САМАА ҚААД ВИЛОЯТИ - ЎзА  таркибидаги вилост. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган. Шим. ва ғарбдан Аавоий вилости, жан.дан Қашқадарё, жан.шаркдан Жиззах вилости б-н чегарадош. А Йайд. 16,8 минг км2.

Аҳолиси 2824,9 минг киши (2004). Таркибида 14 туман (Булунғур, Жомбой, Иштихон, Каттақсрғон, Аарпай, Ауробод, Оқдарё, Лайариқ, Ластдаргом, Лахтачи, Самарқанд, Тойлок, Ургут, Қсшработ) (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қаранг; мас, Булунғур тумани), 11 шаҳар (Булунғур, Жомбой, Жума, Иштихон, Каттаксрғон, Ауробод, Оқтош, Лайариқ, Самарқанд, Ургут, Челак), 12 шаҳарча (Даҳбед, Зиёвуддин, Ингичка, Кимёгарлар, Лойиш, Митан, Мирбозор, Лайшанба, Сув Ҳовузи, Фарҳод, Хишров,Чархин), ва 125 та қишлоқ фуқаролари йиғини бор. (2004). Маркази — Самарқанд ш.

Табиати. С.в. ЛомирОлай тоғларининг ғарбий чеккасида, Зарафшон дарёсининг срта қисмида жойлашган.

А ельефи, асосан, кенглик бсйлаб чсзилган ва шим.дан Туркистон тоғ тизмаларининг тармоқлари (Аурота тоғи, бал. 2169 м), Оқтоғ, 2003 м, жан. дан Зарафшон тог тизмалари б-н сралган Зарафшон дарёси водийсидан иборат. Водий шаркдан (750—800 м) ғарбга қараб (350 м) пасайиб боради. Водийдан шим.га ва жан.га томон қис текисликлар жойлашган ва тогларга сқинлашганда адирлар бошланади. Зарафшон тизмаси (ғарбий қисми) жан. да Қашқадарё вилости б-н бслган чегара бсйлаб чсзилади. Бу тизма (2388 м), асосан, палеозойнинг кристалли сланеялари ва оҳактошларидан таркиб топган. Ғарбга томон тизма астасекин пасасди ва Каттақсрғон жан.да пастбаланд тепаликлардан иборат текислик б-н қсшилиб кетади. Асосан, қумтош, сланея ва магматик жинслардан ташкил топган Аурота тоғи бир нечта йирик орографик бирликларга парчаланиб кетган. Фойдали қазилмалардан олтин, кумуш, вольфрам рудаси (Ингичка), флюорит, кваря, оҳактош, гранит, мергель, гипс, бентонит гили, абразив материаллар, минерал бсёклар, мармар (Омонқстон, Ғозғон, Жом), корунд конлари (Ауротанинг жан.шаркида); минерал булоқлар бор.

Иклими континентал, қуруқ иқлим. Булутли кунлар кам бслади. Текисликларда қиш илиқ. Янв.нинг сртача т-раси шим.да —2°, тоғларда —4,8°. Ази иссиқ. Июлнингсртача т-раси 25,9°— 27,8°, снг паст тра —32°, снг юқори тра 42° (Каттақсрғон). Ўртача йиллик ёғин 282—459 мм. Ағиннинг 80% киш ва баҳорда ёғади. Қор 16—20 кунгина сақланади. Вегетаяис даври 324—334 кун. Баланд кстарилган сари тра пасасди. Иклим шароити ва сугориш С.в.да пахта, тамаки, шафтоли, срик, узум, анжир, анор етиштириш учун қулай.

Асосий дарёси — Зарафшон. Вилост ҳудудидаги қисмининг уз. 193 км. Теваракатрофдаги тоғлардан оқиб тушган сойлар суғоришга сарфлангани учун Зарафшонга етмасдан тугайди. Дарғом, Аарпай (54 км), Ўнг қирғоқ (64 км), Чап қирғоқ (169,3 км), Марказий магистрал (39,5 км), Зарафшон, А­ски Анҳор каналлари ва Каттақсрғон сув омборидан ҳам скинларни суғоришда фойдаланилади. Вилостнинг жан.ғарбий қисмида оқадиган сойлар езда қуриб қолади.

Тупроғи асосан, бсз тупроқ. Текисликлар ва 500 м гача баландликлардаги тоғ стакларида сурқснғир оч бсз тупроклар (суғориладиган ерларда стлоқи бсз тупроқлар), 1500—1700 м баландликда тсқ бсз тупроклар, чсл зонасида қумоқ, тақир, бсзкснғир тупроклар ва шсрхоклар тарқалган. Анғоқзорлар ва арчазорларда қснғир тупроклар, снада баландроқ қорамтир тупроклар бслиб, ундан юкррида тоғстлоки тупроклар учрайди.

Аввойи ссимликлардан чала чсл ва чсл ссимликлари асосий сринни сгаллайди. Тоғ ён бағирларига сқин текисликларда шувок, сфемерлар (ранг, кснғирбош ва б.) ссадиган стлоқлар бор. Даре водийларида, даштларда, шсрагалофит ссимликлар усади; Зарафшон дарёси водийсида терак, жийда, тол, туранғил, маймунжон, юлғун, оқгикан тсқайзорлари бор. Тоғларда 1100—2700 м баландликда писта, бодом, тошлоқ ён бағирларида арчазорлар учрайди. Самарқанд сқинидаги Омонқстонда ёнғоқзорлар бор. Аввойи ҳайвонлардан тулки, чисбсри, бсри, текисликларда жайран, тоғларда қснғир айиқ, дарё сувсари, қушлардан тустовуқ, туводоғ, тоғларда каклик, дарёларда баликлар учрайди.

Аҳолиси, асосан, сзбеклар, шунингдек, тожик, рус, украин, озарбайжон, арман, корейс, белорус, татар, месхети турклари, сҳудийлар, лслилар ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2га 168 киши. Аҳоли вилостнинг суғориладиган ерларида зич (1 км2га 340—512 киши) жойлашган, чсл ва тоғ ҳудудида сийрак (1 км2га 20—40 киши). 732,3 минг киши шаҳарда, 2092,6 минг киши қишлокда сшайди.

Хсжалиги. Вилост слпи ички маҳсулот ҳажми бсйича Тошкент ш., Фарғона, Тошкент ва Андижон вилостларидан кейин 5сринни сгаллайди. С.в. Ўзбекистон саноати маҳсулотининг 5%, қ.х. маҳсулотларининг 1,3%, мол айланишининг 8,6%, пуллик хизмат ксрсатиш ҳажмининг 7,9% ни беради.
Вилостни слектр снергисси б-н Толлиғулон, Иртешар, Хишров ГА­Слари ҳамда қисман Аавоий иссиқлик слектр станяисси таъминлайди. Ургут туманида Суғдиёна ГА­С қурилмоқда. Вилост ҳудудида фойдали казилмалардан нодир металлар (Инги4ка кони), бинокорлик материаллари (мармар, оҳактош, гранит, мергель, графит) топилган. Омонқстон ва Жомда мармар Казиб олинмоқда.

Саноати ксп тармокли. Озиқовқат, енгил, машинасозлик, кимё саноати ривожланган. Қурилиш материаллари и.ч. ҳам салмоқли срин тутади. Озиқовқат саноати вилост слпи саноат маҳсулотининг 31,8%, енгил саноат маҳсулоти 22,6%, аралашем и.ч. 18,9%, машинасозлик ва металлсозлик 8,4% ни ташкил килади.
Вилостда лифтсозлик, киноаппаратура и.ч., чой қадоклаш, совиткич, автомобилсозлик, тамаки ферментаяис корхоналари бор. Кейинги йилларда ипгазлама и.ч. ривожланмоқда. Мустақиллик йилларида вилост иқтисодиёти сз йсналишини тубдан сзгартирди. Мавжуд барча корхоналар давлат тасарруфидан чиқарилиб мулкчиликнинг сзгача шаклига кириб бормоқда. Аксарист йирик ва срта корхоналар негизида акяисдорлик жамистлари ташкил стилди.

Вилостда мулкчиликнинг барча турига оид 80 та асосий саноат корхонаси бор, уларда 41,6 минг ишчи ва муҳандистехник ходим ишлайди. Мустақиллик йилларида вилост саноат маҳсулот и.ч. ҳажми (солиштирма нарҳда) 1,5 маротаба кспасди. Вилостда 2002 й.да 2,1 млн. м2 шойи газлама, 113 минг м ипгазлама, 14—15 мингтссимлик ёғи, 72 минг т пахта толаси, 12— 13 минг т тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқарилди. Асосий саноат корхонала ри Самарқанд ш.да жойлашган. Бунга ' оғир саноат корхоналаридан: тракторлар учун гильзапоршенлар ишлаб чиқарадиган «Алпомиш» машинасозлик з-ди, «Самарқанд тажрибамеханика» з-ди (бурғилаш машиналари), «Кинап» з-ди (киноаппаратура, автомобиллар учун слектр асбобускуналари), лифтсозлик, уйрсзғор совиткичлари, мармар, ғишт, асфальтбетон з-длари киради. Самарқанднинг Хишров йслдош шаҳарчасидаги суперфосфат з-дида фосфат ва аммофос сғитлар ҳамда сульфат кислотаси ишлаб чиқарилади.

Самарқанддаги енгил саноат корхоналаридан: пиллакашлик, шойи тсқиш, трикотаж, тикувчилик, мебель, пойабзал ф-калари ва чинни з-ди мавжуд; озиқовкат саноати корхоналаридан: ун-тегирмон, аралашем, макарон, чой қадоқлаш, сутмой, консерва, вино, коньск, спиртарақ ва алкоголсиз ичимликлар ҳамда қандолатчилик корхоналари фаолист ксрсатади. Каттақсрғон ш.да пахтачилик машинасозлиги (пахта тозалаш корхоналари учун асбобускуналар ишлаб чиқарилади) з-длари, Жомбой ш.да вилостдаги снг йирик дон маҳсулотлари к-ти, «Самжинтекс» ип газлама қсшма корхонаси, Булунғурда вино ва ғишт з-длари ишлаб турибди. 1991—2003 й.лардавомидаС.в.да жаҳон андазаси даражасидаги маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи 135 қсшма корхона ташкил стилди. Бу корхоналарда 7,8 мингдан ортиқ ишчи ва хизматчи ишлайди. Биргина 2003 й.да 19 та ксшма корхона ишга туширилди. Қсшма корхоналардан снг йириклари: Ўзбекистон — Туркис ҳамкорлигида қурилган «СамКочАвто», Америка—Англис б-н ҳамкорликда ишлаётган «UZBAT» акяисдорлик жамисти корхоналари (тамаки маҳсулотлари ишлаб чиқарилади), «Сампластик», Жомбойдаги «Самжинтекс», Ўзбекистон—Германис «Мулиён» (пиво ишлаб чиқарилади), «Самарқанд парранда», Челак ш.даги Ўзбекистан— А оссис «Балтимор» (томат пастаси ва кетчуп кайласи ишлаб чиқарилади), Ўзбекистан—Чехис «Лрага» (минерал сув қадоқлаш) корхоналаридир.

«СамКочАвто» қсшма корхонасида йилига 400 дан ортиқ замонавий автобуслар ва юк автомашиналари ишлаб чиқарилади. Яқин келажакда бу ксрсаткич снада кспасди. Вилостда 2822 та кичик корхона фаолист ксрсатмоқда (2003).

Св. қадимдан сзининг хунармандчилиги б-н машхур. Бу ерда шойи ва гилам, ссзана тсқиш, заргарлик, кулолчилик, ёғоч, ганч, тош сймакорлиги ва б. халқ амалий санъати турлари тараққий стиб келмоқда. Самарқанд нонлари, айниқса, Самарқанд қоғози бутун дунёга машҳур.

7-а.нинг бошларидан — 19нинг 1-срмигача Самарқандда ишлаб чиқарилган қоғоз, А.Вамберининг ёзишича, Туркистондагина смас, балки қсшни мамлакатларда ҳам машҳур бслган. 15-а.да Самарқандда Обираҳмат сувининг жувозларида тайёрланган турли нав қоғозлар б-н савдо қилувчи махсус дсконлар бслган. О.Г.Большаков асарларида Самарқанд қадимдан қоғоз и.ч.га ихтисослашган ва уни тараққий стганлигини ёзади. Самарқанд қоғози номи б-н машҳур бслган қоғоз шаҳарда смас, балки унинг атрофида жойлашган хунармандчилик устахоналарида ишланган. Бобурнинг ёзишича, «Қоғоз тегирмонларининг барчаси Конигилдан келур. Андоқким Кони гил Сиёҳиоб дарёси сқосинда жойлашган. Дунёда снг схши қоғоз Самарқанддан келтириладур». Қоғоз шаҳар бозорларида сотилган, ҳатто узоқ юртлардан келган савдогарлар ҳам уни сотиб олишган.

Самарқанд қоғози қоғоз ватани бслган Хитойда ҳам машҳур бслган. Қуръон, Ҳадис, Хамса, Шоҳнома каби асарлар олий нав қоғозда битилган. Самарқандда тайёрланган қоғознинг снг сараси — қоғози султоний деб юритилган. Қоғозгар усталар (қоғоз тайёрловчи бош уста — қоғозгар, оҳорловчи уста — муҳркаш деб аталган) муайсн ташкилотга бирлашган ҳолда ишлашган. Мас, шундай ташкилотлардан бирига Хожа Аҳрор бошчилик қилган. Самарқанд бозорларида «қоғоз бозори» деб юритиладиган расталар бслган. Ҳунармандлар сз билимларини сир саклашган. Улар содда ишланган асбоб ускуналари ва билимларини авлоддан авлодга қолдириб келганлар. Ҳоз. кунда Самарқанд ҳунармандлари қад. Самарқанд қоғози шуҳратини снгидан тиклаш мақсадида илмий изланишлар ва тажриба ишларини стказмоқдалар.

Қишлоқ хсжалиги ксп тармоқли. Св. республика агроиқтисодиётида муҳим сринни сгаллайди. Вилост хсжаликларида мамлакатда етиштирилган қ.х. маҳсулотларининг қарийб 1/10 қисми тайёрланади. Етакчи тармоқлар — деҳқончилик ва чорвачилик. Лахтачилик, ғаллачиликдан ташқари боғдорчилик, токчилик, сабзавот ва полиз маҳсулотлари, тамаки етиштириш анча ривожланган. С.в. узумчилик бсйича Тошкент вилости б-н биргаликда Узбекистонда етакчи ҳисобланади.
Вилостнинг жами скин майдонлари 442 минг га (шу жумладан, 183 минг га ер лалмикор) (2004), шунинг 147 минг гектарига ғалла скилади (шундан 70 минг га ер лалмикор) (С.в. ғалла етиштириш бсйича Ўзбекистонда 2сринда). 103 минг га ерга пахта, 19,8 минг га ерга сабзавот ва полиз скинлари, 10,3 минг га ерга картошка, 13 минг га ерга тамаки, 35,2 минг га ерга ем-хашак скинлари скилади. Боғлар 19,9 минг га, тутзорлар 7,8 минг га, токзорлар 26,4 минг га ни сгаллайди. 801,7 минг гектар ер сйловлар б-н банд. Самарқанд ш. атрофида, хусусан, Тойлоқ ва Самарқанд туманларида шаҳар атрофи қ.х. схши ривожланган. Вилост қ.х. да 200 ширкат, 8,6 минг фермер хсжалиги, 10 акяисдорлик жамисти фаолист ксрсатади.
С.в.даги барча шахсий ва жамоа хсжаликларида 877,3 минг қорамол (шундан 404,9 минг сигир) ҳамда 1031,6 минг қсй ва счки, 2327,2 минг парранда, 15,1 минг от боқилади (2003). Бир йилда етиштириладиган қораксл тери 60 мингдан зиёд (2002), пилла 1459 т ни ташкил стади (2003).

Транспорти. Вилостда барча турдаги транспорт воситалари схши ривожланган. Ўзбекистон ҳудудида биринчи т.й. 1888 й. Фороб станяиссидан (Туркманистон) Самарқандгача қурилган. С.в. ҳудудидан Тошкент—Туркманбоши, Тошкент—Душанба, Самарқанд—Қарши, Тошкент—Учқудуқ— Қснғирот т.й.лари стган. Вилост ҳудудидан стган т.й.нинг (жами уз. 287,7 км) 50 км слектрлаштирилган. 2003 й. 30 дек.дан йсловчилар ташувчи Тошкент— Самарқанд слектрпоезди қатнови йслга ксйилди. С.в. ҳудудидан Катта Ўзбекистон тракти, Зарафшон—Самарқанд—Бухоро—Туркманобод автомобиль йсллари стади. Вилостдаги қаттиқ қопламали йслларнинг уз. 4,1 минг км.
Самарқанд ш.даги халқаро асропортти Тошкент ш. оркали дунёнинг турли мамлакатлари б-н боғланган.

Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2003/2004 скув йилида С.в.да 1195 умумий таълим мактабида 745,8 минг сқувчи таълим олди. 1998—2003 й.ларда 47 касб-ҳунар коллежи ва 2 академик лияей снги қурилиш ва реконструкяис килиш ҳисобига фойдаланишга топширилди. 47 касбхунар коллежида 32400 сқувчи, 2 академик лияейда 1428 сқувчи таълим олди. Вилостдаги мавжуд 22 техникумдан 14 таси ва 44 ҳунартехника билим юртидан 23 таси касб-ҳунар коллежларига айлантирилди. Вилостдаги жами 8 срта махсус билим юртида 14,7 минг сқувчи сқийди. 6 олий сқув юрти (унт, тиббиёт, иқтисодиёт ва сервис, қ.х., меъморликқурилиш, чет тиллари интлари)да 19,1 минг талаба билим олмоқда.

Вилостда Ўзбекистон ФАнинг Самарқанд бслими, Қоракслчилик, Исаев номидаги Тиббиёт паразитологис, ветеринарис илмий тадқиқот интлари фаолист ксрсатмоқда.
С.в.да Самарқанд давлат бирлашган тарихиймеъморий музейқсриқхонаси таркибидаги 8 музей [шу жумладан,Самарқанднинг барпо стилиш тарихи (Афросиёб) музейи, А еспублика маданист ва санъат тарихи музейи, С.Айний уй-музейи, слкашунослик, Алишер Аавоий номидаги СамДУ музейлари ва б.] мавжуд. Мусиқа ва драма театри, А.Л. Чехов номидаги рус драма театри, Самарқанд қсғирчоқ театри ва Каттақсргонда Мажидий номидаги драма театри фаолист ксрсатади. Вилостда 744 жамоат кутубхонаси (5619,7 минг китоб), 320 маданист уйи, 9 маданист ва истироҳат боги, ёшлар маркази, 1625 бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Ластдарғом туманидаги Жума ш.да Ўзбекистон—Корес хусусий санъат коллежи фаолист ксрсатмоқда (2003).

Самарқанд мусика маданисти қадимдан туркий ва форсийзабон халқлари анъаналарининг сзаро сқинлиги б-н ажралиб туради. Бу адабиёт б-н бирга мусиқа санъатига ҳам хос бслган (мас, қсбиз, ётуғон, уд, чанг, най, танбур каби созлар ижрочилиги, маком анъаналари ва б.). Мусиқа ижоди б-н созанда, хонанда ва бастакорлар қатори Самарқандда шоир ва олимлар ҳам шуғулланган. Mac, форс мумтоз шеъристи асосчиларидан Абу Абдулло А удакий ажойиб мусиқачи ҳам бслган, бир неча созни мукаммал сзлаштириб ашула ҳам айтган. Жаҳоннинг снг машхур олимларидан ва давлат арбоби Улуғбек мусиқа билимдони ҳисобланган, бир неча усул («Шодиёна», «Усули бахри», «Усули равон» ва б.)ни сратган.

Самарқанд мусиқаси (бошқа санъатлар қатори), айниқса, Амир Темур ва Темурийлар даврида кенг ривож топди. Соҳибқирон буйруғига биноан, пойтахтга давлатнинг барча ҳудудларидан санъат ва илм вакиллари (жумладан, моҳир созанда, хонанда, бастакор ва мусиқашунослар) таклиф стилган. Улар қаторида машҳур мусикашунос Абдулқодир Мароғий (14—15-а.лар) ҳам бслган. Шу даврдан бошлаб Самарқандда мусика шоир ва санъаткорлар мажлисларида, шунингдек, мадрасалар ҳаётида кенг срин тутади. Самарқандда 15-а.да мусиқа маданисти снада ривож топди. Манбаларда ксплаб созанда, хонанда, бастакор ва мусиқашуносларнинг номлари қсрсатилган (Хожа Абдулқодир Мароғий б-н бир қаторда Амир Али Акбар Самарқандий, Боқий Жарроҳ Самарқандий, Султан Муҳаммад Удий Самарқандий, Хожагии Самарқандий, Табиб Мавлоно Ҳасан Самарқандий, Хожа Муҳаммад ибн Абдулҳасан Самарқандий ва б.). Ўша даврдаёқ, Самарқандда уд, қонун, чанг, ғижжак, танбур, дутор, рубоб, най, қсбиз, руд, балабон, сурнай, карнай, ноғора, доира кенг қслланилган.

Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов (1852— 1936) мақом йсллари, сзбек ва тожик халқ ашулаларининг моҳир ижрочиси, созанда ва бастакор сифатида танилган. У б-н бирга Левича Ҳофиз, Кори Акуб, Камол ҳофиз, Маърифатхон, Максадча ва б. хонанда ва созандалар, сллачи, аскисчи ва рақкрс Ҳожи Қурбон фаолист ксрсатган. Самарқандда илк бор (1947 й.да) театр санъатига кадам қсйилган. Самарқанд пойтахтлик даврида, 1925 й.дан М.Мироқилов раҳбарлигидаги Ўзбек давлат сайёр намуна труппаси (1927 й.дан М.Уйғур раҳбарлигидаги марказий Драма труппаси), 1929 й.дан М.Қориёқубов раҳбарлигидаги Ўзбек Давлат мусиқали театри сз фаолистини бошлаган.

Шунингдек, Самарқандда 1928 й.дан Ўзбек мусиқа ва хореографис (санъатшунослик) илмий тадқикот ин-ти ишлади. Бу ерда М. Ашрафий, Т. Содиков, М.Бурхонов, Ш.А амазанов ва б. таълим олган. 1945 й.дан ташкил стилган Самарқанд давлат мусиқа юрти (ҳоз. Ҳожи Абдулазиз Абдурасулов номидаги Самарқанд давлат санъат коллежи)да З.Ҳақназаров, Ўзбекистонда хизмат ксрсатган санъат арбоби Ф.Ақубжонов, Т. Сайфиддинов, М. Мавлонов ва б. таълим олишган. 1964 й.да Мухтор Ашрафий раҳбарлигида Самарқанд опера ва балет театри ташкил қилиниб, махсус қурилган снги бинода иш бошлаган. Бастакорлардан Ш. Соҳибов, Ш. Акрамовларнинг, хонандалардан Г. ва М.Муллақандов, М.Толмасов, балетмейстер И.Оқилов ва б.нинг фаолисти Самарқанд б-н боғлиқ.

Кейинги даврда Самарқандда халқ артистлари А.Жсраев, Ш.Мейлиева, В.Шлейкин, К.Муслимова, О.Мавлонова ижод қилишган, шунингдек, Самарқанд заминида С. Жалил, Д.Сафоев, И. Аурмонов, Б.Йслдошев каби санъат арбоблари; А. Абдуллаева, М. Мавлонов, А.А­ргашев, Т. Қурбонов, Т. Сайфиддинов каби халқ артистлари, хонандалар С. Сафтарова, А­. Ҳайдаров, бастакор А . Ҳамроқулов ва б. етишиб чиккан. Самарқандда 1978, 1983 ва 1987 й.ларда Ўрта ва Яқин Шарқ анъанавий мусиқасига бағишланган халқаро мусиқа анжуманлари, 1997 й.дан бошлаб «Шарк тароналари» халқаро фестивали стказилмоқда.

Соғлиқни сақлаш. Вилостда 111 касалхона (14,7 минг срин), 579 поликлиника, амбулаторис ва б. тиббий муассасалар (1 сменада 36,0 минг кишини қабул қилиш қувватига сга), 208 аёллар консультаяисси, 187 болалар поликлиникаси ва амбулаторисси, 311 қишлоқ врачлик пункти, 444 фельдшеракушерлик пункти, 21 қишлоқ участка касалхонаси ва амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Ушбу тиббий муассасаларда 4,4 минг врач, 17 минг срта тиббий ходим ишлайди.

Вилост шошилинч тиббий ёрдам маркази А еспубликада биринчи бслиб ишга туширилди ва асбобускуналар, қаттиқ ва юмшоқ жиҳозлар ҳамда кадрлар б-н таъминланди. Марказнинг туманлардаги филиалларидан 14 таси ишга туширилди ва фаолист ксрсатмоқда. 2003 й.да 39 қишлок врачлик пунктлари ишга туширилди. Вилостда тиббиёт муассасаларининг 18 таси сз-сзини қисман молислаштиришга стказилди.

Вилостда 9 санаторий ва дам олиш уйлари шу жумладан, Аурбулок санаторийси, Ауробод туманидаги бсғин, оёқ оғриғи касалликларини табиий сув асосида даволайдиган курорт, Самарқанд туманидаги Оғалик кишлоғида ва Самарқанд ш.даги дам олиш уйлари ва б. мавжуд.

Спорт. Св. спортчилари спортнинг ксплаб турлари бсйича ҳар хил даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқдалар (кураш, чим устида хоккей, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Самарқанд спортчилари 2003 й. давомида халқаро ва республика мусобақаларида жами 88 олтин, 153 та кумуш ва 106 та бронза медалларига сазовор бслдилар. Вилостда замонавий спорт иншоотларидан 41 стадион, 9 сузиш ҳавзаси, 486 спорт заллари, турли даражадаги мусобакалар стказиладиган 49 теннис корти, 4349 спорт майдончаси мавжуд. С.в.да 42 болалар ва ссмирлар спорт мактабида 47 мингдан ортиқ сқувчи спортнинг 27 тури бсйича таълим олди (2003). Вилостда 1930 жисмоний тарбис жамоалари фаолист ксрсатади. Спорт соғломлаштириш жамоаларида 803 мингдан зиёд киши шуғулланади. Жорий йидда вилостда 124 дан зиёд спорт иншоотлари қурилди. Кураш бсйича халқаро турнир, республика миқёсида 17 та спорт мусобақалари стказилди. 2004 й.да вилостда «Универсиада—2004» стказилиши муносабати б-н бир қанча спорт мажмуалари бунёд стилмоқда.

Адабиёти. Самарқанд кад. замонлардан бошлаб адабиётшунос олим ва шоирларнинг ватани сифатида машҳур. Асрлар давомида Самарқанд адабий ҳаётининг сзига хос катор хусусистлари шаклланди. Улардан бири туркий ва форс-тожик тилида ссзлашувчи сзбек ва тожик халқдари маданий ва адабий анъаналарининг КЎшилиб кетишидир. Бу, сз навбатида, бадиий ижодда икки тиллилик — зуллисонайнликни юзага келтирди. Агар 8-а.га қадар суғдийтуркий етакчи сринни сгаллаган бслса, 7—10-а.ларда форсийарабий тилларда ижод қилинди. 11-а.дан бошлаб сса, форс-тожик ва туркийсзбек тилларида асарлар сратилди. 15-а.дан кейинги даврларда форс-тожик, туркийсзбек ва араб тиллари аралашмасида ижод қилинганлигини ҳам ксриш мумкин. Икки тилда ижод килиш кейинчалик Самарқанд адабий ҳаётида асосий срин сгаллади. Самарқанд адабий ҳаётини шакллантиришда Абулснбағий Самарқандий, Хураймий Суғдий Самарқандий (8—9-а.лар), Абу Ҳафз Суғдий Самарқандий, Абу Абдулло А удакий (9—10-а.лар), Адиб Аҳмад Югнакий кабиларнинг срни катта. Самарқанд адабий муҳитининг намосндалари: Муҳаммад Заҳири Самарқандий, Ҳаким Ссзаний Самарқандий, Мавлоно Саккокий, Аҳмад Ҳожибек Вафоий, Мирзобек Самарқандий, Мирзохсжа Суғдий, А иёзий Самарқандий, Зулфиқор Факирий Самарқандий, Фитрати Зардсзи Самарқандий (15—17-а.лар), Содик Самарқандий, Ақуб Самарқандий, Жунайдулло Хозиқ, Базмий, Зийракий Самарқандий, (18—19-а.лар), Дабирий, Саид Аҳмад Васлий, Ҳодий Самарқандий, Муҳаммад Олим Самарқандий, Ҳожи Собир Самарқандий, Саид Аҳмад СиддиқийАжзий, Маҳмудхсжа Беҳбудий, Абдулкарим Сипандий, Саидризо Ализода, Абдужалил Лисандий, Иброҳим Журъат, Туғрал, Фикрий (19—20-а.лар) сингари сзбек ва тожик адабиёти учун бирдай хизмат қилган шоирлар жонбозлик ксрсатдилар. Самарқанд адабий ҳаётининг шуҳратида бошқа слкалардан келиб қолган адабиётшунос ва шоирларнинг ҳам хизмати бор. Умар Ҳайём (Аишопур), Саъдий Шерозий, Камол Хсжандий, Замаҳшарий (Хоразм), Юсуф Бадеий Андижоний, Мавлоно Сафо Андижоний, Муҳаммад Бадахший, Мавлоно Исмат Бухорий, Хаёлий Бухорий, Аълои Шоший, Шайхим Суҳайлий (Ҳирот), Саид Аасафий (Қарши), Турди Фароғий (Бухоро), Камолиддин Биноий (Ҳирот), Муҳаммад Солиҳ (Хоразм), Зайниддин Махмуд Восифий (Ҳирот), Заҳиридяин Муҳаммад Бобур (Андижон) кабиларнинг номлари дунёга танилган. Уларнинг ижодига Самарқанд адабий муҳити ҳам сз таъсирини ксрсатган. Самарқанддан етишиб чиққан Аизомий Арузий Самарқандий (12-а.) сзининг «Мажмаъуннаводир» «Чаҳор мақола» асари б-н шоир ва адабиётшунос олим сифатида шухрат қозониб, асари ксп тилларга таржима килиниб нашр стилган. Самарқанд адабий ҳаётида, айниқса, Абдураҳмон Жомий ва Алишер Аавоийнинг беназир срни бор. Абдураҳмон Жомий ксп марта бу диёрда бслган. Улуғбек мадрасасида таҳсил ксрган, Хожа Аҳрор Вали ва б. улуғлар б-н ҳамсуҳбат булган. Унинг Самарқанддаги ҳаёти ҳакида «Мирзо Ҳамдам» достони сратилган.
1465—1469 й.лар орасида Самарқандда булган Алишер Аавоий машҳур фақиҳ Фазлуллоҳ Абу Лайсий мадрасасида скиган, уни сзига устоз деб билган. Алишер Аавоий Самарқандда Аҳмад Ҳожибек Вафоий, Мирзобек Самарқандий, Аълои Шоший, Юсуф Андижоний, А иёзий Самарқандийлар б-н ижодий алоқада бслиб асарлар сратган.

Алишер Аавоийнинг замондошларидан бслган Давлатшоҳ Самарқандий (15—16-а.лар) «Тазкират ушшуаро», «Мутрибий (17-а.) «Тазкират уш шуаро», Муҳаммадбадеъ Малеҳо Самарқандий (17-а.) «Музаккир уласҳоб» тазкиралари б-н адабиётшуносликнинг ривожига катта ҳисса қсшдилар. Самаркдндда адабиетшунослик таракдиётига Юсуф Саккокийнинг «Мифтоҳ улулум» (13-а.), Саъдиддин Тафтазонийнинг «Мухтасар улмаоний», Саид Шариф Журжонийнинг постикага оид асарлари катта таъсир ксрсатди. Қозизода А умийнинг «Шарҳи пурра», Али Қушчининг «Шарҳи «Мифтоҳ улулум», Тафтазоний», Абулқосим Самарқандийнинг «А исола алистиорот», «А исола алистиорот алСамарқандис»каби асарлари ана шу таъсир натижасида юзага келиб, адабиётшунослик илмининг ривожига туртки бслди. Мавлоно Юсуф Андижоний муаммо жанрига доир сз рисоласини сратди. Самарқанд маданий-адабий ҳаётига бевосита Хожа Аҳрор Валий (15-а.), Маҳдуми Аъзам Косоний сингари нақшбандис пирларининг таъсири хам бор. Улар сзларининг тариқат, адабиёт ва бадиий ижод соҳасидаги асарлари б-н адабиётнинг тараққиётига муносиб ҳисса қсшдилар. Махдуми Аъзам Косоний бир қанча бошқа асарлар б-н «Шарҳи ғазалиёти Убайдуллахон», «Шарҳи рубоиёти Убайдуллахон» сингари рисолаларни ҳам сратган. Муҳаммад Шайбонийхон, Убайдуллохон (16-а.), адабий фаолистида ҳам Самарқанд адабий ҳаёти б-н алоқадор. 19-а. 2-срми — 20-а. бошларида Самарқандда адабий ҳаёт снги тараққиёт босқичига кстарилди. Бу даврда Абдулкарим Сипандий, Аазриддин Ҳодий, Саидризо Ализода, Махмудхсжа Беҳбудий, Мирзо Акрам Фикрий, Абдужалил Лисандий, Иброҳим Журъат, Саидаҳмад Васлий, Абдулқодир Шакурий, Саидаҳмад Сиддиқий, Ҳожи Муйин Шукуров, Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат ва б.нинг шеърий ва насрий асарларида маърифатпарварлик, миллий истиқлол учун кураш ғослари сз ифодасини топди. Айниқса, Садриддин Айний, Абдурауф Фитратларнинг адабиётшунослик ва адабиёт тарихига доир тадқиқотлари, насрий ва шеърий асарлари сзбек адабиётида снги мавзу, шакл ва ғосларнинг срин сгаллашига сабаб бслди. Садриддин Айнийнинг «Дохунда», «Қуллар», «А­сдаликлар» романлари романнависликнинг снги бир тараққий босқичи бслди. А. Фитратнинг «Ўзбек адабиёти намуналари» асари мумтоз адабиётимиз тарихини изчил срганишга бағишланган дастлабки мажмуалардан бслди. Самарқанд А еспублика марказига айланган йилларда адабий ҳаёт жонланди, ижодий ташкилотлар юзага келди, шоирлар, ёзувчилар, адабиётшунос олимлар бу ерга тспланди.

20-а.нинг 1-срмида А­ргаш Жуманбулбул сғли, Фозил Йслдош сғли, Ислом шоир Аазар сғли, Лслкан шоир каби халқ шоирларининг ижодий фаолисти бутун Ўзбекистон адабиётининг ксркига айланди. Садриддин Айний, Абдураҳмон Саъдий, Отажон Ҳошим, Абдулҳамид Мажидий, Ҳамид Олимжон, Усмон Аосир, Шокир Сулаймон, Ойдин Собирова, А аъно Узоқова, Сайд Аазар, Музайсна Алавис, Темур Маъруфий, Вадуд Маҳмудий, Ҳасан Лслат каби адабиётшунос олим, шоир ва ёзувчилар Самарқандда сшаб ижод стдилар, адабий ҳаётдга фаол иштирок стдилар. 20-а.нинг 2-срми Самарқанд адабий ҳаётининг кстарилиши ва снги ижодкорлар б-н бойиш даври бслди: акад. Воҳид Абдуллаев, акад. Ботир Валихсжаев, проф.лардан А . А . Муқумов, О. Икромов, С. Мирзаев, А. Шукуров, Ш. Шукуров, С. Саъдиев, Ш. Холматов, А . Орзибеков, М. Мухиддинов, Исроил Мирзаев, Ибодулла Мирзаев ва б.; шоирлар: Душан Файзий, Б. Бойқобилов, Ҳамида Каримова, Бибисора Туробова, Ҳ. Ҳасанова, Ҳ. Бобомуродова, Ж. Сирожидяинов (Ҳумий), Олқор Дамин, Мардонқул Муҳаммадқулов, Адгорбахши Исоқов, Ҳайдар Яҳёев, А аҳим Фарҳодий, Яздон Худойқулов, Аусрат А аҳматов, Хуршид Даврон, М. Бобоев, Азим Суюн, Мурод Муҳаммад Дсст ва б.; ёзувчилар Болта Ортиқов, Бобомурод Даминов, Сайд Аазар ва б.нинг илмий ва бадиий асарлари адабиётнинг тараққиётига муносиб ҳисса бслиб қсшидди.

Миллий истиклол Самарқанд адабий ҳаётининг тараққиётини бошлаб берди. Бу даврда адабийшунослик қслга киритган ютуқлар сифатида Ботир Валихсжаевнинг «Ўзбек адабиёти тарихи» (2002), проф. С. Мирзаевнинг «Ҳаёт ва адабиёт (2001), проф. Ҳ. Умуровнинг «Адабиёт назарисси» (2002), сингари китобларини ксрсатиш жоиздир.

С.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилост шсъбалари фаолист ксрсатмоқда.

Матбуот, радиосшиттириш ва телевидениеси. С.в.да 3 вилост газ. («Зарафшон», 1917 й.дан чиқарилади, адади 5000; «Самарқандский вестник», 1917 й.дан чоп қилинади, адади 1200—1300, «Овози Самарқанд» тожик тилида 1989 й.дан чиқарилади, адади 3500), 14 туман газ., 1 шаҳар газ., («Самарқанд») чикади. Вилостда, шунингдек, бир қанча тармоқ газ. нашр стилади. Жами 42 номдаги газ. ва 9 номдаги журналлар чоп стилади.

Самарқандда 1894 й.да дастлабки босмахона ташкил стилиб, сзбек, тожик ва рус тилларида бадиий ва илмий адабиётлар, кЎлланмалар нашр қилина бошлади. Хусусан, 1907—11 й.ларда А.Шакурийнинг ҳикослар («Жомеъ улҲикоёт») ва шеърлар (Зубдат улашъор) тспламлари, 1914 й. Саидаҳмад Сиддиқий асари («Миръоти Ибрат»), 1913 й. тараккийпарвар педагоглар И.А аҳматуллаев («А аҳбари мактаб»), Хсжа Мсйин Шукуров («А аҳнамои савод») алифболари ва б. асарлар нашр стилди. 1904 й. 1 майдан «Самарқанд» газ. чиқарилади. 1917—20й.ларда сзбек, тожик, рус тилларида бир қанча газ. ва журналлар, оммавий-сиёсий адабиётлар нашр стилди.

Самарқандда биринчи радиосшиттиришлар 1926 й.дан бошланган. Св. радиоси ойига 30 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради. Вилост бсйича телексрсатувлар 1955 й.дан бошланган. 1991 й.дан Самарқанд ш. телевидениеси фаолист ксрсатмоқда.

Меъморий ёдгорликлари. С.в. маданий, тарихий ва меъморий ёдгорликларга бой. Самарқанд ш.даги Шоҳизинда меъморий ансамбли, Бибихоним жоме масжиди, А егистон майдонидаги меъморий мажмуа, Амир Темур мақбараси, Улуғбек расадхонаси ва б. бутун дунёга машҳур.
Вилостда 291 меъморий, 1452 археологик, 36 тарихий, 188 монументал санъат ва ҳайкалтарошлик ёдгорлиги бор. С.в.даги меъморий ёдгорликлардан Каттақсрғондаги Қаландархона масжиди (1909—10 й.лар), Окдарё туманидаги Махдуми Аъзам меъморий мажмуаси (16—20-а.лар), Лахтачи туманидаги Имом Баҳри ота мақбараси (15— 16-а.лар), Ауробод тумани Тим қишлоғидаги Аработа мақбараси (977 й.), Лайариқ тумани Хартанг қишлоғидаги Имом Бухорий ёдгорлик мажмуи, Самарқанд ш. атрофида Хожа Абди Бирун меъморий ансамбли (15—18-а.лар), Хожа Ахрор меъморий мажмуи (15—20-а.лар), Аодир Девонбеги мадрасаси (1630—31й.лар) ва б. сақланиб қолган.

Мустақиллик йилларида маданий меросни тиклаш, тарихий ва меъморий ёдгорликларни таъмирлаш ишларига Ўзбекистон ҳукумати томонидан катта сътибор берилмоқда. Ўзбекистон президента И.А.Каримовнинг ташаббуси б-н С.вдаги Хартанг қишлоғи сқинида Имом алБухорий ёдгорлик мажмуи сз срнида қайта тикланди, шунингдек, Самарқанд ш.даги Имом Абу Мансур алМотуридий мақбараси, Самарқанд ш. сқинидаги Даҳбед қишлоғида Махдуми Аъзам масжидлари ва б. тсла таъмирланди.

Ад.: Каримов И.А. , Ўзбекистон 21 асрга интилмоқда, Т., 1999; Ўзбекистон А еспубликаси иқтисодиёти, Т., 1998; Ўзбекистон А еспубликаâ„¢, Т., 2002; Бурсков Ю.Ф., Саидов К.С., Тсхлиев И.С, Шевченко Л.С, Самарқанд асрлар бссағасида, Т., 2001; А твеладзе А­., Мусульманские свстс‹ни Ўзбекистана, 1996;
Тошпслат Жумабоев, Орзимурод А аҳматуллаев, Қобилжон Тоҳиров.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан