahonada keldi. Aslida esa... sizlardan xavotirda.
— Seryoja, bas qil, — dedi ayol, bu safar qat’iyroq ohangda.
— Zina, bu o‘rtoq ulardan emas. Urushdan qaytib bu xizmatga o‘tibdi. Bu o‘rtoqning ko‘zlari ularnikiga o‘xshamaydi. Ko‘zlariga bir qara, Zina.
Ayol erining aytganini qilib, Ramazonovga tik qaradi. Shunda Ramazonov uning ko‘zlarida ma’yuslik ko‘lankasini sezdi. Bir paytlar chiroyli bo‘lgan, kulib turgan ko‘zlarda endi shodlik uchqunlari so‘ngan. Ayriliq yillari har qanday uchqunni so‘ndirishga qodir. Ramazonov urushdan qaytgan kuni xotinining ko‘zlariga qarab buni anglagan. Erining ajdaho og‘zidan tirik qaytishiga bir ishonib, bir ishonmay to‘rt yil kutgan xotin ko‘zlariga ma’yuslik umrbod parda tashlaganday edi. Xotini hozir kulib, yayrab, yashnasa ham ko‘zida uchqun sezilmaydi. Ayriliq bu ayol qaddini bukolmabdi, biroq ko‘zidagi cho‘g‘ni o‘chira olibdi...

— Demak, men oshnam bilan nima haqda gaplashishim kerak? — dedi Komlev.
— Istaganingizcha gaplashing. Men sizlarni shifoxonaga kuzatib qo‘yamanu qaytaman. U o‘zini qotil qilib ko‘rsatmoqchi edi. Qo‘limizdagi dalillar uning bu da’vosini rad etadi. Biz bahonada eski oshnalarni uchrashtirib qo‘yyapmiz. Sizdan iltimosim, lozim topsangiz, gap orsida xotini bilan o‘g‘li tirik ekanini aytib qo‘ying.
— Rost gapmi shu axir?
— Ha, rost.
— Zina, eshityapsanmi? Ular bizni shunchaki uchrashtirishyapti. Biz shunchaki bir gapni aytib qo‘yishimiz kerak. Kel o‘zimizni go‘llikkka solib, ishonaylik bu o‘rtoqqa. Bular ishlarini zimdan qilaverishsin. Qani, ketdik.
— Sergey Vasilevich, — dedi Ramazonov keta turib, — sizga bir savolim bor?
— Zina, bekor kelmabmiz, harholda savollari bor ekan. So‘rang, azizim.
— Raqiblaringizni yancha oldingizmi?
— O, militsiya bu tomonga ham qiziqadimi? Raqiblarim, azizim, osongina jon beradigan toifa emas. Ularning boshiga gurzi bilan bir ursangiz yerga kirib ketadi, yanchib tashladim, deb o‘ylaysiz. Lekin oradan sal o‘tmay qarasangiz, yana yashnab turibdi-da! Ular chopsa-chopilmaydigan, o‘tda yonmaydigan bandalar. Ha, Xudoning sevgan bandalari. Ular o‘ttiz yettida omon qolishdi, urushga borishmadi, urushdan keyin ham mo‘ylovning qahriga uchrashmadi. Qalay, bularni endi yanchib bo‘larmikin?
— O‘zingiz yanchaman, deganingizga so‘radim-da.