Juda ajoyib chiqibdi tarjimalaringiz. Turk adabiyotiodan bo'lsa kerak?! Iloji bo'lsa muallifi haqida ham qisqacha ma'lumot berib ketsangiz yaxshi bo'lardi.

Rahmat hikoyalarni erinmay o'qib chiqqaningiz uchun.

O'mer Seyfettin "Turk hikoyanavisligining otasi", desak ham bo'ladi. Ayniqsa Osmanlicha, deyilgan Arapcha- Forsha-Turkcha tillardan iborat qorishiq va asosiysi faqat Saroy ahli qo'llanadigan tildangina iborat bo'lib, oddiy Xalq hech foydalanmaydigan va tushunishda qiynaladigan tilga "Soddalik" olib kelishda bosh rol o'ynagan adiblardan biridir.

O'. Seyfettin 11 chi Martda, Balıkesir Viloyatida Kafkasyadan kelib Turkiyaga joylashgan askar oilasida dunyoga keladi. 6 chi Mart, 1920 da esa İstambulda vafot etadi. Haribiy maktabda ta'lim oladi, I. Jahon urushida qatnashadi. Yillab asir yotadi. Hikoyalarining ko'pi shahsiy hayoti bilan bog'liqdir.

Juda Milliyatchi bo'lgan adib, qurshov ostida qolgan va har kuni qadam qadam Yunon, Frantsuz, İnglizlar tarafidan qo'lga kiritilayotgan Vatan tuproqlarini qaytarib olish uchun hikoyalari, maqolalari bilan xalqiga: "Titra ey Xalqim, sen bu emassan", deb faryod etadi.

İstambul Yunonlilar tarafidan qurshab olingan vaqtda bu mavzuda juda hassos bo'lgan adibning diyabet kasalligini yana ham huruj qiladi va vafot etadi. Mozori İstambulda, Zinjirlikuyu mozorida joylashgan.

Shu kungacha adibning 114 hikoyasi topilgan. So'nggi vaqtlarda bazi hikoyalari topilganligi uchun "haliyam adibning bazi asarlari qayerlardadir bo'lishi, mumkin", degan fikrlar bor.

Rahmat, ma'lumotlar uchun!

Sinalmagan yigitga singlim tushdi yor-yor"¦

Uydan xabar oldim: "œ Opa, Oltinoyni unashtirdik""¦.SMS ni o’qib, boshda xazil deb o’yladim. Chunki singlimni birdaniga "œunashtirishlari" menga juda qiziq tuyuldi, "œbiri bor, shunga ho’p desak-mi", qabilida so’zlar aytilmasdan birdaniga unashtirilgani men uchun kutilmagan xushxabar bo’ldi.
Birdan Oltinoyni bolaligindan beri ro’y bergan voqealar bir-bir ko’z oldimdan o’tdi.
Dadamni o’ng oyoqlaridagi barmoqlari 6 dona edi. Ularni buva-buvilari doimo Barakatulloh, deb chaqirarkanlar. Shu barmoqlari sabab armiyaga ham olishmagan ekan. Hullas "œolti barmoqlilik" genetik yo’l bilan Oltinoyga ham o’tib, singlimning ham qo’l ham oyoq barmoqlari 6 donadan bo’lib tug’ilgandi. Tug’ruqxonaga rahmatli muallim Abdulhamid otam ayamni ko’rgani borganlarida ayam yotgan xonaning derazasidan : "œQizim, siz hech hafa bo’lmang, Xudo bizga Oltin beribdi", deb ayamni ko’ngillarini ko’targan ekanlar. Ayam uyga kelganlaridan keyin esa hammalari maslahatlashib yangi mehmonimizni ismini "œOltinoy" qo’yishga qaror berishibdi. Ayam oradan yillar o’tsa ham o’sha kunni ko’p eslardilar, "œrahmatli qaynatam men hafa bo’laman, deb rosa havotir olgan ekanlar, deya kulimsirardilar.
Oltinoyni qo’lidagi 6 chi barmoqlari huddi gilosday edi. İngichka et bor, keyin esa gilos kattaligida dumaloq barmoqcha"¦ Boshda juda sevimli edi. Keyin katta bo’lib, yura boshlagach qiynala boshladi.  Chunki barmoqlar osilib turgani uchun bazan bir yerlarga siqilib qolar, Oltinoy "œdooood" deb yig’lardi..Oyog’idagi barmoqlari esa oyoqkiyim kiyishida qiyinchilik tug’dira boshladi..Singlim 1.5 yoshlidiga qo’l barmoqlarini, 3-4 yoshlarga yetganda esa oyoq barmoqlarini dadam Toshkentdagi jarroh tanishlarini kasalxonalarida kestirib keldilar. Ayam barmoqlarni avaylab, hovlimizni burchagiga ko’mdilar.
Oltinoy 4 qizninq eng kichkinasi bo’lgani uchun juda ham erkatoy edi. Uni o’rnida men bo’lsam men ham erkalanardim. 1 akasi, 3 opasi bor, mazza. Kiygan butun kiyimlari o’ziga yarashardi. Qo’g’irchoqday yasantirardik o’ziyam. Oltinoy ham 4-5 yoshigacha yerga kam bosgan, asosan quchog’imizda katta bo’ldi. Uning nozlarini eng ko’p men ko’targanman. Bir marta yana ko’tarib yurgandim, adashmasam 3 yoshlarda edi. Birdan nimagadir jahli chiqdi va yuzimga chang soldi. Tirnog’i yuzimga shunchalik qattiq botgan ekan-ki 2-3 kungacha qoni to’htamadi. Ayam rosa kuyingandilar, bir tarafdan yuzimda iz qoladi, bir tarafdan esa Oltin zahargina bo’ladiyov, deb"¦.O’ng yuzimdagi 2-3 smlik chandiq izi maktabni bitirginimcha aniq ko’rinib turardi. Keyin o’zidan-o’zi yo’q bo’lib ketdi. İnsonlar odatda bir yerlaridagi yara izlari yo’q bo’lganda xursand bo’lishadi, lekin men "œkoshki ketmasa edi, Oltinimdan hotira edi", deb hafa ham bo’lganman.
Oltinoyimiz maktabga boshladi. Odatda bizni oiladagi butun o’quvchilar "œsinfkom" bo’lishgan. Oltin ham bu "œodatni" buzmadi. Uning qattiqqo’lligi, sharttakesarligi haqida o’qituvchilari, sinfdoshlari ko’p gapirishardi. Bir kuni o’qishdan uyga kelsam, menga Oltinoyga sevgi izhor qilgan bir sinfdoshiga singlimni bergan javobini aytib rosa kuldirishdi. Men qizlarni kattasi bo’lganim uchun dadam-ayamga uncha muncha narsani aytavermasdim. Uyalardim. Oltinoy esa hech tortinmas, hamma narsani ayamga "œyetkazardi". Yana bir kuni sinfdagi bolalardan biri singlimga "œseni yoqtiraman", debdi. U bo’lsa: "œHeee sen oldin yaxshilab burningni artib ol, ho’p-mii?, deb javob bergan ekan. Buni eshitib rosa kulgandim, lekin ayamga qanday aytding, deb hayron bo’lgandim.
Maktabni ham bitirdi"¦Men ham o’qishni tugatib, Toshkentda ishlayotgandim. Oltinoyni o’zimni o’qishimga kirishini hoxlab hujjatlarini topshirish uchun Toshkentga olib keldim. Undan yaxshigina o’qituvchi bo’ladi, deb o’ylagandim. Universitetga bordik, nimalar kerak, deb ma’lumotlar oldik. Uyga qaytgandan keyin esa singlimga opa sifatida uzundan-uzun nasihat qildim. O’qishga kirsang, shunday bo’ladi, ilgarigi erkaliklarni tashlashing kerak. Sabrli bo’lishing kerak"¦.Ertasi ertalab qarasam Oltinim sahardan turib olgan, ko’zlari yig’idan qizargan, menga jovdirab qarab turibdi"¦Hayron bo’ldim, tinchlikmi, deb so’radim. — Opa, dedi, men o’qishga kirishdan voz kechdim"¦!!!
------------?
Men ayamsiz chiday olmayman bu yerda 4-5 yil. Sizga o’hshagan kuchli emasman, erta-indin siz ham turmushga chiqib ketasiz, men bir o’zim qolaman, nima qilaman bu yerlarda? Men sizlar o’ylaganchalik shaddod emasman, meni butun erkaliklarim sizlarga va uyimda edi"¦!
Him,,,nima ham der edim. Singlimni qarori. Turklarda maqol bor: "œMajburan go’zallik bo’lmas", degan. "œSen bilasan singlim", dedim."Bu sening qaroring. O’qish rostdan ham oson ish emas, lekin keyin afsus qilmayman, desang bo’ldi, uyga qaytaver", dedim.
Uyga qaytgandan keyin chevarga shogird bo’ldi. "œHar bir ishda hayir bor", deganlaridek, Oltinoyni o’qishga kirmay uyga qaytishida ham biz bilmagan ancha hayir ishlar bor edi. Vaqti keldi, ayam qattiq kasal bo’ldilar. Uyni og’ir ishlarida doimo ayam-dadamga katta yordamchi bo’ldi singlim. "œHech bo’lmaganda ota-onam yolg’iz emaslar", deb ko’nglimiz hotirjam edi.
Uyim-joyim deb, qanaqa ish bo’lsa erkakday yeng shimargan, paxta tergan, non yopgan, sigir soqqan, uy tozalagan, mol-qo’ylarni tagini tozalab, go’ngini tashigan yana singlim bo’ldi.
Uning yana yaxshi bir odati bor edi, juda vaqtli turardi. Saharlab hovliga suv sepib, yog’ tushsa yalagudek qilib supirardi. Qolganlar turguncha nonushta tayyorlab, dasturxonni ustini topib qo’yardi"¦
Uning bolaligidagi erkaligidan asar ham qolmagandi. Uyim-joyim, otam-onam, akam-opalarim, ukam, deb doimo jon kuydirardi. Oltinoydan keyin tug’ilgan ukamni ham o’zidan 7 yosh kichkina bo’lgani uchun oq yuvib, oq taradi.
Odatda sevgisini, mehr-muhabbatini aytishga uyalgan bir oila bo’lganimiz uchun singlim doimo smslarida oilam va yaqinlarimni menga bo’lgan tug’ularini yetkazishda tarjimon bo’ldi"¦Alloh undan rozi bo’lsin"¦
Mana endi, jonim-jigarim, yuragimni bir parchasi singlim-Oltinim ertaga kelin bo’lyabdi.
İnson hayoti shu ekan. Ko’zlaringni ochasan bolasan, bir qaraysan bola bo’lgan yaqinlaring ko’z oldingda katta bo’lib, turmush egasi bo’lishyabdi"¦
Yonida bo’la olmaganim uchun ancha mahzunman, oilamni baxtli kunida yonlarida bo’lishni juda juda hoxlardim"¦
Qalbim va hayir duoalarim sizlar bilan Oltinim, Tillam, Zumrad toshim"¦
Rabbim har ikki jahonda kuyovi bilan baxtli qilsin iloyim.

Shahar tashqarisi"¦ Istambulning tashqarisida o’tgan hayot, qanchalar hush! Buni faqat boshidan o’tgan kishi biladi. Bir tarafda nomdor kishilar, ziyolilar! Narigi tarafda esa davlat xizmatchilari, zobitlar, muallimlar"¦So’ngra qasabaning yer-mulk egasi, shu yerlik insonlar"¦ Har tabaqaning, har toifaning ayri-ayri qahvaxonasi, farqli ko’ngilxushligi, bir-biridan farqli zavqlanishlari bor. "œHamma bilan bir xil tabaqada" deya olishimiz mumkin bo’lgan yagona kishi, nohiyaning davlatda ishlaydigan doktori edi. U har doim hamma bilan suhbat qurar, ularning har turli ishlariga qatnashardi. Muallimlarning, ishchilarning, zobitlarning o’tirgan qahvaxonasiga kirardi. Dorixona esa "œnomdor kishilarning klubidir". Yuksak unvonli davlat xizmatchilari ham u yerni ziyorat qilardilar. Advokatlarning idoralari ham bir navi dorixonlarga o’xshardi.
Xullas, shahar tashqarisi o’ziga yarasha g’oyat yoqimli olam sanaladi. Yetti, sakkiz, balki to’qqiz sana bo’lgandir, men ham Istambulga unchalik uzoq bo’lmagan bir qasabada tayyorlov maktabida muallim edim. O’ziga yarasha ayri dunyo bo’lgan shaharchaning maktabi ham ayri olam sanalardi. Go’yo olam ichidagi olamday edi! Dasturlari, g’oyalari bir biriga zid, to’rt-besh maktabning yetishtirgan keksa, yosh, aqilli, ahmoq, safsataboz, kamgap hammasi bo’lib yigirma xildan ortiq odam: Mudir, uning muovini, muallimlar, yordamchi o’qituvchilari"¦ Idora xizmatchilari"¦ Eski zamonlardan qolgan, haligi bir tarafidan quyosh botar ekan, narigi tarafidan quyosh chiqqan eski buyuk sulolamizning eng uzoq burchaklaridan kelgan yotoqxonada qolib o’qiydigan talaba"¦ Har irqdan, har jinsdan. Tillaridan boshqa hech narsalari turklashmagan bir to’da bola"¦Faqat, bunchalik ochiq-oydin qarama-qarshiliklar orasida bu qanchalar samimiy ohang edi! Diniga bog’liq kishilar, yangiliklarga qarshi bo’lgan kishilar, liberallar, so’ngra esa hech bir aniq maslak sohibi bo’lmagan kishilar aka-ukaday yashar edilar. Bir riyoziyot muallimi juda ochiq fikirli edi. Tabiat muallimi hammamizga o’qimagan johil nazari bilan qarab, ichidan bizga juda achingan jiddiy, yoshgina yigit edi. Men adabiyot muallimi edim. Fransuzcha muallimi esa Yahudiy millatidan edi. Maktabda kecha navbatchisi bo’lgan vaqtlarida, kechqurun bolalar bilan qilgan suhbatlarida talabalarning undan so’ragan so’zlarini lotin harflari bilan yon daftariga yozar, ertasi kuni ma’nolarini mendan so’rar edi. Bir kuni "œJezbeyi Rahmon"*ning nimaligini bechoradan so’rashibdi. Domla yaxshi tushinmabdi, daftariga "œJezveyi Rahman"* deb qayd qilibdi. O’qituvchilar xonasida meni to’xtatib:
- "œJevzei Rahmon" nima degani?, deb so’radi.
- Unaqa narsa yo’q, deb kuldim. U esa bor, deb oyoq tirab oldi. O’zidan bu so’zni so’ragan bolani topib keltirdi. Kitobni ochdik. Noto’g’ri tushungani ma’lum bo’lgandan keyin esa bu mavzu oramizda masxaraga sabab bo’ldi. Bechoraning laqabi "œJazvai Rahmon" bo’ldi-qoldi.
Eng qiziq kishilardan biri mudir edi"¦ Bu dunyoda uning qadar intizomparvar, qonunparvar, usulparvar bir odam ko’rmadim. Birinchidan qo’l ostida ihslagan kishilarning hech biri bilan shaxsiy munosabatda bo’lmas; maktab hay’atining tashqarisida xuddi afsonalardagi ma’bud kabi yashardi. Oramizda laqabi "œshu sababdan" edi. O’ta ahamiyat bergan narsasi - majlis kunlari, xonasida to’plangan vaqtimiz hech birimizni gapirtirmas, hammamizga "œshu sababdan, shu sababdan" deb ayri-ayri rasmiy yozuvlar yozdirardi. Har qanaqangi masala bo’lsa, ayni so’zlar bilan ayni jumlalarning oxiriga yuqoridagi "œshu sababdan"ni qo’shib yozdrirgandan keyin, masalani hal qildim deb o’ylardi.
O’rtoqlarimning orasida eng yaxshi ko’rganim din ilimlari fani domlasi Bahir Afandi edi. Madrasadan keyin dorulfununni ham tamomlagan edi. Yoshi ellikka yaqinlashayotgandi. O’z fikrida qat’iy turadigan, insonlar bilan tez kirishadigan, biroz makkor, g’alatiroq va hushchaqchaq odam edi. Men bilan do’st bo’lishining sababi tarbiya haqidagi fikrlarimizning bir xil bo’lishi edi. Chunki men har qancha milliyatparvar bir liberal bo’lsamda "œtarbiya"ning doimo "œmuhofazakorona" bo’lishi lozimligiga" ishongan kishi edim. Ijtimoiy inqilobning joyi maktab emas, hayotdir. Muallimlarning vazifasi bolalarga eski hayotning tarbiyasini majburan o’rgatishdir. U ham menday o’ylagani uchun majlislarda ikkalamiz tarafdorlarimiz bilan birga quvvat tashkil qilar, liberallarga, yangi asrning tarbiya tarafdorlariga kun bermasdik. Bahir domlaning eng maftun bo’lgan taraflari kirishuvchanligi bilan "œmebni aleyh, mebni bih, mebni leh"* kabi ta’birlari edi. Xuddi urishayotganday gapirar, so’zlariga xuddi musht shakli vujudlar bermoqchi bo’lganday o’ng qo’lini bir Qorako’z* qulayligi bilan chayqardi. Kamchiligi faqat nargilasi* edi. Unga shunchalar mubtalo ediki, qahvaxonada, maktabda kunda o’nta chekmasdan turolmasdi. Nargila bu"¦ sigaret kabi narsa emas. Shishaning yonida qo’shimcha shlangi bo’lgani uchun mudirdan, taftishchidan saqlamoq lozim"¦ Bir kuni qahvaxonada o’tirib, sayyor va qulay nargila shakli o’ylay boshladik. Masalan, nargilani chekib bo’lgandan keyin ust qismi chiqarilsin, keyin grafinga o’xshab qolsin, ust qismini esa cho’ntakka yashira olsin. Bahir Domla :
- Shlangni nima qilaman, dedi.
- To’n ostiga, belinga o’rab olasan.
- Qayrilib sinadi.
- Bo’lmasa o’rab shapkangning ichiga sol.
- Sig’maydi"¦
Biz bularni gaplashar ekanmiz shahar hokimligi doktori ichkariga kirib keldi. Doktor yonimizga keldi, biz bilan salomlashib yonimizga o’tirdi. Juma kuni Bektoshiy* Takyasiga ketar emishlar. Qo’zi go’shti, soz, biroz may bor emish. Bizni ham davat etdi. Men:
- Borolmaymiz!, dedim. Biz muallim edik. Unaqa sozli, ashulali, ichkili bazmlarga borolmasdik. Doktor majbur qildi:
- Sizlar ichmaysizlar. Quloqlaringga paxta tiqib, ko’zlaringizni yumasizlar, dedi. Zotan o’rtoqlardan bazilari rozi bo’lipdi"¦ Bahir domla:
- Agar nargilamni ham olsak kelaman, dedi. Doktor:
- Olamiz. Hamda rostanam men o’zim olib boraman, domla!, deb qasam ichdi.
Juda nash’ali, sodda odam edi. Go’yo qasabaning jonli nash’asiydi. Kasallari dorisidan ko’ra ko’proq uning so’zlaridan shifo topishardi.
Juma kuni ko’pchilik bo’lib Bektoshiy Takyasiga qarab yo’l oldik. Bu yer eski zamonlardan top-toza qolgan bir jannatning hayoliga o’hshardi. Tarih deb atalmish bo’ron bu asirlik chinorlarning orasidan, oppoq yakka binoning sokin tomi ustidan hech esmagandaydi go’yo. Atrofida devorlari bo’lmasa tabiiy bir ko’l deb hisoblanarlik darajada buyuk hovuz, zumrad rangidagi ko’lankalar ichida nilufarlar gullar ochgan holda uxlar edi. Darvishlarning yoygan, qamishdan qilingan to’shaklariga cho’zildik. Telegrammachi udini, ko’chmas mulk birjasi xodimi qonunini qo’liga oldi. Bazmga skripka ustasi Aleko ham kelgandi. Musiqa boshladi. Doktor:
- Soqiy menman, deb hammaga ichki ikrom etar, Bahir domlaning yoniga kelganda esa to’htab qolardi.
- Mana mening nargilam bor"¦
- Bir qultum bersam?...
- Umrimda bir tomchi ham og’zimga olmaganman.
- Bir qultum og’zingga ol, g’arg’ara qilib keyin tupirib tashla.
- Nima foydasi bor?
- Xudo haqqi muzadd-i taaffun, ya’ni yomon hidlarga qarshi keladi.
Bahir Domla bu kabi mavzularda o’jar ko’rinishni xohlamasdi. Og’ziga bir qadah aroq oldi. Faqat doktor domlani qitiqlab bir necha tomchi yuttirdi. Domla yutganini inkor etsada bu bir necha tomchi unga bir nechta ko’zaning nashasini berdi. Kula boshladik. Bazmimiz davom etardi. Lekin kallamiz qozon kabi edi! Bu yashil jannatda oxiri yo’q bir jahannam shovqini bor edi: buyuk hovuzning ichida balki bir milliyonta qurbaqa ovozlarini boricha hayqirardilar. Shu darajada ediki hatto bir birimizning nima deganimizni ham eshitmasdik.
 Doktor:
- Obbo!.. - dedi, bularni ovozini qanday qilib o’chiramiz? Qulog’imiz portlab ketadiku endi.
Darvishlar:
- Nima qilsalaring qilinglar lekin ovozini o’chirolmaysizlar, deyishardi.
Bahir dolmadan boshqa hammamiz stoldan turdik. Chunki ortiq chidab bo’lmaydigan shovqin boshlangandi. Tosh, kesak nima topsak hovuzga ota boshladik. Qurbaqalar bizning bu hujumlarimizdan g’azablanganday yana ham battar qurullay boshladilar. Doktor gazetalarni yoqib ularning ustiga qo’rqib qochishsin, deb ota boshladi. Yo’q, yo’q"¦Nima qilsak qilaylik ovozlari tinmas, yana ziyoda qurillay boshladilar. Musiqani eshitish also mumkin emasdi. Ichimizdagilardan bittasi:
- Bu yerdan qochishdan boshqa choramiz yo’q!, - dedi.
- Qayerga ketaylik?
- Hovuzdan uzoq bir yerga"¦
- Biz buning kabi ko’chish muzokarasi qilar ekanmiz nargilasining yonida esimizdan chiqqan Bahir domlaning:
- Hohlasam ularni bir onda jim-jit qilaman, deganini eshittik.
- Qanday qilib?...
- Suflayman.
- E qanday qilib? "¦
- Darrov jim bo’lishadi. Shovqindan nashamiz qochgandi, birdaniga yana kula boshladik. Doktor:
- Bu qurbaqalar yarim bosh og’risi emaski bir nafasda to’xtasin, derdi, bular bosh balosi.
 Faqat Bahir domla yana g’azablangan Qorako’z kabi shijoatlandi. Mushtini cho’zib hammamizni e’tiqodsizligimiz uchun so’kardi. Uning baqirishi bir tarafdan, bir milyon qurbaqaning chiqargan shovqini bir tarafdan"¦Valhosil qorishiq bir ur-to’polon davom etardi. O’tirishimizning nashasi qolmagandi. Bahir domla:
- Hamma joyiga o’tirsin, dedi, men hovuzning bo’yiga borib dam uray. Jim bo’lishmasa yuzimga tupiringlar"¦.
- Ha mayli mayli bo’lmasa domla"¦
Ishonmayotgandik, lekin bir masxara bo’lar, deb joyimizga o’tirdik. Domla o’rnidan turdi. Nargilasini qo’liga oldi. Bizga orqasini o’girib olgandi. Suvga qarab suflaganini ko’rdik. Oradan bir daqiqa o’tmadi. Qurbaqalar birdaniga jim bo’lishdi. Kattakon hovuzdan tiq degan ovoz chiqmasdi. Hayron bo’lib qoldik. U esa mushtini ko’tarib zafar qozongan kishiday qaytib keldi.
- Nima qilding, xudo haqqi!, - deb so’raganlarga esa:
- Ko’rmadilaringmi. Ko’zlaringga ham ishonchlaring yo’qmi, dam urdim, - deb javob berdi.
Yarim soatdan keyin qurbaqalar yana sayray boshladilar. Ortiq qo’rmasdik. Bahir domla o’rnidan turib hovuzning bo’yiga borar, bir nafasda qurbaqalarni tinch qilardi. Hovuz tarafga ketarkan, sevimli nargilasini "œmastsizlar, sindirib qo’yasizlar", deb yonimizda qoldirmasdi. Oqshomgacha ko’ngilhushlik qildik. Bahir domlaning dam urishiga Aleko ham ishondi. Doktor bunga ishonmas, lekin ko’zi bilan ko’rgan natijani ham inkor qilishga jasorat etolmasdi. Shu yerlik xizmatchilar hayratga tushib qolishganindan boshqa aroq ichishga jur’at etolmadilar. Bektoshiy darvishlari o’ychan-o’ychan nafas egasiga qarashar, kim biladi ichlaridan nimalar deyishardi.
Ertasi kuni qahvaxonada Bahir domla bilan yonma-yon o’tirib Istambuldan kelgan gazetalarini o’qirdik. Men o’qiganlarimni tushunmas, uning Bektoshiy Takyasidagi qurbaqalarni buyruq berganday jim qilganini o’ylardim. To’g’ridan-to’g’ri so’rasam aminmanki yana "œKo’zlaringga ishonmaysanmi, dam urdim, ko’rmiding?" deb meni ham qurbaqalarday jim qilishi aniq edi. Faqat men ovsar emasdim. Unga zehniy, ilmiy bir tuzoq qurdim. Avvalambor gazetalarni stolga qo’ydirdim. G’oyat totli, ruhlar haqidagi suhbatga boshladim. Bunaqa mavzularga juda qiziqardi. Hayvonlarda ruh bo’lmaganligini, maxluqotlarning ma’naviyat tashqarisida xuddi o’simliklar kabi yashashlarini anglatardim.
- Men ham bu fikrdaman, - dedi.
- Yo’q, yolg’on aytyapsan, - dedim.
- Xudo haqqi"¦
- Yo’q yolg’on"¦.
- Qayerdan bilasan?
- Chunki sen qurbaqalarga dam urding. Demakki hayvonlarning ma’naviyat tashqarisida yashashlarini bilmaysan. Qo’llarini stolning ustidan tortdi. Orqasiga suyandi, o’ylandi. Ko’zlarimga tikka qaradi. Pastga tupirsa soqoli, yuqori tupirsa mo’ylovi edi. Shunaqangi vaziyatga solgan edimki"¦.Qalin qoshlarini chimirdi:
- Men qurbaqalarga dam urmadim!, - dedi.
- E bo’lmasa qanday qilib jim qilding ularni?
Bahir domla og’zini ocholmasdi, chunki tuzoqqa tushgandi. O’z aqliga qarab, yo johilligini qabul qilishi, yoki haqiqatni so’ylashi kerak edi.
- Ayt bo’lmasa, nima qilganing uchun qurbaqalar jim bo’lib qolishdi?
- Hm, haligi azizim"¦..Ovsarmisan? Dam degan narsa bo’ladimi?... Haligi nima qilgandim a"¦.
- Nima qilding?
- Nargilaning shlangini ko’lga tashladim"¦
- Haa?
- Qurbaqalar uni ilon deb o’ylashdi. Tezda ko’l tubiga qochdilar.
"¦Faqat qasaba hayotining bir xususiyatlaridan biri ham sir saqlamoqdir.
 Bahir domla: "œSof kishilarning e’tiqodlarini buzmaslik kerak. Ularga ilmiy haqiqatlarning keragi yo’q. Zinhor, shlangni qurbaqalarga ko’rsatganimni hech kimga aytma. Mayli qo’yaver dam urdi, deb o’ylasinlar. Men bu sirni hech fosh etmadim. Butun qasaba xalqi domlaning nafas karomatini eshitdi. Hatto Bektashiylar ham bunga shohid edilar. Doktorning ham shubhalari sekin-sekin yumshadi, yo’qoldi. Bahir domlaning bir suflash bilan qurbaqalarni jim qilganligidan gap ketgani zamon bechora bo’ynini bukib:
 - Dunyoda qanchalar majhul narsalar bor. Ilmimiz esa bu majhullarning yuz milliyonda biri ham emas!..., - der va u har paytdagi sho’x qahqahasini otolmasdi"¦

Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi

__________
<sup>* Jezbeyi Rahmon - Ollohning ishqidan hushdan ketish
* Jezveyi Rahman - Qahva qaynatadigan idish.
* Mebni aleyh, mebni bih, mebni leh - Unga qarshi qilingan, O’ziga qarshi qilingan. Uning foydasi uchun, foydasiga.
* Qorako’z - Turk folklorida qo’g’irchoq o’ynatishning ismi.
* Nargila - Asil vatani Osyo bo’lib, "œto’mbeki" nomli tamaki turining suvda suzib chekilishida ishlatiladigan, shishadan qilingan idish.
* Bektoshiy - Hoji Bektoshi Valiy tariqati.</sup>

Manba

Bosniya begi bilan Semendire* begining askarlari mana necha haftadir "œYaycha"ni* o’rab olgan, qo’mondonlarining kelishini kutardilar. Tinmas yomg’irlarning, bo’ronlarning ura-ura yo’sinlatgan kulrang devori buyuk qal’a quvvatiga ishonardi. Na eshigida, na ustida birov ko’rinardi. Burchaklarida hilpiragan bayroqlar bo’lmasa bo’m-bosh bir qoya deb sanalishi mumkin edi.
Ikki otim narida qurilgan oq chodirlarning oldidagi yerga to’shalgan qora teri yopinchiqlarda o’tirgan yosh voyvodalar, keksa bir askarning gapirib berayotlarini tinglashardi. Havo xuddi yoz tongiday go’zal edi. Atrofda navbatchi guruhlar uzun nayzalari bilan chavgon o’ynayotganday yugirishar, yorug’likdan asablangan otlar ko’kka sapchib to’rt oyoqlab oldinga chopishardi. Go’yo, butun harbiy lagerda to’rt kundir quyoshni ko’rsatmagan ho’l tutunning hibsga olgan nash’asi birikib, jonlanganday edi. Moshguruch qalin mo’ylovlarini burnining uchiga qarab, ikki qo’li bilan bukkan keksa zobit:
- Mening katta otam bu yerda shahid bo’ldi, dedi.
- O’tgan safar o’rab olingani mahalmi?
- Qanaqasiga o’tgan safar bo’lsin?
- Yosh bolamisizlar-ey? Men oltmishga kirdim. Katta otam necha yoshda bo’lishi kerak?
Suhbatni tinglaganlar kulishdi:
- Harholda sendan katta bo’lishi kerak, dedilar.
- Tabiiyki ancha katta. Hammaga ma’lumki askar kech uylanadi. Ehtimol menga o’xshab qirqidan keyin uylangandir. Men yuzini ko’rmadim. Faqat hikoyasini eshitdim. Bu qal’aning qo’mondoni emish"¦
- "œYaychaningmi"?, deb hayron bo’ldilar.
- Ha, albatta?
O’ng tarafida o’tirgan yirik, qoramag’iz yigit so’radi:
- Bo’lmasa nimaga shahid bo’ldi, deyapsan?
- Boshqa nima deyay?
- "œOtildi, o’ldi’ de.
- Nima uchun?..
Qoramag’iz yigit tilining uchiga kelgan so’zni aytmadi. Yutindi. Quroldoshlarining yonida sovuq bir gap aytgisi kelmadi. Nasroniy bo’lib o’lgan kishiga "œShahid bo’ldi" deyiladimi? Keksa zobitning atrofida oyoqlarini qovushtirib o’tirgan yo’ldoshlari, narigi voyvodalar, "œnima uchun, nima uchun?" deb yuziga boqar edilar. Jim tursa bu sukunat yanada og’irlashar, o’zi yana ham mushkul vaziyatda qolishi mumkin edi. Qizardi. O’ylamasdan og’zidan chiqarib yuborgan e’tiroziga pushaymon bo’ldi. Ammo ortiq hech bir qochish yo’li yo’q edi. Siqilgan holda:
- Otangning oti nima edi, dedi.
- Sungur"¦
- Voy.. Turkmiydi?
- Ha, butun sulolasi bilan"¦
- Nasroniylarning go’shinida askarmidi?
- Yo’q, bizning qo’shinimizda.
- U holda qanday qilib "œYaycha"da qo’mondon bo’libdi?
- "œYaycha" bizning qalamiz edi axir.
Yosh, jasur, qahramon voyvodalar hayron bo’lib qoldilar. Bular tom ma’noda harb odamlari edi. Faqat olgan buyruqlari bilan qiladigan ishlarini bilar edilar. San’atlari ichida shunchalar g’arq bo’lgan edilarki, sodir bo’layotgan voqealarga hech ahammiyat bermasdilar. Uzoq, yaqin tarixni emas, hatto o’zlarining qilgan ishlarini bilmas, vayron etgan qasabalarning, yag’mo qilgan shaharlarning ismlarini ham unutardilar. Unutmagan narsalari istiqbolga oid bo’lib: "œQizil olmaga"* borilajak edi. Bu hujumlar, bu muhosaralarning hammasi u yerga yo’l oshi uchun edi. U yer dunyodagi jannat edi! Butun dunyoning zafari, shoni, saodati, g’animati u yerda edi. Keksa zobit qalin mo’ylovlariga qaradi. Biroz o’ylanib turib keyin boshini chayqadi. Qalin tomirlari ko’ringan qilli, bug’doyrang qo’lini qal’aga qarab uzatdi:
- Bu yer ikki yil bizda qoldi.
- Qachon?, - deb so’radilar.
- Fotih G’oziy* zamonida"¦
Keksa zobit yosh jangchilarga bu ikki sanalik hokimiyat haqida gapira boshladi. Bobosi bilan kelgan Turkmanlar qal’a ichidagi insonlarning jonlarini bag’ishlagan edilar. Na jonlariga, na mollariga tegilgan edi. Hatto ular asir olinmagan edilar. Mahalliy kishining hokimlardan farqi yo’q edi. Shu darajadaki bir yortu kuni* bozor maydonida to’polon qilgan sarho’sh nasroniyni urganlari uchun ikki sarsari kishining kallasi kesilgan edi. Dalalarida, tijoratlarida ishlagan Yaychaliklarni xuddi "œadolat" qutirtirgan edi. Xalqidan amin bo’lgan Usmonlilarning hammasi juma kuni jome’ga to’planib namoz o’qir edilar. Ko’rgan yaxshiliklarining intiqomini olmoqchi bo’lgan mahalliylar to’planib jome’ni bosishadi. Sungur Alp bilan odamlarini bir onda o’ldiradilar. Burchaklarda qolganlarni esa asir etadilar. Ana shunaqa"¦.
- Mana yetmish yil bo’libtiki "œYaycha" yana ularda"¦, - deb hikoyasini bitirgan qariya qaddini tikladi. Q’ollarini tizzasiga tirab birdan hayqirdi:
- Ammo bu safar qal’ani mutlaqo olamiz.
 - Mutlaqo"¦
 - Avvalo beklar kelishsin bir.
 - Fursat kelib qolsa beklarni ham kutmaymiz.
 -"¦
 - Bir hujum.
 - Ammo hali askar keladi"¦
 - "¦
Qariya bundan oldingi qurshovda ham qatnashgan edi. U safargisi qanchalar qo’rqinch falokat edi. Farhod Beyni tuzoqqa tushirib qirq bayroq bilan birga boshini olgan jangchi popni topish uchun Vuryuzen*, Manastir*, Semendire beklari maydonga otilgan edilar. Husrav Bey, Sinan Bey, Bali Bey-Fran Triyban kontu mashhur jangchi Kristof o’n olti ming kishi bilan yordamga kelguncha Yaychani qurshovga olgan edilar. Qariya birdan jim qoldi. Yuzini burishtirdi:
- Oh bechora Jem"¦, - dedi. Ko’zlari yoshga to’ldi.
- "¦
- Dunyoda bu Jemning tushgan ahvoli qadar yuragimni parchalagan boshqa bir alam yo’q. Qanchalar jasur, qanchalar quvvatli, qanchalar bahodir yigit edi! Zobit yig’lardi. O’tirganlar so’rashdi:
- Hozir qayerda?
- "¦.
- O’ldimi?
- Koshki o’lsa edi"¦
- Nima bo’ldi bo’lmasa?
- Yarim o’lik bo’lib qoldi.
- ?
 - Ha yarim o’lik. Bir askar uchun hayotda bo’lib turib urisholmaslik "œyarim o’lik" deganidir. Jem urush uchun yaratilgan edi. O’tgan safargi qurshovda bir kuni yana xuddi shu yerda o’rtoqlarimiz bilan suhbatlashib o’tirgandik. Jem dediki: "œMening yuragim siqilyapdi. Urishmoqchiman." So’ngra "œQani kelinglar, dushmanning bosh jangchisini yakkama-yakka urishga chaqiray. Qabul qilsa ko’ngilxushlik qilamiz.", dedi. Men, maqsadimiz o’z kuchimizni, quvvatimizni ko’rsatish emasligini aytdim. Maqsadimiz hammamiz birga bo’lib qal’ani olish edi. Fikridan qaytarishga harakat qildim. Gapimga quloq solmadi. O’rnimizdan turib orqasidan bordik. Qal’aga yaqinlashganda Jem otini o’ynatib "Ichlaringdan o’ziga ishongan bor bo’lsa mana maydon"¦Yakkama-yakka urishamiz.", deb hayqirdi. Qal’adan "œbor, bor" deb baqirdilar. Biroz keyin qal’aning eshigi ochilib, bir otliq chiqdi. Bu mudofaachilarning boshlig’i "œBlas Sheri" edi. Boshdan oyog zirh kiygan edi. Oti ham zirhli edi. Jem qilichini chiqarmagan, qo’lida ayzasini tebratardi. Bir-birlariga hujum qila boshladilar.
-  Blas Sheri nima bilan hujum qilardi?
-  Qilich..
- Nayzaga qarshi qilich bo’ladimi?
- U payt biz ham bunga hayron bo’ldik. Bu odam g’oyat yirik, g’oyat quvvatli bir jangchi edi. Ammo Jem undan ham yirik, yanada yosh va chaqqon edi.
- Jemning zirhi yo’qmidi?
  - Bor edi ammo faqat ko’krak qismida. Ikki soatgacha bir-birlarini yaralayolmadilar. Otlari charchadi. Qal’aning to’siqlari tomoshabinlar bilan to’lgan edi. Bizning askarlar ham tizilib uzoqdan bu hayajonli kurashni tomosha qilardilar. Barobarga qolishadigandi. Su payt qanday sodir bo’ldi, ko’rolmay qoldik. "œQars" degan ovoz eshitildi va Jemning nayzasi sindi. Qlichini qinidan sug’urishga fursat topolmadi. Blas Sheri tizzasiga qilichini shunday aylantirib soldi-ki"¦
 - Oh qanday so’zlayin. Shu onda chap oyog’i etigi bilan birga yerga tushdi. Biz unga qarab yugirdik. Otining boshini ushlab uni pastga tushirdik. Blas Sheri "Urra, urra" deb uni olqishlagan qal’aga kirdi. Jem bechoraning yuzi sap-sariq edi. Yerdagi uzilgan oyog’iga qarar: "Xudo haqqi meni o’ldiringlar!", - derdi. Quchog’imizda chodirga olib keldik"¦ Jarroh shovillab oqqan qonni to’xtatdi.
Qariya yig’lab Jemning eski qahramonliklarini aytib berdi. Bunaqa mard zobitni hali go’shin ko’rmagan edi. Endi esa bechora kim biladi Onado’lining* qaysi shaharida, qo’ltiq tayoqlari bilan kezib, chegaraning hayoli bilan oh chekayotgandir. Bir jangchi uchun jangdan uzoq yashash qadar achchiq alam yo’q. O’lmoq,yosh chog’ida nogiron qolishidan yaxshi edi. O’lgan jangchi shon-sharaf ichida abadiy istirohatga o’tar, qo’lsiz, oyoqsiz qolgan qahramon esa harb hasrati ichida hayoti bo’yicha bir jahannam azobi bilan to’lg’onardi. Keksa zobit jasur Jemning nogiron qolganidan keyingi umidsizligini, hirsini, ololmagan intiqomining ruhida ochgan yarani achchiq-achchiq anglatdi. Tinglaganlarning ichidan biri tezlda o’rnidan turdi. Chodirning orqasida turgan askarlarga:
- Mening otim bilan nayzamni olib kelinglar"¦, - deb hayqirdi.
Bu Qosim Voyvoda edi!...
O’tirganlar:
- Nima qilasan?, - deb so’rashdi.
 "œHech narsa" deganday yelkasini uchirdi. Qo’llari orqasida, oldinga qarab yura boshladi. Har jangda, har hujumda qo’shinning boshlarida bo’lgan bu qisqa bo’yli, ozg’in yosh yigit juda kam gapirar, faqat eshitardi. Kiyimidan quvvati unchalik bilinmasdi. Zaif bo’lgani uchun zirhi vujudiga katta kelar, baland dovulg’asidan ingichka mo’ylovli nozik yuzi kichkinagina ko’rinardi. Oti kelishi bilan ustiga sakrab, nayzasini qo’liga oldi. Jiyakli qora yopinchiqlarda o’tirganlar ham o’rinlaridan turdilar. Qariya yo’ldoshlariga:
- Yakkama-yakka urishishga ketyapdi, - dedi. Zirhini kiysaydi koshki"¦
O’rtoqlari: "œQosim, zirhingni kiy!", - dedilar. U hech javob bermay yana yelkasini siltadi. Maydonga qarab otini choptirdi. Qal’aning eshigiga borganda yakkama-yakka kurashish uchun bir jangchi istadi.
Qal’adan hech kim javob bermadi.
Voyvodalar, zobitlar, yayov holda tomosha uchun orqasidan yugurgan edilar. Qosim belidan qilichini chiqarib uzoqqa otdi. Otidan sakrab tushdi, otining soniga nayzasi bilan urdi. Ot qarorgohga qarab chopdi.
- Hay, o’sha sizni qo’rqoqlar!, - deb hayqirdi. Mana otimdan tushdim. Qilichimni otdim. Orqamda zirhim, qo’limda qalqonim yo’q. Ichingizda men bilan yakkama-yakka kurashadigan erkak yo’qmi?
Qal’aning to’siqlaridan qarab turganlar:
- Kimni hohlaysan?, - dedilar.
- Blas Sherini"¦
- U bu yerda yo’q"¦.
- Undan ham ustun birontasini xohlayman!...
- Unday bo’lsa kut!
- "¦
Qal’aning oldida Qosim Voyvoda og’ir temir nayzasini yerga qadadi. Yumaloq soyasini ezib kutar, sabrsizlanardi. Yo’ldoshlari uzoqdan unga boqardilar. Qilgan ishi ham ahmoqlik edi. Chunki, qilichsiz, qalqonsiz, otsiz, zirhsiz hech jang qilib bo’ladimi? Ammo unga gap uqtirishning imkoni yo’q, chunki juda qaysar edi. Qaror bergan narsasidan qarshisida o’lim ko’rsa ham qaytmasdi. Qal’a eshigining g’ijirlashi eshitildi. Qora zirhli ot ustida qora zirhli bir dev ko’rindi. Yonida og’ir bir qilich osilgan, qo’lida qalin bir nayza tutardi. Bu dev, Jan Hobordanskiy edi. Dushman qo’shinida uning qadar quvvatli, uning qadar haybatli, uning qadar yirik jangchi hali yo’q edi. Yakkama-yakka kurashlarda hech kimsa uning qarshisiga chiqa olmasdi. Otini jilovladi va uni Qosim Voyvodaning ustiga qarab soldi. Bu otsiz, qilichsiz, zirhsiz Turkni otiga ezdirmoqchi bo’ldi. Qosim birdan nayzasini sug’urib orqasiga tisarildi. Hobordanskiyning oti ustiga kelar ekan egildi. Ot esa uning ustidan sakradi. Hobordanskiy otini orqaga qaytarib ustiga qarab takror haydar ekan Qosim Voyvoda o’rnidan sakrab turdi va nayzasi bilan unig ko’kragiga shunday sanchdiki"¦bir onda bu harb devi zirhlarini shaqqillab yerga dumaladi. Qalqoni bir tarafga, nayzasi bir tarafga uchdi. Bu yiqilishning dahshatidan hurkkan ot shataloq otib qochdi. Qosim Voyvoda yerda yotgan qo’tosga tashlangan chaqqon qoplon bolasiday raqibining utsiga tashlandi. Dubulg’asini tepasidan ushladi. Uzoqdan:"Yasha, yasha!" deya baqirgan yo’ldoshlari:
- Kallasini kes, kallasini kes!.. - deyishardi.
Qosim javob bermadi yana yelkasini siltadi. Hobordanskiyning temir zirhli keng yelkasini o’ng tizzasi bilan bostirib, qalin qo’llarini orqaga bukdi"¦ Jigarini mo’l bir nechta musht tushirdi. Har musht tushishida nayza zarbasi bilan ko’krak suyaklari ezilgan behush Hobordanskiy "œAh, ah" deb ingrardi. Og’zidan tarnovdan kelganday quyuq qon otilardi. Ingrashi kesilishi bilan Qosim Voyvoda hech narsa qilmaganday sovuqqonlik bilan o’rnidan turdi. Yerdan qilichini, nayzasini oldi. O’rtoglariga qarab yura boshladi. Qal’adan chiqqanlar Hobordanskiyning jasadiga qarab yugurdilar. Keksa zobit:
- Hay Qosim! Nimaga bu odamning kallasini kesmading?, - deb yelkasini siladi.
Narigi Voyvodalar ham atrofini o’radilar:
- Nimaga kesmading-a, nimaga kesmading?, - der edilar.
Qosim kulimsiradi. Qariyaga qaradi. Tambal lablarini zo’rg’a qimirlatib:
- Yigit maydonida o’lishga u loyiqmiki"¦ - dedi.
 So’ngra o’rtoqlariga burilib ilova qildi:
- Ortiq yashagan muddaticha qo’li qurol tutolmaydi. Uni yotoqqa ko’mdim. Dunyoda yotoqdan yanada azobli bir mozor bormi?
Haqiqatan Jan Hobordanskiy boshqa jang qilolmadi. Yillab yotoqda to’lg’ondi"¦.O’rnidan turgan zamon u eski mudhish, quvvatli jangchi emas, hasta, mag’rur bir siyosatchi edi. Istambulga dushman tarafidan ilk marotaba u elchi bo’lib keldi. Vazirlarning anchagina yuragini siqdi. Nihoyat"¦yigit maydonida ham o’lmadi. Sulton Sulaymonning Vengriyaga qirol ta’yin qilgan Yanoshni o’ldirmoq uchun bir kun yashirincha Budapeshtga kirmoqchi bo’lganida ushlandi va qopga solinib Tuna daryosiga uloqtirildi"¦

Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi

____________
<sup>* Maqtul Ibrahim Pasha - Mashhur turk generali
* Semendire - Serbiyadagi shahar.
* Yaycha - Bosniyadagi mashhur qal’a.
* "œQizil olma" - Usmonlilar tarafidan Rim va Avstriyaga berilgan nom.
* Fotih G’oziy - Fotih Sulton Muhammad, VII. Usmonli podishohi.
* Yortu kuni - Nasroniylarning Haz. Iso bilan bog’liq bayramlari.
* Vuryuzen - Serbiyadagi tarixiy yer.
* Manastir - Makedonyadagi shahar.
* Onado’li - Turkiyaning Osiyo qit’asida joylashgan qismi.</sup>

Manba

 Kichik poytaxtning qorishiq ko’chalari bugun gavjum edi. Xuddi bahordagi hayit bayramidagi kabi"¦ Yoshi ulug’ xotinlar, keng oq yengli, kumush jiyakli bozor kiyimlarini kiyishgan, oq potur* shimli baquvvat erkaklarning to’la ko’zalarda taqdim etgan sharoblarini ichib jo’shar edilar. Yosh, qari, xotin va bolalardan iborat bo’lgan ohiri ko’rinmagan bir "œUrra" zanjiri baqirib, chayqalib olomonning ichidan o’tar, girdob to’lqini holida aylana-aylana saroy oldida birikar edi. Cherkovlarning qo’ng’iroqlari g’uvullardi. Saroy darvozasining oldida jasur Boyarin otliqlari saf-saf bo’lib kutishardi. Ertalabdan beri ichgan sharoblarining ta’siri bilan anchagina boshi aylangan mashhur qo’mondon dubulg’asining qalqonini biroz orqaga surdi. Otining og’ir uzangilari ustida gavdasini biroz ko’tardi. Oldinga qaradi. Yonidagi birinchi zobitiga:
- Haliyam ko’rinishmadi, - dedi.
- Kech qolishdi.
- Ha..
- Ajabo, nima uchun?
- Ahmoq turklar, nima bo’lardi. Tashrif degan narsadan, marosimdan nima ham tushinishardi?
- Yana "œVizantiyaga loyiqmiz", deyishadi.
- Qayerda u noziklik?
- Qayerda?..
- "¦
Oldilarida birdaniga kengaygan keng "œUrra" halqasi ikkalasini ham jim qildi, otlarining jilovlarini tortib biroz orqaga tisarildilar. Qo’mondon istiqlolini qozongan xalqning bu telbanamo, sarho’sh sevinchiga boqar, kayf olardi. Yarim behush qizlar nash’ali yigitlarning quchoqlarida, gaydalarning* ohangiga sherik bo’lar, "œYashasin Shahzoda! Yashasin Shahzoda!" naqoratlarini hayqirishar, yangi hukmdorlarining sharafiga qadahlarni sindirishib o’ynarlar, sakrashardi. So’ng Eflak* tojini kiygan Popni Tergovichda* yenggan Mehmed Bey bir yildan beri o’zini sanjak begi* e’lon qilgan edi. Ammo Eflakliklar bu hokimga bo’ysinmasdan Zips* Konti* Zapolyadan* yordam so’ragan edilar. Bu tahlikali ittifoqdan hurkkan Mehmed Bey darrov ularning xaqlarini, imtiyozlarini, istiqlollarini bergan edi. Moviy, bulutsiz ufqda yuksalgan quyoshning oydinligi qahramon Boyarin otliqlarining uzun nayzalarini yaltiratardi. Qo’mondon zirhli ko’kragini ko’targan totli bir hayajon bilan bir xalqiga, bir navkariga boqar, etigidagi temir taqa bilan otini turtib ko’kka sapchitardi. Birinchi zobit uning kabi gavdali, kelishgan emasdi. Qora-qura, xunuk biri edi. Uzun sochlariga qirov tushgan, ko’sa yuzi ham zaif, ham burishiq edi. Nash’ali qo’mondon hora* o’ynaganlar o’tgandan keyin yana otini oldinga surdi.
- Qonsiz bir zafar qozondik, dedi. Qora otining yolini silayotgan zobit:
- Qonsiz zafar bo’lmas!, - deb boshini chayqadi.
- Nimaga bo’lmasin?
- Chunki men turklarga ishonmayman"¦
- Shubhalanishga hech o’rin yo’q! Biz hali rasmiy inqilobga harakat qilmasimizdan ular bizga habar jo’natdilar. "œBoringlar, o’zingizga bir bosh tayinlagnlar" dedilar. Biz zotan shahzodamizni tahtga chiqargandik. Mana endi bizga hush keladigan, ko’nglimizni ko’taradigan harakatlar qilishyapti.
- Nishon yorlig’i, bayroq, dovul, cho’qmor yo’llash ko’ngilga hush keladigan harakatmi?
- Bo’lmasa nima?
- "œTobe’ bo’l", degan alomatlar bular"¦
 Jo’shqin qo’mondon ko’rinmagan bir yuzga musht uradiganday qo’lini yuqori ko’tardi. G’azabli bir shiddat bilan:
- Aslo! - deb baqirdi. Biz ortiq mustaqilmiz! Nishon yorlig’i istiqlolimizni tasdiqlaydi. Bayroq, dovul, sho’qmor ham podshohning shahzodamizga hadyalari"¦
- "¦
Zobit javob bermadi. Qo’mondon qadar ichmagani uchun turklarning haqiqatlarini haliyam xotirlay olardi. Qo’lini soniga tiradi. Otining qora yolini silay boshladi. Xalqning shovqini toshib, bir bo’ron kabi saroyning peshtoqlariga urilar, soqchi navkarlarning baland bo’yli otlarini hurkitib, tepindirar edi. O’ynaganlarning ichidan o’ziga zo’rg’a yo’l ochib chiqqan bir otliq qo’mondonga salom berdi:
- Elchi yonidagilar bilan birga manzilidan chiqdi"¦- dedi.
- Juda yaxshi"¦ Yonida necha kishi bor?
- Uch yuz otliq!
Qo’mondonnig chap tarafidan navkarning gaplarini eshitgan zobit:
- Uch yuz otliqmi?, - deb birdaniga rangi o’chdi.
- Ha"¦
Bugungi tashrifdan mas’ul bo’lgan qo’mondon kuldi:
- Ha sizni turklar-ey"¦ Chorasiz qolishganda qanchalik kamayishadi. Qani eski g’ururlari? Endi dunyo o’zgardi. Rumelida* quvvatlari yo’q. Mana endi shahzodamizga buyuk bir imperator muomalasi ko’rsatishyapti!
Birinchi zobit yana ham rangi oqarib so’radi:
- Qayerdan angladingiz?
- Elchilarning darajasi, barobarida kelgan kishilarning soni bilan o’lchiladi. Mana qara endi, podshohning hadyalarini, imtiyoz yorlig’ini uchyuz otliq bilan bir elchi olib kelyapti!
- Elchi bularni yolg’iz olib kelsa edi yana yaxshi bo’lardi.
- Nimaga?
- Yani aytdim qo’ydimda"¦
- Agar shunday qilsalardi biz ularni qabul qilmasdik.
- Nima uchun?
- Chunki sharaf-shonimizga loyiq bo’lmasdi. Bir buyruq, bir lutf-karam, bir ehson kabi"¦Holbuki mulozimlar bilan birga uchyuz otlig’i bo’lgan elchi nima degani bilasanmi?
- Nima degani?
- Podshoh bizning shahzodamizga: "Men bilan ayni darajadasan" demoqchi.
- Koshki bir hil bo’lmasaydida, bu uchyuz otliq Eflakka kirmasa edi!
- Sen aqildan ozibsan Dimko"¦.
Birinchi zobit acchiq acchiq kulimsiradi. Tuksiz yuzini burishtirdi. Xayolchan, so’nik ko’zlarini otining yolidan o’girib qo’mondoniga qaradi:
- Men aqildan ozdim demakki?, - dedi.
- Azim Eflakning ichida uchyuz otliqdan shuphalanyabsan. Bular elchining mulozimlari. Naqshli nayzalariga, bezakli kiyimlariga, jiyakli kimhob to’nlariga, kumush egarlariga aldanma"¦ Yaltirog’ligi bilan ko’zga tashlanadi ammo, qo’llarindan bir ish kelmaydi.
- Bular turk emasmi?
- Turk bo’lsa nima qilibdi.?
- Qilichlari qancha bezakli bo’lsa ham yana keskindir!
- Sen qo’rqoqsan! Bir tutam otliq, uchyuz kishi, buyuk bir davlatning ichida nima qila olardiki?
- "¦
Qo’mondon saroyning oldidagi otliqlarga, ularning atrofida zich nizomda turgan yalang’och qilichli piyodalariga bir nazar tashladi. So’ngra otini o’ynatib zobit tarafga burildi:
- Faqatgina shu maydonda to’rt mingdan ortiq askarimiz bor!, - dedi. Turklar tashrifda bir qo’pollik qilishsa hammasini "œpuf" deb uchirib yuboramiz.
Gaydalar tindi. Maydonning shovqini birdaniga to’xtadi. Hora zanjirlari tarqaldi. O’rtadan keng bir yo’l ochildi. Podishohning yo’llagan elchi Turk, oq bir otning ustida, boshida yuksak sallasi chayqalib kelar, uzun to’nining etaklari esa ikki yonida silkinardi. Orqasidan otlarini tez-tez choptirayotgan jiyak kiyimli, naqshinkor qilichli mulozimlar bu yerlik xalqqa kulimsirab qarardilar. Saroyga ellik-oltmish qadam qolganda soqchilarning mashhur qo’mondoni otini ko’kka sapchitib oldinga intildi. Elchining oldigacha keldi. Salom berdi. Shu holatda to’xtab turdi. Yoniga kelgan tarjimoniga:
- Bu yerda otdan tushasizlar. Shahzodamizning saroyiga piyoda borasizlar, - degizdi.
Kamtarin Turk:
- Ho’p"¦- dedi.
Otidan tushdi. U keng yelkali, o’rta bo’yli, mo’ylovi pastga egilgan, qorachadan kelgan odam edi. Porloq ipak to’nining ostidan ko’ringan qo’yiq yashil rangdagi zarbop kiyimlarining, qimmatbaho toshlar bilan bezalgan qilichining hashamati, qo’polgina vujudiga unchalik uyg’un emas edi. Hatti-harakatlari nozik, kibor kishini emas, sokin askarni eslatardi. Gavjum maydon uch yuz turk bilan og’ziga qadar to’lganday edi. Kelganlarni qarshilashdan mas’ul qo’mondon gerdayib, tarjimonining yordami bilan yana bir taklif keltirdi:
- Mulozimlaring bu yerda qoladi. Shahzodamizning huzuriga yolg’iz kirasan.
Turk tarjimondan so’radi:
- Podshohimizdan olib kelgan hadyalarimni qanday qilib yolg’iz tashiyman?
Tarjimon qo’mondonga tushuntirdi. Olgan javobini Turkcha takrorladi:
- Yoningga uch kishi olasan. Ular ham yayov holda orqangdan podshohimizning huzurlariga hadyalarni olib kelishsin.
- Ho’p"¦
- Qani bo’lmasa.
Qo’mondon otini ko’kka sapchitib "œUrra, urra!" deya o’zini olqishlagan xalqqa bo’ynini egib ko’pirardi. Bu qanday zafar edi! Mana bu yerda ulug’ turk elchisi orqasidan yayov kelardi. Saroyning eshigiga kelganda otdan sakradi. Tarjimon vositasiyla qanday qilib orqasidan huzurga kirishlarini, qanday salom berishlarini, qanday qilib hurmat bilan turishlari kerakligini elchiga va teri qoplamali bir dovul, qizil qopga solingan bir bayroq, og’ir bir cho’qmorni toshigan uch askarga anglatdi. Qilichini sug’irdi. Tosh zinalardan bir hamlada yuqori chiqdi. Katta dahlizdan o’tdi. Yangi shahzodaning mulozimlari turk elchisini ko’rish uchun eshiklarga to’planardilar. Elchi buyuk sallasini tebratib-tebratib qadam tashlardi. Qadamlari ham siyrak, ham og’ir edi. Atrofida unga qaraganlarga kulimsirar, salom berardi. Yirik, qora ko’zlari juda xursand, juda porloq boqardi. O’ng qoshini yuqori chimirib olgan, qo’li bilan sallasini tuzatardi. Qo’mondon toj zaliga kelganda to’htadi, orqaga qaytdi. Turklarning kiyimlarida tashrifga zid bir narsa bormi, deb diqqat bilan hammasiga bir-bir qarab chiqdi. So’ngra qo’li bilan elchining peshonasiga egilgan sallasini biroz orqaga itarib tuzatdi. Shahzodaning huzurida qanday egilajaklarini imo-ishorat bilan anglatdi. So’ngra ikki tarafida qinsiz qilich ushlab turgan navbatchilarning yonidagi baland eshikning pardasini ochdi. Eshikdan birinchi bo’lib kirdi. Taxtda o’tirgan shahzodaga to’g’ri yurdi. Yergacha egilib salom berdi. Keyin orqasiga tisarilib tashqariga chiqdi. Elchi bilan uch turk o’rtada qoldilar. Yuksak taxtning atrofiga butun Boyarin rayislari, mashhur qahramonlar, Voyvodalar tizilgan edilar. Hammasi tippa-tik turardi. Ochiq panjaralardan kirgan namli nur bu og’ir saroy sukunatiga qorishar, gavjum zalga kimsasiz ibodat yeri ko’rinishi berardi. Elchi qo’ynidan chiqargan maktubni o’pib boshiga qo’ydi. So’ngra yerga tikilgancha to’g’riga qarab yurdi. Maktubni taxtida toshlar bilan bezalgan haykalday qimirlamay o’tirgan shahzodaga uzatdi. Shahzodaning o’ng qo’lida oltin bir aso bor edi. Chap qo’li bilan olgan maktubiga g’oyat ahamiyatsiz bir narsaday mensimay qaradi. So’ngra chap tarafida turgan, sallasiga moviy pat qadalgan yosh yordamchisiga berdi. Elchi yana ko’zlarini yerga tikkanicha orqagasiga qarab yurdi va o’rtadagi askarining yelkasidan cho’qmorni oldi. Bu g’oyat og’ir, oltin bezakli, sariq sopli bir jihoz edi. Elchi takror yerga qarab yurar, kulimsirardi. Butun ko’zlar uning harakatini ta’qib qilardi. Elchi taxtning yoniga keldi. To’satdan"¦.ko’z bilan ilg’ab bo’lmas tezlikda yuqoriga ko’targan bu qo’rqinch cho’qmor bilan shahzodaning olmosli tojiga bir tushirdi"¦
"¦Zaldagi hech kim qimirlay olmadi. Hammasi turgan yerida toshday qotib qoldi. Hamon to’nining ostidan buyuk bir qilich sug’urgan elchi rumiy tilida:
- Mana ko’rdingiz a"¦.Istiqlol savdosiga tushgan osiy jazosini yedi! - deb hayqirdi. Elchining ko’zlari olovday yonar, go’yo bo’yi birdaniga devday uzaygan, sallasining uchi keskinlashgan, pastga osilgan mo’ylovlari tikkayganday edi. Boyarin rayislari, zirhli askarlar, qahramon voyvodalar jonsiz kabi qimirlasholmas, taxtida boshi ezilgan hukmdorlariga qarab titrardilar. Elchi zalning o’trasidagi askarlariga qarab:
- Hasan, sen eshikka borib dovul chal! Mustafa! Sen ham rumiycha na’ra ot. Maydondagi askarlar hamon qurollarini yerga tashlab taslim bo’lsinlar, deb buyruq berdi.
So’ngra bayroq tutgan askarga:
- Qani tezda yugir, maydonga bayroqni tik!, amrini berdi.
- Amringiz bosh ustiga"¦
- Amringiz bosh ustiga"¦ - deb uchchalasi ham yugirib tashqariga chiqishdi.
Saroy xalqi qorong’u devorlarga yopishtirilgan porloq, muhtasham zarli rasmlarday ovoz chiqarmasdan, sokin, jonsizday turardilar. Haliyam ichlaridan hech kimsa qimirlamagandi.
Mum rangi chehralarning hayron boqishlari qarshisida to’nining uzun etaklarini yelkasiga otdi. Qilichini qiniga suqdi. Egilib ezgan boshining ustida turgan qonli cho’qmorni oldi. Yerga qo’ydi. So’ngra taxtdagi o’likni yerga tushirib uning yeriga o’tirdi. G’oyat aniq Rumiy tilida:
- Qani podshoh nomiga menga itoat qilinglarchi!, - dedi.
Sababi bilinmagan bir qo’rquvning ajablanarli hayajoni bilan tillari tutilgan bo’ri mo’ynali boy Boyar rayislari, ulkan qilichli jasur jangovarlar, po’lat zirhli voyvodalar , ikki daqiqa oldingi hukmdorlarining hali sovumagan jasadini ezib, bir zarba bilan Eflakni zabt etgan bu qo’rqinch turkning qo’lini o’par, yuziga qaray olmasdilar.
Saroy tashqarisidagi soqchilar ham, ichkaridagilarday dong qotib qolgan, qo’rquvdan qimirlay olmasdilar. Qurollarini yerga tashlab, taslim bo’ldilar. Faqat ikki kishining, ya’ni dovul cholgan askarga "œTashrifni buzyapsan" deb qilich ko’targan sarho’sh qo’mondon bilan, zudlik bilan qochmoqchi bo’lgan zobitning kallasi uchirildi. Faqat bu qadar"¦.

Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi

____________
<sup>* Karaman - Turkiyadagi viloyatlardan biri.
* Potur - Oyoq qismi tor shim.
* Gayda - Skandinaviyaga xos cholg’u asbobi.
* Eflak - Ruminiyaning tarixiy joylaridan biri.
* Tergovich - Vengriyadagi shaharcha.
* Sanjak begi - Usmonli sulolasining so’ng paytlarida davlat tarafidan tayinlangan, bayroqlardan mas’ul bo’lgan shaxs.
* Zips - Vengriyadagi shahar.
* Konti - G’arbda asilzoda erkaklar uchun qo’llanilgan isim.
* Zapolya - Vengriyaning bosh qo’mondonlaridan biri.
* Hora - Bir qancha kishining qo’lma-qo’l ushlashib musiqaga hamohang shaklda o’ynaydigan G’arbga maxsus raqs turi.
* Rumeli - Vizantiya Davlatinin yerlari, ma’nosida aytilgan so’z.
* Voyvoda - Usmonlilarning Eflak va Bogdan beklariga bergan ismlari.</sup>

Manba

Hatija Honim juda vaqtli tul qolgan boy bir xonimafandi edi. O’n uch yoshdaligida oltmish olti yoshli qariyaga tekkani uchun "œerga tegish" degan narsadan nafratlangan edi. O’n yilga yaqindirki, erkak desa uning xayoliga romatizm, balg’am, paxta, banka, yod yig’imlaridan iborat kir, siquvchi, la’nati o’ylar kelar edi.
- Yoshlar boshqachadir! - deganlarga esa:
- Voy, voy! Xudo saqlasiney, ular ham bir kun qarimaydimi? Keyin ularning dardini kim chekadi, - deb hayqirar edi.
Eng asosiy mashg’uloti tozalik bilan nomuslilik edi. Go’ztepadagi ko’shkini har kuni ertalab hizmatkori Eleni, boqindisi Gulter bilan birga tozalar, oshpazi Mehmedni har kun soch-soqolini kestirar, bechora Bolulik bolani boshdan oyog’ oppoq kiyishga majbur qilardi. Eleni ham, Gulter ham juda nomusli edilar. Omborni qulflamas, pullari ham ochiq yerda turar edi. Ayniqsa Mehmedning nomusi haqida shubha bo’lishi mumkin emas edi. Birov bilan gaplashayotganda hech ko’ziga tik qaramas edi. Hatija Honim uydan tashqariga chiqmagani uchun butun ishi hizmatkorlarini taftish qilishdan iborat edi. To’xtamay xonalarni aylanar, chordoqqa chiqar, oshxonaga tushardi. Derdiki:
- Menga o’xshanglar. Men hech birov bilan ko’rishyapmanmi? Siz ham aslo qo’shnilarning xizmatkorlari, yugurdaklari bilan gaplashmanglar. Begona kishilar insonni yo’ldan chiqaradi!
Hattoki Mehmed ham bu nasihatni qulog’iga quyib olgan edi. Orqa hovlidagi oshxonasiga mehmon, hamshahari tugul hatto bir mushuk ham kira olmas edi. Hatija Honim balki kunda oshxonaga o’n marta tushar, uni qozonining yonida yolg’iz turganini ko’rar edi. Hatija Honimning tozalikga moyilligi bilan birgalikda baland poshnalarga ishqibozligi ham bor edi. Go’zal, do’mboqqina va nash’ali bir ayol edi. Faqat bo’yi pastroq bo’lgani uchun, uy ichida ham bir qarichga yaqin baland poshnali tufli kiyar edi. Xuddi dorbozga aylangan edi.
 Bu baland poshnalari bilan zinalardan taqir-tuqir qilib bir hamlada tushar, oyog’ini qayirmasdan bir pastga bir tepaga yugurar edi. Nihoyat bir kun boshi aylana boshladi. Chaqirgan doktori unga dori bermadi.
- Honim afandi, butun rohatsizliklaringizning sababi bu baland poshnalar, - dedi, - ularni yeching. Jundan to’qilgan, qulay, yumshoq bir shippak kiying. Ko’rmaganday bo’lib ketasiz.
Hatija Honim doktorning tavsiyasi bilan junli shippak oldirdi. Rostanam juda qulay edi. Ikki kun ichida boshining aylanishi to’xtadi. Tizzalarida, boldirida zirqirash qolmadi. Faqat vujudi huzurga qovushgan paytda ruhi chuqur bir azobni his etdi. To’qqiz yil unga xizmat qilgan odamlarining ikki kun ichida birdaniga axloqlari buzilgan edi. Elenini o’zining tish cho’tkasi bilan tishini yuvar ekan, Gulterni omborda murabboni oshalayotganini ko’rib qoldi. Mehmedni go’sht yeyiladigan kun bo’lmasligiga qaramay bir tovoq qovurmani paqqos tushirayotgan paytida ushlab oldi.
- Bularga nima bo’ldi, yo Rabbim! Nima bo’ldi, bularga? - derdi.
Bir hafta ichida odamlarining on beshdan ortiq xiyonatini, qing’irliklarini ushladi. Ayniqsa Mehmedni qo’shni generalning uyini qo’riqlayotgan askarlar bilan kattakon laganda palovni paqqos tushirayotganini ko’rganida jahli chiqqanidan nima qilishini bilmay qoldi. Shu kuni hamma tarafga qulf soldi.
 - Mana endi ko’ramiz, nimani o’g’irlashar ekan? - dedi.
Rostdan ham o’g’irlanadigan hech narsa qolmagan edi. Ertasi kuni uyqudan biroz kech turdi. Pastga tushdi. Eleni bilan Gulter atrofda ko’rinmas edi. To’ppa-to’g’ri oshxonaga qarab yo’l oldi. Ochiq eshikka ko’zi tushishi bilan nafasi ichiga tushdi. Mehmed o’chog’ning boshidagi kichkina kursida yoyilib o’tirar, bir tizzasiga Elenini, bir tizzasiga Gulterni o’tirg’izib olgan edi. Baquvvat qo’llari bilan ikkalasining bellarini arqondan qilingan kamarday bog’lab olgan edi. Hatija Honim bu manzaraning razolatini ko’rmaslik uchun darrov ko’zlarini yumdi. Faqat quloqlarining qopqog’i bo’lmagani uchun ularning gaplarini eshitmay qolmasdi.
 Mehmed: "œHey Gulter, sen ko’pdan beri shirinlik olib kelmayapsanku?", dedi.
 Gülter esa: Hamma joy qulf, nima qilay?", dedi. Mehmed g’arip bir shapillagan ovozi bilan Eleniga:
 - Hey sen, kechasi nimaga kelmayapsan? Senga holva qilip saqlayapman!, -  deb so’rar,  Eleni esa: Voy, qo’lga tushamiz. Keyin Honim bizni quvadi, deb uning quchog’ida to’lg’onar edi. Oralarida noz-karashmali dardlashuv boshlandi.
 Hatija Honim ko’zlarini ochmas, yuragi hapqirib diqqat bilan tinglardi. Gulter:
- Voh bu shippaklar!, - dedi. - Hamma ishimizni buzdi. Honimning kelgani hech eshitilmaydi. Nima qilsak qo’lga tushyapmiz. Oldin qanday yaxshi edi. Baland poshnalarining taqir-tuqiridan uyning eng tepa qavatdagi ovozni ham eshitardik".
 Suhbat uzaygan sayin ko’zi bilan ko’rolmagan boshqa razolatlarning mufassal hikoyalarini eshita boshladi. Chidayolmadi. Ko’zlarini ochdi.
 - Hay senimi olchoq, o’g’ri, nomussizlar. Qani uyimdan daf bo’linglar", deb hayqirdi. Shu ondayoq to’qqiz yillik sodiq xizmatchilarini kavushini to’g’rilab qo’ydi.
Shundan so’ng qancha oshpaz, xizmatchi olgan bo’lsa hammasi orsiz, o’g’ri, yuzsiz, nomussiz chiqardi. Ikki yil odamga o’xshagan bir xizmatchiga yolchimadi. Mol-mulki ziyoda, hech bir dardi bo’lmasligiga qaramay bu xizmatchi dardidan ozib, sarg’ayib so’lar edi. Qaradi, bo’lmaydiganga o’xshaydi! Yana baland poshnali tuflilarini kiya boshladi. Xizmatchilarining o’g’riliklarini, nomussizliklarini ko’rolmaydigan bo’ldi.
Yuziga qon yugirdi. Voqea yana boshdan takrorlanib, boshi aylana boshladi. Endi ovozi eshitilmaydigan poshnasiz shippak kiydirishini o’ylab doktorga murojaat qilmas, "œhech bo’lmasa yuragim huzurli-ku", der edi.

Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi

Manba

Kecha yasagan buketim. Korzinam bor edi uyda. Atirgul novdasi sotib oldim, korzinani ichida po'kagi tayyor edi, atirgullarni bitta-bitta kalta kesib po'kakka suqib chiqdim. 6-7 dona atirgul ortib qoldi, ular uchun ham rejam bor 

Tez kunda inshalloh:)

Gul do'konida aylanib yurib o'ylanib qoldim, o'zi gul sotadigan do'kon ochishim kerak edi, hech qayerda ishlashni ham keragi yo'q. O'zingga xon, o'zingga bek, nimaga ishga kech qolding, hangomasi ham yo'q!
Eng asosiysi umr bo'yi gullar va ularning hushbo'y hidlari bilan ich-ichasan...Eh qani endi. Mayli yaxshi niyyat yarim mol

Uyiz to'la guldir,a opam?Shu,sizdaqangi tirishqoq insonlarni rosa hurmat qilaman.
Baraka toping......