26 million odam qurbon bo‘ldi, minglab shaharlar yer bilan yakson qilindi, qanchadan-qancha qishloqlarning kuli ko‘kka sovurildi, o‘n minglab sanoat korxonalari yo‘q qilindi, hududsiz, bepoyon qishloq xo‘jalik rayonlari kimsasiz huvillab qoldi, yuz minglab kilometr temir yo‘l majaqlab tashlandi. Bevosita yetkazilgan moddiy zarar 2 trillion 500 milliard so‘mni tashkil qiladi, harbiy xarajatlarga oltin hisobida 3 trillion so‘m sarflangan. Millionlab odamlar mayib, boshpanasiz, muhojir bo‘lib qolgan. Navbatdagi milliy halokat uchun Reyxstag ustiga qo‘ndirilgan G’alaba bayrog‘idan va Sharqiy Ovrupo mamlakatlarining bosib olinganidan jinday tasalli topish mumkin edi, ammo bular ham yangi-yangi muammolarni tug‘dirdi. Ular hal qilish qiyin bo‘lgan yanada dahshatliroq jumboqlar edi. (Germaniyaning Sovet Ittifoqiga hujumi bilan bog‘liq quyidagi voqea e’tiborga loyiq. Jamiki oltin, platina va qimmatbaho toshlarni davlat qo‘lida to‘plash haqidagi Stalin tomonidan qo‘yilgan vazifa g‘ayrat bilan bajarilmoqda edi. Qidirishlar jug‘rofiyasi borgan sari kengayib borardi. Agar Rossiyaning o‘zida va Ukrainada biron tilla soatmi yoki tilla tishlarni topish ilinjida 30-yillarning o‘rtasiga kelganda, hamma go‘rlar va qabrlar qayta qazilib, titkilab ko‘rilib bo‘lingan bo‘lsa, O’rta Osiyo respublikalari hududlarida bunga o‘xshash tadbirlar vaqti-soati kelguncha o‘tkazilmagan edi. Shariat qonunlariga qo‘ra qabristonlarni oyoq osti qilish, sag‘analarni tahqirlash eng og‘ir jinoyat sanalardi. O’rta Osiyoda 20-yillarning boshidayoq lovillab yongan ozodlik urushi hech to‘xtamay davom etib turgani va 1939 yilga kelibgina bostirilgani uchun Stalinni ham, uning joylardagi malaylarini ham mahalliy aholining g‘azabini qo‘zitmaslik uchun ortiqcha bahona-yu sabablar bermaslik kerakligiga aqllari yetdi. Keyinroq esa O’rta Osiyodagi muqaddas qadamjolarga ham navbat yetib keldi. Nomenklaturaning ochofat nigohini, ayniqsa Samarqanddagi Amir Temurning ulug‘vor va go‘zal sag‘anasi jalb qilar edi.
Rivoyatlarga ko‘ra, ulug‘ jahongir Amir Temur o‘z yurishlari davomida behisob xazinalarni qo‘lga kiritgan. Arxiv hujjatlari ham buni tasdiqlaydi. Emishki, Sohibqiron ularning ko‘p qismini o‘zi bilan sag‘anaga qo‘shib ko‘mishni buyurgan. 1941 yilning may oyida Moskva NKVDsining katta otryadi Leningrad Ermitajining mutaxassis xodimlari hamrohligida sag‘anani ochib ko‘rish uchun Samarqandga kelgan. Yodgorlikning shayxi sakson yoshli Mas’ud Alaev dahshatga tushib, kelgindilarga 1405 yilda, ya’ni Sohibqiron Temur vafot etgan yili sag‘anaga o‘yib yozilgan qadimiy yozuvni ko‘rsatgan. Bu yozuvda kimda-kim qudratli hukmdorning ruhini bezovta qilishga jur’at etib, sag‘anani ochadigan bo‘lsa, o‘z mamlakatining boshiga qonli urush balosini keltiradi deb ogohlantirilgan ekan. Har ehtimolga qarshi, baloga qolmaslik uchun bu to‘g‘rida Moskvaga xabar qilishadi. U yerdan darhol buyruq beriladi: yolg’on ovozalar va vahima gaplar tarqatgani uchun Alaev qamoqqa olinsin va sag‘ana zudlik bilan ochilsin. 1941 yil 19 iyun quni Temur qabri ustiga qo‘yilgan yashil nefrit tosh qo‘tariladi. Bu to‘g‘rida TASS axboroti butun dunyoga jar soladi. Axborotda istehzo bilan aytilgan shunday gaplar ham bor: «Hozirga qadar yashab kelgan rivoyatda aytilishicha, sag‘ana ichida qiron keltiruvchi dahshatli urush arvohlari yashar emish. Ularni erkinlikka chiqarib yuborish mumkin emas» emish. Bu axborotni juda ko‘p gazetalar e’lon qilgan edi. Shu jumladan, «Leningradskaya pravda» gazetasi ham 1941 yil 21 iyun sonida uni bosgan. Bu rivoyatning to‘g‘ri chiqib qolgani g‘alati. Harholda, oltin izlab yurganda hamma vaqt ehtiyot bo‘lish va me’yoridan chiqmaslik kerak. Ammo o‘rgangan ko‘ngil o‘rtansa qo‘ymas degan gap bor...)