Xo‘sh, bizning jonajon partiyamiz-chi?

Televizor ekranlaridan butun mamlakatga Chernobil bolalari mo‘ltirab tikiladi. Ularning yuzlari horg‘in, ko‘zlari mungli, butun qiyofalarida mahkumlik muhri bor. Televizor ekranlarida arman bolalari. Ular yiqilgan uylarning vayronalari ostidan chiqarib olingan yoki Bokudan olib kelingan. Bokuda ularning ko‘zlari o‘ngida ota-onalarini o‘ldirishdi. Bular — rus bolalari. Ular qahraton qish chillasida issiq kiyimlarsiz, qorni to‘yib ovqat yemay, yirtiq chodirlarda yashamoqdalar. Ularning ota-onalari qonli qirg‘inlar tufayli issiq uylarini tashlab qochishga majbur bo‘lishgan. Vrachlarning ko‘zlarida ojizlik alami — dori-darmon yo‘q, bir marta ishlatiladigan shpritslar yo‘q, kiyim-kechak yo‘q. Bolalarni qutqaring — ular mamlakatning kelajagi.

2000 dollar shpritsga bering!

G’arb dorilariga 3000 dollar bering. Bolalarni shu dorilar asrab qolishi mumkin.

Bu bolalarni Germaniya, Gollandiya va Angliya klinikalarida davolanishga jo‘natish uchun 5000 dollar bering.

Bering, bering, bering...

G’arb firmalaridan javob bor. Ular pul o‘tkazishyapti, ko‘ngilli vrachlarni jo‘natishyapti, xususiy xayriya jamg‘armalarini safarbar qilishyapti, bemor bolalarni va boshiga kulfat tushganlarni AQSh va Ovrupoga olib ketish uchun mablag‘ ajratishyapti. Ammo bu mablag‘larga bolalar o‘rniga allaqanday xunuk basharali oliftalar chet elga ketyapti. Yo Chernobil bolalari shularmikin?

Ayni shu paytda Eski maydon ichkarilarida quyidagi hujjatlar ko‘zdan kechirilardi:

«Mutlaqo maxfiy.                               
P 180/74 14.1.87.
Hindiston Kompartiyasi rahbariyatining iltimosi haqida.
1. Hindiston Kompartiyasi rahbariyatining iltimosi qondirilsin va partiya qurilishi ehtiyojlari uchun 1 million 258 ming 890 rupiy ajratilsin.
2. SSSR Davlat bankiga (o‘rt. Pavlovga) o‘rt. Zagladinga yuqorida ko‘rsatilgan miqdordagi pulni maxsus maqsadlarda ishlatish uchun ajratilsin.
3. Pulni Kalkutta bankidagi Hindiston Kompartiyasi hisobiga o‘tkazilsin.
KPSS Markazqo‘mi Bosh kotibi — Gorbachyov M. S.
KPSS Markazqo‘mi ish boshqaruvchisi — Kruchina N. Ye.»

«Mutlaqo maxfiy.                               
P 159/48 30.1.87.
Daniya Kompartiyasi rahbariyatining a’zosi o‘rt. Yensenning iltimosi haqida.
1. Daniya Kompartiyasi rahbariyatining a’zosi o‘rt. Yensenning inflyatsiya munosabati bilan partiya byudjetini qoplash uchun 357 ming 941 daniya kroni berish haqidagi iltimosi qondirilsin.
2. SSSR Davlat bankiga (o‘rt. Pavlovga) mazkur miqdordagi pulni maxsus maqsadlarga sarflash uchun o‘rt. Zagladinga ajratib berish topshirilsin.
3. Pulni yetkazib berish KGBga topshirilsin. KPSS Markazqo‘mi Bosh kotibi – Gorbachyov M. S.
KPSS Markazqo‘mi ish boshqaruvchisi — Kruchina N. Ye.»

«Mutlaqo maxfiy.                             
P 157/251 03.02.87.
AQSh Kompartiyasi Bosh kotibi o‘rt. Xollning iltimosi haqida.
1. AQSh Kompartiyasi Bosh kotibi o‘rt. Xollning AQSh Kompartiyasining bo‘lajak yubileyi uchun 500 ming dollar ajratish haqidagi iltimosi qondirilsin...»

«Mutlaqo maxfiy.                             
P 161/491 11.02.87.
IKP rahbariyatining a’zosi o‘rt. Kosubaning iltimosi haqida.
1. Italiya Kompartiyasi rahbariyatining a’zosi o‘rt. Kosubaning shaxsiy sarf-xarajatlarini to‘lash haqidagi iltimosi qondirilsin va unga 633 ming 765 lira (85 ming dollar) ajratilsin...»

«Mutlaqo maxfiy.                             
P 166/611 13.02.87.
Marokash Kompartiyasining rahbariyati a’zosi o‘rt. Ali Yataning iltimosi haqida.
1. Marokash Kompartiyasi rahbariyatining a’zosi o‘rt. Ali Yataning iltimosi qondirilsin va unga partiya matbuoti ehtiyojlarini qoplash maqsadida 548966 kilogramm qog‘oz sotib olish uchun 1 million 870 ming 762 dirham 85 santin ajratilsin».

«Mutlaqo maxfiy.                             
P 181/373 18.02.87.
Misr Kompartiyasi rahbariyatining a’zosi o‘rt. Sayidning iltimosi haqida.
1. Misr Kompartiyasi rahbariyatining a’zosi o‘rt. Sayidning iltimosi qondirilsin va davolanish uchun unga 25 ming dollar ajratilsin...»

Qarib qolgan Gromikoning o‘rniga Tashqi ishlar ministri bo‘lgan Eduard Shevarnadze juda istarasi issiq, kelishgan, xushbichim. Turgan-bitgani «yangicha tafakkur odami» ekanidan dalolat berib turibdi. U Gorbachyov borgan mamlakatlarga uning ketidan safar qilib, xushmuomalalik bilan qo‘shimcha qarzlar berishlarini iltimos qiladi. Kansler Kolning moviy ko‘zlari, Prezident Mitteranning dono tabassumi, Margaret Tetcherning mayin latofati, Prezident Bushning kovboylarniki singari to‘poriligi. Biz Rossiya (SSSR tushunchasi kamdan-kam hollarda noxushgina qo‘llanadi) islohotlar va demokratik qayta qurishlar yo‘liga turib olishi uchun ko‘maklashishga rozimiz. Lekin sizlarda ish juda sust ketyapti. Holbuki, sivilizatsiyali yashash tarziga olib boradigan yo‘l juda oson va ravondir. So‘z erkinligi. Ko‘p partiyalilik. Davlatni boshqarish tizimlarini xalqning xohish-irodasi bilan, ya’ni erkin saylovlar yordamida amalga oshirish, xususiy tadbirkorlik erkinligi. Jo‘nroq qilib aytganda, savdo erkinligi. Erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta yordamida iqtisodiyotni jahon bozoriga jalb qilish, hammasi juda oson. Aytgancha, sizlar qarzga pul so‘raysizlar-u, o‘zlaring «xalq demokratiyasi mamlakatlari» deb atalgan mamlakatlarni boqishga milliard-milliard pul sarflaysizlar. Sizlarga chin yordamimiz shu bo‘la qolsin — biz o‘sha mamlakatlarni boqishni zimmamizga olamiz, bo‘shagan mablag‘ni esa sizlar ichki islohotlaringga sarflaysizlar.

«Sharqiy Ovrupodagi armiyamiz-chi? Uning ahvoli nima bo‘ladi?»

«Armiyangiz kimga xalaqit beryapti. Yigitlar bemalol kazarmalarda o‘tiraversinlar. Hech narsaga aralashmasin. Agar istasanglar, armiyangizni boqishni ham zimmamizga olishimiz mumkin. Vaqtincha, albatta. Asta-sekin amerikaliklar ham, sizlar ham qo‘shinlaringizni Ovrupodan olib chiqib ketasizlar, qarshi turish o‘rniga hamkorlik shiorini e’lon qilasizlar».

«Ammo armiyani olib chiqsak, uni joylashtiradigan joyimiz yo‘q. Askarlar uchun kazarmalar yo‘q, harbiy xizmatchilarning bolalari uchun maktablar, bog’chalar yo‘q».

«Yo Parvardigor-ey! 70 yil mobaynida nima qilgansizlar o‘zi? Yaxshi, buning muammolik joyi yo‘q. Biz ofitserlaringiz uchun ham, ularning bola-chaqalari uchun ham uy-joy va maktablar qurib beramiz».

«Ammo Afg‘onistondan ham armiyani olib chiqish kerak-da. Ha, imkoni boricha tezroq. Siz aytayotgan gaplarning hammasi to‘g‘ri, ammo rejalashtirilayotgan tadbirlar juda katta xarajatni talab qiladi».

«Qancha?»

«Uch yarim milliard dollar. Dastlabki paytlarda...» Xorijda bir gal Mixail Gorbachyov, hatto, Dizraelidan parcha keltirdi. Buni eshitgan G’arb jurnalistlari hang-mang bo‘lib qoldilar. Lenin kamdan-kam nasib bo‘ladigan bo‘sh vaqtlarida Gegel asarlarini nemis tilida o‘qib huzurlanar edi. Stalin Makiavellini jonidan ortiq yaxshi ko‘rardi. Mixail Sergeevich esa, o‘z so‘zlariga qaraganda, Valentin Pikul romanlarini o‘qib mazza qilardi. Lekin Pikuldan emas, Lenindan parcha keltirardi. Buni ko‘rib, uning Siyosiy byurodagi hamkasblari ancha xotirjam tortardi.

«Sotsializm ko‘proq bo‘lsin! - deb dalda berardi Bosh kotib bir oz dovdirab qolgan o‘rtoqlariga. - Yo‘limizni Leninga qarab to‘g‘rilab olamiz. Lenin NEPni joriy qilganida nima degan edi?»

«U bunday degan edi, o‘rtoqlar: «Bu juda jiddiy va uzoqqa ketadigan ish». Xo‘sh, Stalin nima qildi? U Lenin g‘oyalarini buzdi, rasvo qildi. U kazarma sotsializmini qura boshladi. Bu nimaga olib keldi, o‘rtoqlar? Nimaga olib kelganini o‘zlaring ko‘rib turibsizlar».

Aslini olganda, SSSRda, Lenin asarlarini boshdan-oyoq o‘qib chiqqanman, deya oladigan uch-to‘rtta odam topilmasa kerak. Birinchidan, shuning uchunki, Vladimir Ilich asarlarining chorak qismi maxfiy hisoblanadi. Bu asarlarni o‘qishga muayyan odamlarga ijozat beriladi, biroq bu odamlar ularni hech qachon o‘qimaydi. Ularga o‘qishning qizig‘i yo‘q. Agar bordi-yu, sen oshkora nashr qilingan 55 jildni chuqurroq o‘qib, uqmoqqa kirishsang, loaqal boshlang‘ich partiya tashkilotining kotibi ham bo‘lolmaysan. Juda nari borsang, jinnixonaga tushasan. Professional xodimlar uchun maxsus «Lenin to‘plamlari» nashr qilinardi. Ularda hozirgi daqiqada partiya turmushi uchun zarur bo‘lgan Lenin g‘oyalarining mohiyati ifodalanardi. Ba’zan ana shu to‘plamlar bo‘yicha nomenklatura uchun mashhur «lenincha sinovlar» o‘tkazib turilardi. (Bunaqa voqealar Stalin davrida ham, Andropov davrida ham bo‘lgan.) Umuman, bu to‘plamlar ma’lumotni oshirish uchun emas, balki har xil ma’ruzalarda foydalanish uchun tavsiya qilinardi. Ma’lumki, bunaqa ma’ruzalar Lenindan olingan parcha bilan boshlanib, yana shunaqa parcha bilan xotimalanishi kerak edi. Parchalar qancha ko‘p bo‘lsa, ma’ruza shuncha yaxshi hisoblanardi. Axir Lenin nomenklatura ahlining har birining qalbida edi. Shunday bo‘lgandan keyin ular Leninni o‘qib nima qiladi? Lenin Kautskiy yoxud Martov bilan nima masalalarda kelishmaganini aniqlashga nima hojat bor? Ularning har bittasi shuni yaxshi bilardiki, «Leninning ta’limoti yengilmasdir, chunki u to‘g‘ridir».

Lenin nima degan edi? Otishni kengroq qo‘llang, degan edi. Har galgidek, to‘g‘ri aytgan edi. Otishni qo‘llamay qo‘yishgan edi — mana, oqibat. Hech kim ishlamay qo‘ydi. Hamma mitingda baqirib-chaqirishga tushdi.

Lenin doimiy ravishda nimalardan ogoh bo‘lish kerakligini aytib ketgan. Buni ularning har biri yaxshi biladi.

«Bizning partiyamizni va sotsializmni halok qilishi mumkin bo‘lgan va halok qilayotgan narsalar quyidagilardir:

1. Ko‘p partiyalilik va burjuacha soxta demokratiya.
2. Savdo erkinligi (Lenin obrazli qilib ifodalagan edi — «U har qanaqa Kolchagu Denikinlardan ko‘ra xavfliroqdir»).
3. Oshkoralik.
4. So‘z erkinligi, matbuot va majlislar erkinligi».

Gorbachyov bu gaplarni juda yaxshi bilardi. Ammo bu gaplarni undan ham ko‘ra partiyaning bosh mafkurachisi Vadim Medvedev yaxshiroq bilardi. Bir vaqtlar u KPSS tarixi kafedrasining professori bo‘lgan. Shuning uchun xizmat taqozosiga ko‘ra Leninning asarlarini o‘qigan. Jumladan, uning «Sotsialistik musobaqani qanday uyushtirmog‘imiz kerak?» va «Sovet hokimiyatining navbatdagi vazifalari» degan asarlarini o‘qigan. Sirasini aytganda, Leninnnng qolgan hamma asarlarini ham maxfiylashtirib qo‘ya qolganda chakki bo‘lmasdi. Keragi yo‘q ularning. Odamni chalg‘itadi, xolos. Ziddiyatli fikrlari ko‘p. Lekin Lenin ta’limotining asoslarini aniq esda saqlash mumkin.

Gorbachyov nima qilmoqchi bo‘lyapti o‘zi? Partiyani halok etmoqchimi? Sovet hokimiyatini yo‘q qilmoqchimi? Leninning ulug‘ ishini ko‘kka sovurmoqchimi?

Erkin saylovlar degani nimasi? Sovetlar qurultoyi degani nimasi? Lekin Gorbachyovning hiqildog‘idan olib bo‘lmaydi-ku? Bu na hamisha hadiksirab yuradigan Medvedevning qo‘lidan keladi, na kekirdagini cho‘zaveradigan kaltafahm Ligachyov buni eplaydi. Gorbachyov, aslini olganda, demokrat. Hech kimga baqirib-chaqirmaydi, hech kimga qarshi avtomobil halokatlarini uyushtirmaydi, hech kimni ajalidan besh kun burun go‘rga jo‘natmaydi. U — ko‘ngilchan va samimiy. U Siyosiy byuro va Markazqo‘mdagi muxolifatni ko‘rib turibdi, ammo uning fikricha, bu yangi tafakkur sharoitida oddiy plyuralizmdan o‘zga narsa emas. Qo‘rqadigan joyi yo‘q. O’rtoqlar tushunishmayapti — mamlakatda tushunib bo‘lmaydigan qo‘sh hokimiyatchilik tuzumi maydonga keldi. Aytaylik, viloyat qo‘mitasi kotiblari va sho‘rolarning raislari. Mohiyatan olganda, qo‘sh hokimiyatchilik yo‘q, albatta, sho‘rolar partiya tashkilotining quyi bosqichidan biri bo‘lib qoldi, xolos. Lekin, baribir, yaxshi emas-da! Erkin saylovdan maqsad sho‘ro raislari o‘rniga ham partiya kotiblarini o‘tkazishdir. Axir, qanday ajoyib-a? Sen ham Birinchi kotib, ham sho‘roning raisi bo‘lsang. Hech kim g‘iring deyolmaydi. Biroq Birinchi kotibni Markazqo‘m tayinlaydi, sho‘roga esa saylov orqali o‘tiladi. Muqobil nomzod asosida. Nega yuraklaring taka-puka bo‘lib ketdi, o‘rtoqlar? Hamma narsa o‘z qo‘linglarda-ku! Hokimiyat ham, ommaviy axborot vositalari ham, huquqni himoya qilish organlari ham. Nahotki. saylovdan qo‘rqsanglar? Xo‘p, yaxshi. Oliy Sovetda KPSS uchun yuzta joyni olib qolamiz. Nomzodlar ro‘yxat bilan muqobil nomzodsiz shundoq o‘taveradi. Men sizlar uchun yaxshi bo‘lsin deyapman. Leninga orqa qilishning hojati yo‘q. Vladimir Ilich nima deb ogohlantirganini sizlardan yomon bilmayman. Tashvish qilishning hojati yo‘q. Eng muhimi — boshlab olish, chuqurlashtirish kerak. Hammasi joyiga tushib ketadi, jarayon yurishib ketadi. (Bu paytga kelib Gorbachyov ilgari suyub gapirib yuradigan «chunki u boshlab beradi» degan ibora yo‘q bo‘lib ketdi. Ma’lumki, Gorbachyov 1987 yilda SSSR Oliy Sovetining raisi ham bo‘lib olgan edi. Uning majlislarida raislik qilganda tez-tez: «Prezidiumga maktub tashlamanglar, o‘rtoqlar!» - deb xitob qilib turardi.)

Gorbachyov tushunarli qilib xotirjam gapirardi.

Saylovlar bo‘ldi. Uni zo‘r-bazo‘r erkin saylov desa bo‘lardi. Unda KPSS sharmandalarcha mag‘lubiyatga uchradi. Bu mag‘lubiyat partiya ichida katta g‘avg‘oni boshlab berdi. Gorbachyov hech qanaqa bahonayu sabablarni qabul qilmadi. Sizlar Birinchi kotiblar bo‘la turib, saylovlarda o‘z g‘alabalaringni uyushtira olmagan ekansizlar, bilasizlarmi, o‘rtoqlar, buning oqibati yomon! Demak, sizlar xalq bilan chinakam aloqaga kirisha olgan emassizlar. Esingizdami, Lenin nima degan edi? «Xalq — bu...» Mayli, Lenin nima deganining unchalik ahamiyati yo‘q. Eng muhimi shundaki, bu sizga ham, bizga ham saboq bo‘lsin.

Bosh kotibning hamma nutqlaridan kelib chiqadigan xulosa bitta edi: modomiki, siz sho‘ro saylovlarida o‘z g‘alabangizni uyushtira olmagan ekansiz, siz Birinchi kotiblikka ham yaramaysiz. Birinchi kotiblar ilojsiz qolgan edi, negaki allaqachondan beri ularning o‘rniga Ikkinchi kotiblar o‘qrayib ko‘z tikib turishardi. Bir hamla bilan Birinchi kotiblarning 85 foizi mansabidan judo bo‘ldi, ular o‘rinlarini Ikkinchilarga bo‘shatib berishdi. «Ikkinchilar inqilobi», deya hayqirdi matbuot zaharxandalik bilan.

Bu orada Moskvaga chaqirilgan Sverdlov viloyat qo‘mitasining Birinchi kotibi Boris Yeltsin Moskva shahar qo‘mitasiga keldi. Dasti uzun Grishin allaqayoqqa g‘oyib bo‘ldi — uni jildirish, hatto, Andropovning ham qo‘lidan kelmagandi. Yeltsin shahar qo‘mitasini tor-mor eta boshladi. Nomenklatura g‘alayonga keldi. U Gorbachyov huzurida bir necha bor ayyuhannos solib, Butunittifoq partiya konferentsiyasini chaqirtirishni talab qildi. Eng so‘nggi marta partiya konferentsiyasi urushdan avvalgi yillarda chaqirilgan edi. Gorbachyov e’tiroz bildirmadi: konferentsiya deyapsizlarmi? Mayli, chaqiraylik konferentsiyani. Yaqindagina Birinchilarning o‘rnini egallagan Ikkinchilar hali gumonsirab, tevarak-atrofga olazarak boqishadi, Bosh kotibga qarshi og‘iz ochishga jur’at etishmaydi. Siyosiy byurodagilarning ko‘piga ishonsa bo‘ladi — Shevarnadze, Yakovlev, a’zolikka nomzod Yeltsin. Markazqo‘mda — Razumovskiy, Volskiy, Falin, Dzasaxov — bular pand berishmaydi, chunki hamma gapni to‘g‘ri tushunishadi.

Gorbachyov xokkey komandasining kapitani va o‘ynovchi treneri, asosiy to‘p urari va o‘yinni boshqaruvchisi sifatida goh Yeltsin va Shevarnadze bilan inoq bo‘lib qolar, goh ularni qoldirib, Kryuchkov, Yazov va Pugo bilan birga raqib darvozasi tomon tashlanar, goh ancha vaqtgacha maydonni butunlay tark etib, Reygan va Kol bilan maslahatga otlanar, goh yana Yeltsin bilan inoqlashardi-da, uni maydondan chiqarib yuborgan bo‘lar, keyin uni boshqa bir vazifada yana maydonga qaytarardi. Xullas, u juda mohir va beqiyos o‘yinchi edi.