Hazrati Hafsa Faxri Koinotning (sollallohu alayhi vasallam) dorulbaqoga irtixollaridan so‘ng ham muhim xizmatlarni ado etdi. Hazrati Abu Bakr davrida Qur’oni karim oyatlari bir yerga to‘planib, Mushaf holiga keltirilgan edi. Bu yagona nusxa Hazrati Abu Bakrda turardi. Vafotidan so‘ng Hazrati Umarning nazoratiga berildi. Hazrati Umar ham yaralanib, shahid bo‘lgach, qizi Hazrati Hafsa onamizga topshirildi. Hazrati Hafsa uni sadoqat bilan muhofaza qildi. Hazrati Usmon davrida bu nusxa ko‘paytirildi.


Hazrati Hafsa onamiz oltmishga yaqin hadis rivoyat qilgan. Hijratning 45-yili Hazrati Muoviyaning xalifaligi davrida oltmish yoshida vafot etdi. Janoza namozini Madina voliyi Marvon ibn Hakam o‘qidi. Baqi’ qabristoniga, mo‘minlar onalari oldiga, abadiy istirohatgohiga qo‘yildi. Alloh taolo Hazrati Hafsa onamizni rahmatiga olgan bo‘lsin. Omin.

Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) marhamat qildilar: "Qibtiylar uchun xayr so‘rangiz..."
Moriyaal-Kibtiyning nomi o‘zdavrida mo‘minlarning ko‘ngillariga farah baxsh etgan. Bu nom tarixda abadiylanggandir. Alloh taolo undan rozi bo‘lsin.
Tarihda mashhur bo‘lishiga qaramay, u haqda juda kam yozilgan. Tarixiy manbalarda shaxsiyatini oydinlatuvchi ma’lumotlar deyarli uchramaydi.


Hazrati Muhammad Mustafo (sollallohu alayhi va sallam) hijratlarining 6-yilida Islom dini Arab yarim orolining deyarli barcha hududiga yoyilgan edi. Qurayshiylar bilan Hudaybiya bitimi tuzilgan yili, Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Eron hukmdori Qisro, Rum hukmdori Qaysar, Habashiston podshohi Najoshiy, Qibtiylar ulug‘i Mukavkis va yana bir qancha davlat raislarini Islomga da’vat etib, elchilar yubordilar. Qibtiylar shohi huzuriga Xatib ibn Abi Baltaa (roziyallohu anhu) elchi bo‘lib bordi.
Mukavkis uni yaxshi kutib oldi. Maktubini o‘qidi. Yaxshi muomalada bo‘lib, izzat-iqromlar qildi. Ammo Islomga kirish da’vatini qabul qilmadi. Xatib (roziyallohu anhu) ketishidan oldin, hukmdor unga kimmatbaho sovg‘alar berib, kuzatdi. Xatib (roziyallohu anhu) bu qimmatbaho hadyalarni Rasulullohga (sollallohu alayhi vasallam) yetkazish uchun yo‘lga chiqdi.

Rasulullohga (sollallohu alayhi va sallam) yuborilgan hadyalar ichida Mukavkisning joriyalaridan Moriya va uning singlisi Sirin, ming misqol oltin, yigirma to‘p mato, Duldul laqabli xachir, Ofir degan eshak va Mabur ismli qari qul ham bor edi.
Moriyaning otasi Sham’un misrlik qibtiylardan bo‘lib, onasi Rum aslzodalaridan edi. Moriya oqtanli va jingalak sochli bo‘lib, tana oqligi onasidan, sochining jingalakligi otasidan o‘ggandi. Xushqomat va go‘zal yuzli edi.
Moriya singlisi Sirin va Mabur bilan birga Xatib ibn Baltaa himoyasida Alloh unga tayyorlagan yaxshiliqdan xabarsiz hodda Isqandariyadan Madina tomon yo‘lga chiqdi...
Kelgusi hayotini o‘ylab yuragi siqilar, qaerga ketayottanini bilmasdi. Xatib uni qiynayotgan savollarga javob topishga harakat qilar, unga tasalli berardi. Moriya Islom dini haqida Xatibdan eshitib, Alloh taologa, Payg‘ambarimizga (sollallohu alayhi va sallam) imon keltirdi. Singlisi Sirin ham u bilan birga hidoyat yo‘lini tanladi.
Ammo Mabur Madinaga kelib, Rasulullohni (sollallohu alayhi va sallam) ko‘rmagunicha imon keltirmadi.

Karvon Madinaga kirib keldi. Xatib Mukavkisning maktubi va hadyalarni Rasulullohga (sollallohu alayhi va sallam) topshirdi.
Moriya Rasulullohdan (sollallohu alayhi va sallam) ko‘p marhamatlar ko‘rdi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) uni joriya etib, Madinaning Oliya degan chekka mahallasidan joy ajratib berdilar.


Hijriy 8 yilning ilk oylarida Moriyaning homiladorligi ma’lum bo‘ldi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) endi uni tez-tez ziyorat qilib turadigan bo‘ldilar. Oy-kuni to‘lib, Moriya o‘g‘il ko‘rdi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) juda xursand bo‘ldilar. Chaqaloqqa esa Ibrohim deb ism qo‘ydilar. Suyunchisiga bir qulni ozod etdilar. Chaqaloq emizish uchun Munzir ibn Zayd ibn Najjorning qizi Ummu Burdaga topshirildi.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Ibrohimni juda-juda sevardilar. Qaerga borsalar uni ham quchoqlarida qo‘tarib yurar, hatto boshqa zavjalarining xonalariga xam olib borardilar.
Ibrohimni ularga yaqin tutib, erkalatib mehr bilan:
— Qarang... Uni xuddi mendan olingan bir parchaga o‘xshatmaydimi? — der edilar.
Ibrohimning tug‘ilishi onasi Moriyaning ozod etilishiga sabab bo‘ldi. Rasululloh(sollallohu alayhi va sallam) :
"Uni o‘g‘li ozod etdi", deb marhamat qildilar.

Chaqaloqning tug‘ilishi mo‘minlar onalarining ayrimlarida rashk tuyg‘ularining kuchayishiga turtki bo‘ldi.
Oxir-oqibat Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) :
— Moriyani nafsimga harom qildim, — deyishga ham majbur bo‘ldilar.
Moriya bu so‘zdan ranjimadi, aksincha sabr qildi. Shunda Alloh taoloning ushbu oyati nozil bo‘ldi:
"Ey payg‘ambar, nega snz juftlaringaz roziligani istab, Alloh siz uchun halol qilgan narsani (o‘zingizga) harom qilib olursiz?! Alloh mag‘firatli, mehribondir" (Tahrim, 1).

Tasalli, umid va sevinch bulog‘i bo‘lgan chaqaloq Ibrohim Hazrati Moriyaning uyida o‘n olti oy yashadi.
Bir yarim yoshli jajji Ibrohim yomon bir dardga chalindi. Onasi Moriya va xolasi Sirin uni mehr bilan parvarish qildilar. Ammo kasallik uni tark etmadi. Nihoyat, yuzida o‘lim ko‘lankasi ko‘rina boshladi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) juda qayg‘urdilar. Avval his qilmagani bir siqinti yuraklarini og‘ritdi. Behol bo‘lishlariga qaramay, ashobdan bir kishiga suyanib, Moriyaning uyiga keldilar.
Ibrohim yig‘layotgan Moriyaning quchog‘ida so‘nggi nafaslarini olayotgan edi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) shafqat bilan uni qo‘llariga oldilar. Muztarib qalblarini tinchlantirish uchun uni bag‘irlariga bosdilar:
 "Yo Ibrohim, biz sening Alloh taolo huzuriga ketishingga hech qanday to‘siq bo‘lolmaymiz", dedilar va ko‘zlaridan yosh oqa boshladi. Moriya o‘zini tutolmay, faryod cheqdi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) uni to‘xtatmadilar. Quchoqlaridagi jigarporalariga qaradilar. U unsiz va harakatsiz edi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) :
"Yo Ibrohim, agar bu haqiqiy ish, to‘g‘ri va’da bo‘lmaganida va bizdan keyin kelganlar oldin kelganlardan o‘rnak olmaganida, senga bundan ham alamliroq shaklda qayg‘urar edik", deb marhamat qildilar.
Bu so‘zlar bechora Moriyaga bir oz tasalli bergandek bo‘ldi. U ko‘z yoshlarini artdi va shunday dedi:
"Ko‘z qaynoq yosh oqizadi, qalb qayg‘uradi. Ammo biz Alloh taoloni xushnud etuvchi so‘zdan boshqasini aytmaymiz. Yo Ibrohim, biz sening o‘limingga chindan ham juda-juda qayg‘uryapmiz...".


Baqi’ qabristoniga bordilar. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) janoza namozini o‘qidilar va Ibrohim shu yerga dafn etildi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) bir necha soniya qabr tepasida turdilar. Bo‘g‘izlaridan chiqayotgan so‘zlarni zo‘rg‘a talqin qildilar:
"Rabbim Alloh, otam Rasululloh, dinim Islom...», degin".

Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Rafiqi A’lo huzuriga ketganlaridan so‘ng, xalifalar Moriyaning mavqeini saqlab, Baytulmoldan unga maosh tayinladilar. Hazrati Abu Bakr va Hazrati Umar (roziyallohu anhum) Payg‘ambarimizga bo‘lgan sadoqatlari tufayli uni e’zoz qilishar, hol-ahvolini so‘rab, borib turar edilar.


Hazrati Moriya hijratning 16-yili kasallikka chalindi. Shifo topmay, oxiri jon taslim qildi. Bundan hamma qayg‘urdi. Xalifa Hazrati Umar (roziyallohu anhu) insonlarni yig‘dilar va janozasini o‘qidilar. Moriya (roziyallohu anhu) ham Baqi’ qabristoniga dafn etildi.
Alloh taolo unga cheksiz rahmat ehson qilsin, undan rozi bo‘lsin. Omin.
 

Zaynab (roziyallohu anhu) Rasuli Akram (sollallohu alayhi va sallam) payg‘ambarlik sharafiga noil bo‘lishlaridan o‘n yil avval dunyoga keldi. Uning yuz-ko‘zlari boshqa farzandlari orasida Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) muborak chehralariga ko‘proq o‘xshardi. Muborak nubuvvat uyida tug‘ilgan ilk farzand bo‘lgani uchun ham xushbo‘y bir chechak kabi bu uyni quvonch nasimiga to‘ldirgan va oydinlatgan edi.
O’sha davr urfiga binoan uni ham enagaga topshirdilar. Go‘dak Zaynab sut onasidan nasibini olgach, yana tabarruk xonadon bag‘riga qaytdi.
Olamlarga rahmat bo‘lib kelgan Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi va sallam) va mo‘minlar onasi Hazrati Hadichaning (roziyallohu anho) barcha go‘zal sifatlarini o‘zida mujassam etgan Zaynab bolaligidanoq yuksak axloq, go‘zal odob egasi bo‘lib voyaga yetdi.
Balog‘at yoshiga yetganida xolasining o‘g‘li Abul Os ibn Robi’ uni nikohiga oldi. Abul Os savdo bilan shug‘ullanar, ko‘pincha Shom taraflarda tijoriy safarlarda bo‘lar edi. Ba’zan safari cho‘zilib ketsa, Zaynab xojasini sabr bilan kutar, o‘z navbatida, Abul Os ham vafodor yoriga munosib mehr-oqibat ko‘rsatar, uning haqqini himoya qilar edi. Bir gal Shom safarida uzoq qolgan Abul Osning sog‘inch bilan shunday mazmunda she’r o‘qigani rivoyat qilinadi:
«Zaynab Makkada yolg‘iz qolganini o‘ylab, dedim:
Alloh Haramda o‘tirgan bu ayolga ehson aylasin.
U ayol Aminning qizidir.
Alloh uni soliha xotin bo‘lgani uchun ajrga ko‘msin,
Har erkak o‘z ahlini bilgan narsalari bilan madh etar..,»
Ko‘p o‘tmay ularning Ali va Umoma ismli farzandlari dunyoga keldi. Er-xotin qalblari quvonchga to‘lib, o‘zlarini g‘oyat baxtli xis etishardi. Ammo bu mas’udlik onlari uzoqqa cho‘zilmadi...
Abul Os har galgidek safarda bo‘lgan payti bir voqea sodir bo‘ldi. Muhammad (sollallohu alayhi va sallam) olamlarning Rabbi tomonidan payg‘ambar sifatida tanlanib, buyuk ish bilan vazifalantirildilar. Zaynab onasi va singlisi qatorida otasining da’vatini qabul qildi. Xojasi safardan qaytgach, uni ham Haq dinga da’vat etdi. Abul Os bunga javoban:
«Vallohi, men otangni hech bir ishda ayblamayman. Men uchun siz bilan birga bo‘lish har narsadan avlodir. Ammo men «xotinini deb, o‘z qavmini tark qildi va otalarining ilohlariga kufr keltirdi», degan gapga qolishni istamayman. Mening ahvolimni tushunsiz va meni ma’zur tutsangiz», dedi.
Shu holda ular bir-birlarini bag‘rilariga bosmoqchi bo‘lib, intilishgan edi, nimadir ularga monelik qildi. Go‘yo shu damdan e’tiboran oralarida ko‘rinmas bir devor paydo bo‘lgandek edi... O’sha kecha ularning ko‘zlariga hech uyqu kelmadi. Qalblari g‘am va qayg‘uga to‘lib, uylarini shodlik tark etdi.

Bu orada kofir va mushriklar yangi da’vat bilan kelgan Payg‘ambarimizga(sollallohu alayhi va sallam) qarshi aziyat va iskanjalarini borgan sari avj oldira boshladilar. Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) ahli oilasi va mo‘minlar Payg‘ambarimizning amakilari Abu Tolib mahallasida bir necha yil qamal holatida qolib ketishdi. Butun qavmdoshlari ularni tark etib, har qanday aloqani uzib qo‘yishgan edi. Zaynab ham bu holdan g‘oyatda g‘amgin bo‘lgan, ba’zan yig‘lar, qayg‘urar, keyin esa qorong‘i kechadan so‘ng nurli bir tong otishiga umid qilib, Allohning hukmiga bo‘yinsunar edi...
Ko‘p o‘tmay Zaynabning mehribon onasi hazrati Hadicha (roziyallohu anho) vafot etdi. Rasulullohning suyangan amakilari Abu Tolib ham hayotdan ko‘z yumdi. Shu bois Qurayshning iskanjalari yanada avjiga chiqdi. Bu holat Zaynabning ham bag‘rini yoqib, jigarini parcha-parcha qilayozgan edi.
Bir kuni Madinaga hijrat qilish uchun chiqqan Rasulullohga (sollallohu alayhi va sallam) yo‘lda qurayshliklar hujum qilishgani haqida xabar tarqaldi. Zaynab otasining hayoti xavf ostida qolganidan qattiq qayg‘uga tushdi. Lekin tez orada Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) eson-omon Madinaga yetib olganlarining xabar kelib, ko‘ngli taskin topdi.
Bir necha kundan keyin Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) yuborgan bir kishi kelib, Zaynabning singillari Fotima va Ummu Gulsumni Madinaga olib ketdi. Zaynab esa xojasi Abul Osning uyida qolib, Allohning qazosi va amriga muntazir bo‘lib, kuta boshladi.

Bir kuni quraysh mushriklaridan iborat maxsus qo‘shin Makkadan yo‘lga chiqqan savdo karvonlarini qo‘riqlash uchun Madina sari otlandi. Abul Os ham safga qo‘shildi. Yo‘lda musulmonlarga duch kelishdi. Ikki jamoa orasida bo‘lgan jangda musulmonlarning qo‘li baland kelib, mushriklar yengildi. Abul Os ham asirga tushdi.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) asirlarni fidya evaziga ozod qilishni buyurdilar. Bu xabar Makkaga yetib kelgach, Zaynab (roziyallohu anhu) ham bisotidagi birdan-bir boyligi bo‘lgan taqinchog‘ini sandiqdan chiqardi. Bu taqinchoqni to‘yi kuni onasi Hazrati Hadicha (roziyallohu anhu) sovg‘a qilgan edi. Zaynab taqinchoqni qaynisi Amrga berdi va uni asir tushgan erini ozod qilish uchun Madinaga jo‘natdi.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) taqinchoqqa ko‘zlari tushishi bilan sevimli zavjalari Hadicha eslariga tushib, qizlari Zaynabga rahmlari keldi. Uzoq jim qoldilar, keyin sahobalariga yuzlanib, marhamat qildilar:
— Agar maqbul ko‘rsalaringiz, Zaynabning asirini ozod qilinglar va molini qaytarib beringlar.
Sahobai kirom shu amrni kutib turganlari uchun bir ovozdan:
— Albatta, maqbul ko‘ramiz, ey Allohning rasuli, — deya rizolik biddirishdi.
Lekin Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) Abul Osga Zaynabni Madinaga yuborishini shart qilib qo‘ydilar. Zero, Islom dini mo‘mina ayolning imonsiz erkak bilan oila qurishini man etgan, binobarin, ularning nikohda bo‘lishlari nojoiz edi. Abul Os Makkaga kaytdi. Ayoli uni sevinch bilan kutib oldi. Ammo Abul Osning kayfiyati yomonlish shundoq yuzidan bilinib turardi. Zaynabga qarab:
— Siz bilan vidolashish uchun keldim, ey Zaynab, — dedi va Rasulullohga bergan va’dasini aytib, vaziyatni tushuntirdi.
Zaynab xojasi bilan xayrlashib, g‘amgin bir holatda uyidan chiqqi. Ko‘chaga chiqayotganida Abul Os:
— Nima bo‘lsa ham, toki hayot ekanman, sizga vafodor umr yo‘ldoshi sifatida sevgim aslo so‘nmaydi. Hayotimizning baxtli onlari o‘tgan bu uy har doim sizning yodingiz bilan munavvar bo‘ladi, — deya Zaynab bilan xayrlashdi.
Zaynab (roziyallohu anhu) ko‘z yoshlarini artib, yo‘lida davom etdi. Lekin quraysh mushriklari uning hijratiga to‘sqinlik qilib, Makkadan chiqib ketishiga yo‘l bermadilar. Ularning vajohatidan qattiq qo‘rqqan Zaynab homilasini tushirib qo‘ydi. Sog‘lig‘ini tiklab olguniga qadar yana Abul Osning himoyasida qoldi.
Nihoyat, quraysh ahli g‘aflatda qolgan bir kuni Abul Os ukasi Qinona bilan birga Zaynabni Madinaga jo‘natishga muvaffaq bo‘ldi. Keyinchalik quraysh karvoni bilan Shom safariga chiqqan Abul Os Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) tomonidan yuborilgan Zayd ibn Horisa boshchiligidagi bir yuz yetmish otliq musulmonlarning qo‘liga yana asir tushdi.
Abul Os Zaynabdan himoya qilishini so‘radi. Rasululloh ( sollallohu alayhi va sallam) bomdod namozidan qaytayotganlarida Zaynab u zotning huzurlariga kelib, xojasi uchun shafoat so‘radi va dedi:
— Ey otajon, men Abul Os ibn Robi’ga omonlik berdim, ayting, unga tegmasinlar.
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) yana masjidga qaytib:
— Ey insonlar, men eshitgan narsani sizlar ham eshitdingizmi? — deb so‘radilar.
«Ha, eshitdik», degan javob olgach, yana marhamat qildilar:
— Nafsim qudrati, izmida bo‘lgan Allohga qasamki, siz eshitgan narsadan shu daqiqaga kadar aslo xabarim yo‘q edi. Mo‘minlar boshqalarga kafil bo‘ladilar va omonlik beradilar. Zaynab omonlik bergan kishiga biz ham omonink berdik».
Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) uylariga qaytganlarida Zaynab (roziyallohu anhu) yana huzurlariga chiqib, Abul Osdan olib ko‘yilgan mollarning qaytarib berilishini so‘radi. Otalari (sollallohu alayhi va sallam) uning istagini bajo keltirdilar. Ammo eri bilan uchrashmasligini kattiq tayinladilar. Chunki eri toki mushrik ekan, Zaynab unga halol bo‘lmas edi.

Abul Os Makkaga kaytib, haqqorlarning mollarini tarqatib bergach, Quraysh ahliga musulmon bo‘lganini ochiq e’lon qildi. Keyin bir musulmon va muhojir sifatida Madinaga yo‘l oldi.
Madinaga kelganida Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) uni ochiq chehra bilan kutib oldilar, Zaynabni unga qaytib berdilar. Shu tariqa parchalangan oila qaytadan barpo qilindi, xonadonlari yana huzur-halovatga to‘ldi.
Er-xotin Madinada yana bir yil birga hayot kechirdilar. Zaynab (roziyallohu anhu) hijrat qilish paytida yo‘lda og‘ir bir kasallikka chalingan edi. Bu dard ularni umrbod ayirdi. Hijratning sakkizinchi yili Alloh Zuljalol Zaynabni O’z rahmatiga oldi.
Musibatdan Abul Osning ko‘zlariga dunyo qorong‘i bo‘lgan edi. Uning nolalari atrofdagilarni ham yiglatdi. Rasululloh (sollallohu alayhi va sallam) ko‘zlarida yosh va qalblari g‘amgin holatda qizlarining uyiga kelib, shunday marhamat qildilar:
«Uni uch marta g‘usl qildiring. Keyin kofur suring...»
Shundan so‘ng janozasini o‘qib, Zaynabni qabrga qo‘ydilar.
Alloh taolo Rasulullohning (sollallohu alayhi va sallam) suyukli qizlari Zaynabdan rozi bo‘lsin. Boshiga tushgan musibatlarga ko‘rsatgan sabri, matonat va g‘ayratlari uchun uni jannati na’imlariga doxil etgan bo‘lsin. Omin.