Sirdaryo viloyati haqida ensiklopediyalarda

[muxbir]

СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ - ЎзР таркибидаги вилоят. 1963 й. 16 фев.да ташкил этилган. Шим.дан Қозоғистон Республикаси, шаркдан Тошкент вилояти, жан.дан Тожикистон Республикаси ва ғарбдан Жиззах вилояти б-н чегарадош. Майд. 5,3 минг км. Ахолией 667748 киши (2003). Таркибида 9 туман (Боёвут, Гулистон, Меҳнатобод, Мирзаобод, Оқолтин, Сайхунобод, Сирдарё, Ховос, Шароф Рашидов) (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қаранг, мае. Боёвут туманы), 5 шаҳар (Гулистон, Бахт, Сирдарё, Ширин, Янгиер), 6 шаҳарча (Боёвут, Деҳқонобод, Дўстлик, Пахтаобод, Сайхун, Ховос) ва 75 қишлоқ фуқаролари йиғини бор (2004). Маркази — Гулистон ш.

Табиати. Рельефи, асосан, тўлқинсимон текислик бўлиб, жан.дан шим.ғарбга пасайиб боради. Мирзачўл даштининг бир қисми вилоят ҳудудига киради. Бал. шим.да 230 м, марказий қисмида 400—450 м, жан. ва жан.ғарбда 600—650 м. Шарқида кенг Сирдарё водийси жойлашган. Мезозой ва кайнозой даврида, асосан, чўкинди жинсларнинг қалин қатлами б-н қопланган. Шўрўзак, Мирзаработ, Сардоба каби ботиқлар мавжуд. Текислик қисми дарёлар оқизиб келтирган Ñ‘Ñ‚қизиклардан ҳосил бўлган, баъзи жойларини кўл, ботқоқ ва шўрхок ерлар эгаллаган. С.в.да янги каналлар, зовурлар қазилиб, чўл ўзлаштирилди ва экин майдонларга айлантирилди. Текислик қисмида ирригация иншоотлари қурилиб, пахтазор, боғ ва токзорлар барпо қилинди. Адирлар лалмикор ерлар ва яйловлардан иборат.

Об-ҳавоси кескин ўзгарувчан ва қуруқ. Йиллик ўртача Ñ‚-раси 14°. Янв.нинг ўртача Ñ‚-раси шим.да —6°, жан.да —2°. Қишда ҳаво тез совийди ва тра —30° гача (Гулистонда —35°) пасаяди. Баъзан, қиш ўрталарида ҳаво бирданига исиб, кейин совиб кетади. Кеч кўкламда ва эрта кузда ҳам кора совуқ тушиб ўсимликнинг ўсиш даврини қисқартиради. Ёзи қуруқ ва иссиқ. Июлнинг ўртача Ñ‚-раси 27—29°. Ёзда тра 32—45° гача кўтарилади. Кўпинча иссиқ шамол (гармсел) тупроқни қуритади ва ўсимликлар ривожланишига ёмон таъсир қилади. Вегетация даври 218 кун. Йиллик ёгин 180—220 мм, асосан, қишда Ñ‘ғади. Ёзда кучли буғланиш сабабли ер ости сувлари юза майдонларнинг (Шароф Рашидов, Оқолтин, Гулистон туманлари) тупроғини шўр босади. Нояб.дан мартгача тезтез эсиб турадиган «Ð‘екобод шамоли» тезлиги 20—25 м/сек. (Боёвут туманида 40 м/сек.)га етади. Баҳорда эсадиган бу хилдаги шамол униб чикаётган ғўзаларни баъзан нобуд қилади. Кейинги йилларда ихота дарахтзорлари барпо қилинди.

Тупроклари, асосан, оч тусли кучсиз жойлашган бўз тупроқ бўлиб, кам ва ўртача шўрланган, механик тартибига кўра, қумоқ ва соз тупроклардир. Текисликларда шўрхок ва шўрхоксимон тупроқ учрайди. Ер ости сувининг чуқ. 5—6 м. Шўрўзак массивида, ҳали ўзлаштирилмаган пастқам жойларда шўрхоклар кенг тарқалган. Суғориладиган ерларнинг 32% шўрланган, 25% кучсиз шўрланган, 16% шўрхоклардан иборат. Ўсимликлардан лолақизғалдоқ, бойчечак, чучмома, қоқи ялпиз, исмалоқ, янтоқ, шўра, шувоқ, қўнғирбош, қўзиқулоқ, туятовон, қуёнсуяк. жузғун, қовул, оққурай, қилтиқ, каррак, ранг, илоқ, бетага, қиёқ, қамиш, юлғун, оқбош, қушқўнмас, наъматак, мингбоши, читир, ғумай, печак, саксовул, ҳар хил буталар, жийда, дўлана, тол, терак, қайрағоч, оқ акация, заранг, шумтол ва б. ўсади. Ёввойи ҳайвонлардан: жайра, тулки, бўри, чиябўри, қобон, жайран, нутрия, ондатра, кўрсичқон, сувкаламуш, типратикан, юмронқозиқ, калтакесак, илон, тошбақа, фаланга, чаён, қорақурт; қушлардан хўжасавдогар, мойқут, булдуруқ ва б. бор.

[muxbir]

Тарихи. Қад. Сирдарё тарихи ҳақида маълумот берувчи муҳим ёзма манба қад. юнон тарихчиси Аррианнинг «Ð˜ÑÐºÐ°Ð½Ð´Ð°Ñ€Ð½Ð¸Ð½Ð³ ҳарбий юришлари» асаридир. Бу асарда Сирдарё «Ð¢Ð°Ð½Ð°Ð¸Ñ», «Ð¯ÐºÑÐ°Ñ€Ñ‚» номи б-н юритилади.

Мил. ав. 3—2-а.ларда Ўрта Осиёнинг шим. Ñ€-нларида 5 та майда давлатлардан иборат Қанғюй давлати иттифоқи юзага келади. Унинг таркибига ҳоз. Сирдарё вилояти ҳудудлари ҳам кирган. Ушбу даврда кўчманчи аҳолининг вилоят ҳудудига келиб ўрнашиши ер танқислигини юзага келтиради. Натижада ҳоз. Ховос туманининг ғарбий қисмлари ҳам аҳоли томонидан ўзлаштирилади. Шўрбулоқсойнинг қуйи қисмида Эски Ховос ёдгорлиги, Ширинсойнинг қуйи қисмида Мунчоқтепа ёдгорлиги қад кўтаради.

С.в. ҳудуди илк бор алоҳида ўлка— Уструшона сифатида Бейши, Суйши ва Таншу каби Хитой йилномаларида тилга олинади. Ундан олдинги манбаларда Шарқий Цао (суви йўқ) деб юритилади. Унинг бундай номланиши ҳудудда қўшни Чоч ва Суғддан фаркли равишда дарёларнинг кўп бўлмаганлиги б-н изохланади. Нисбатан ўлканинг тўлароқ номланиши Таншу йилномаларида («Ð¨ÑƒÐ°Ð¹Ð´ÑƒÑˆÐ°Ð½Ð°», «Ð¡ÑƒÐ¹Ð´ÑƒÑˆÐ°Ð½Ð°» номлари б-н) берилган. Тан императорлари саройида ўлка номи, шунингдек, Лайвий (мағрурлигини сезган ҳолда бўйсунмоқ) деб ҳам юритилган. Вилоят қад. аҳолисининг тили суғд тилига ўхшаш тилда сўзлашувчи Сирдарё ва Амударё оралиғида яшаган аҳоли тилига яқин бўлган. Хан даври ёзма манбаларида Довон (Фарғона)дан то Аньси (Бақтрия)гача бўлган ҳудуд аҳолиси турли шеваларда гаплашсаларда, бирбирига яқин тидда гаплашганлар ва ўзаро бирбирини тушунганлар дейилади.

Мил. 6-а.да Турк хоқонлиги даврида маҳаллий аҳолининг турк қабилалари б-н муносабатлари ривожланади. Қудаандачилик муносабатлари ўрнатилади. Уструшона афшини Хасан ибн Ҳайдар турк лашкарбошисининг қизига уйланган. 8-а.га оид Хитой ёзма манбаси Сюаньдзанда ёзилишича, ўлка «Ð¡ÑƒÑ‚улисэн» деб номланади. Шунингдек, унда шим.ғарбда катта чўл (Мирзачўл) жойлашганлиги, ўлка ҳукмдори Боси тоғи (Туркистон тоғ тизмаси)нинг шим. ён бағрида яшаганлиги ҳақида маълумотлар бор. Ўлкада зарб қилинган 6—8-а.ларга оид тангалар Уструшонанинг илк ҳукмдорлари Чирдмиш, Сатагари, Раханг ҳақида маълумот беради.
Ҳокимият шу даврда отадан болага ўтган. 8-а. бошида Уструшонага араблар бостириб кирган. Уструшона араб ва Тан сулоласи ўртасидаги кураш майдонига айланган. 749 й.да хитойликлар юриш қилган бўлса, 751 й.да Уструшонани араблар босиб олган. Факатгина 9-а. бошларидан Ҳайдар ибн Қавус араб халифаси хизматига киради.

893 й.да афшинлар сулоласи ағдариб ташланиб Уструшона Сомонийлар давлати таркибига киритшщи. Ўрта асрлардаги Уструшона ҳақида бирмунча тўлиқ маълумотлар араб ёзма манбаларида мавжуд. Уларда айтилишича, ўлка ҳудуди Хўжанддан Самарқандгача, Сирдарё дарёси ва Мирзачўлдан то Ҳисор тизма тоғларигача бўлган. Истахрий (10-а.) маълумотига кўра, Уструшонанинг кўпгина қисмини тоғлар эгаллаган бўлиб, унда «ÐºÐµÐ¼Ð°Ð»Ð°Ñ€ сузиши мумкин бўлган дарё ҳам, кўл ҳам йўқ». Ҳавкалга биноан, Мовароуннахрнинг бошқа вилоятлари қатори Уструшона ҳам қ.Ñ…. маҳсулотлари б-н ажралиб турарди. Бу маҳсулотлар вилоят ташқарисига, жумладан, Хўжандга чиқарилган. Айрим шаҳарларда бозорлар бўлган. Уструшоналикларнинг фаҳри Минк ва Марсмандада ишлаб чиқарилган темир қуроллар бўлиб, улар Хуросонда ишлатилган ва Ироққача шу қуроляроғ б-н қуролланганлар. Уструшона пойтахти Бунжикат ш. бўлган. Ўрта Осиёдаги бошқа давлатлар қатори Уструшона ҳам кейинги ҳаётида қорахонийлар, мўғуллар, темурийлар, шайбонийлар ва б. давлатлари таркибидаги тарихий даврларни бошидан кечирган.

Қад. вилоят ахолией, асосан, сой ва чашмалар бўйларида воҳавоҳа бўлиб ҳаёт кечиришган. Вилоят ҳудудида Хўжамушкентсой, Шўрбулоқсой, Муғолсой, Тагобсой, Сармичсой сингари сув манбалари бўлган. Сув балансининг бузилиши манзилгоҳларнинг йўқ бўлиб кетишига ёки бошқа жойга кўчиб ўтилишига олиб келган.
Св. да қад. каналларнинг излари, сардобалар мавжуд. 70 км узунликдаги Ўринбойўғиз, Искандарариқ, Бухороариқ жуда қад. каналлардир. 15-а.да Шоҳрух ва Улуғбек Сирдарёдан Мирзачўлга канал орқали сув чиқартирган. Кейинчалик Мирзачўлнинг жан.шарқида Бўзариқ, Сирдарёнинг ўнг томонида Далварзинариқ барпо этилган. Қиёт кўли ёнида Сирдарёдан сув оладиган майда ариқлар бўлган. 1872 й.да Бекобод ёнида Кауфман канали (13 км), 1878—82 й.ларда Тўнғизариқ (6 км) қазилди. 1883—85 й.ларда Искандарариқ ва Бухороариқ қайта кавланди. 1891—95 й.ларда Фарҳод тоғи ёнида махсус Ñ‚Ñžғон (ШоҳÑ‚Ñžғон) қурилди. 1896 й.да ҳоз. Дўстлик канали қазилиб Мирзачўлнинг ичкарисига сув юборилди. 1897 й.да Мирзачўлда биринчи марта 6 га ерга пахта экилди. 1899 й.да 8 минг га, 1907 й.да 9,09 минг га, 1910 й.да 12,2 минг га, 1915 й.да 34,5 минг га ер суғорилиб, 19 минг га ерга пахта экилди. 1926 й.да 180 км ариқ ва каналлар қазилди, суғориладиган майдонлар 53 минг гектарга етди, 1927 й.да 60 минг га (шундан пахта 27 минг га), 1929 й.да 68 минг га, 1934 й.да 134 минг га, 1938 й.да 154 минг га (шундан пахта 40 минг га) ер суғорилди. 1942 й.да 180 минг га ер (шундан 70 минг га ер пахта) суғорилди. 1943—48 й.ларда Фарҳод ГЭС, бош Ñ‚Ñžғон Дўстлик каналига туташтирилди. Боёвут канали ва Фархрд сув омбори қурилди. Натижада Мирзачўлнинг жан. қисми ва Далварзин чўлини суғориш масаласи ҳал қилинди. 1956—59 й.ларда Қайроққум сув омбори ва ГЭС (қуввати 126 минг кВт) қурилди. 1956 й.ларда суғориладиган ерлар майд. 280 минг гектар ерга етди. 1960 й.да Жан. Мирзачўл канали (уз. 128 км) қазилди. 1958 й.да шўр сувларни оқизиш учун 90 км узунликдаги Марказий Мирзачўл коллектори қурилиб, Боёвут ва Еттисой коллекторларига қўшилди. Вилоят қудудидан Сирдарё оқиб ўтади.

[muxbir]

Аҳолиси. С.в.да, асосан, ўзбеклар (60%), шунингдек, қозоқ, тожик, рус ва б. 70 дан ортиқ миллат вакиллари яшайди. 1 км2 га 126 киши Ñ‚Ñžғри келади (2003). Қишлоқ аҳолиси 455,9 минг киши, шаҳар аҳолиси 211,9 минг киши.

Хўжалиги. Св. республиканинг йирик пахтачилик базаларидан бири. Вилоят хўжаликлари, асосан, пахта етиштиришга ихтисослашган. Саноати пахтани ва бошқа қ.Ñ…. маҳсулотларини қайта ишлашга қаратилган.

Саноати. 20-а. бошларида вилоятда бир неча майда корхона бор эди. 1970й.ларда 8 пахта тозалаш з-ди, 29 пахта қабул қилиш пункти бўлган. Пахта з-дларидан чиққан пахта толаси Болгария, Польша, Куба, Чехословакия, Туркия, Африка мамлакатларига жўнатилган.

Св. даги 10774 та корхонадан 10129 таси кичик ва ўрта бизнес корхонаси, шундан 8557 таси микрокорхона ва 1282 таси кичик ва 290 таси ўрта корхоналардир.
Вилоятда хорижий инвестиция иштирокида 39 та корхона фаолият кўрсатади. Улардан 35 таси қўшма корхонадир. Қўшма корхоналардан: Ўзбекистан — Россия ҳамкорлигидаги «Ð¢ÑƒÑ€ÐºÐ¸ÑÑ‚он  С» (кондитер маҳсулотлар ишлаб чиқаради), Ўзбекистон — Чехия «Ð›ÐµÑ‡Ð¸Ð²Ð°» фармсаноат қўшма корхонаси (тиббий спирт, доридармон тайёрлайди), чет эл паррандачилик фирмаси, Ўзбекистон — Австрия «Ð¡Ð¸Ñ€Ð´Ð°Ñ€Ñ‘», «Ð›Ð¾Ð»Ð°Ð¼Ð¾Ð´ÐµÐ»ÑŒ» (трикотаж буюмлар ишлаб чиқаради), «Ð¡Ð°Ñ€Ð±Ð¾Ð½Ñ‚екс» (тиббий бинт, дока, жаррохлик салфеткалари), Ўзбекистон — Эрон «Ð¡Ð°Ð¹Ñ…ун ПАЯ» (томат пастаси ишлаб чикарилади), Ўзбекистон — Хитой «ÐŸÐ°Ñ…такор ЛТД» (иссиқхона),
Ўзбек — Араб «ÐžÐº,олтин ПМБ» (пахта толаси ишлаб чиқаради) ва б. корхоналар, айниқса, самарали фаолият кўрсатмоқда. 9 пахта тозалаш з-ди, Сирдарё иссиклик электр ст-яси, Фарҳод ГЭС, «ÐœÐ¾Ð¼Ð¸қ», «Ð—илола», «Ð¨ÑƒÑ…рат», «Ð“улистоннон», «Ð¥Ð¾Ð²Ð¾ÑÐ´Ð¾Ð½», «Ðžқ олтиндон» акциядорлик жамиятлари, «Ð¡Ð°Ð¹Ñ…унсут» хусусий корхонаси, «Ð‘унёд» корхонаси (темирбетон буюмлар ишлаб чиқаради) ва б. ишлаб турибди.

Қишлоқ хўжалиги. Пахтачилик, ғаллачилик, пиллачилик, мевачилик, сабзавотполизчилик ва чорвачиликка ихтисослашган. С.в.да 30 ширкат ва 6170 фермер хўжалиги фаолият кўрсатади (2004). Вилоятнинг жами экин майдонлари 245,0 минг га, шундан 115,3 минг га ерга пахта, 86,3 минг га ерга ғалла, 6,0 минг га ерга шоли, 1,9 минг га ерга сабзавот, 2 минг га ерга полиз, 450 га ерга картошка, 19,5 га ерга ем-хашак экинлари экилади. 1233 га боғ ва токзор б-н банд. Шунингдек, суғориладиган ерларга беда, нўхат, мош, кунжут, тариқ, ловия, кунгабокар ва б. экилади. Гулистон ва Ховос туманлари сабзавот ва полиз экинлари экиладиган асосий жойлардир. Вилоятда етиштириладиган қовун, тарвуз, пиёз Урал, Сибирь ва Узок, Шарқдаги шаҳарларга хам жўнатилади. Боғдорчилик ва токчилик ривожланган. С.в.даги жами жамоа ва шахсий хўжаликларида 181,1 минг кррамол (шундан 75,9 минг сигир), 120,5 минг қўй ва эчки, 376,3 минг парранда, 6,1 минг от боқилади (2004). Вилоятда 2 та балиқчилик хўжалиги мавжуд.

[muxbir]

Транспорти. Вилоят ҳудудидаги Ñ‚.й. узунлиги 172 км, қаттиқ қопламали автомобиль йўллари уз. 1,6 минг км. Св. ҳудудидан Тошкент—Китоб, Тошкент — Нукус, Тошкент — Бухоро, Тошкент — Термиз, Тошкент — Самарқанд, Тошкент — Андижон, Тошкент — Ховос поездлари ўтади. Тошкент — Самарқанд, Тошкент — Гулистон электр поездлари қатнови йўлга қўйилган. Катта Ўзбекистон тракти ҳам вилоят ҳудудидан ўтган. Св. орқали Тошкентдан Жиззах, Самарқанд, Навоий, Бухоро, Термиз, Китоб, Шаҳрисабз, Урганч, Нукусга катнайдиган автобуслар ўтади. Бундам ташкари, вилоят маркази б-н туман марказлари ўртасида ҳамда Гулистон ва Янгиердан Тошкентга автобуслар катнайди.

Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. Сирдарёда 1914 й.да битта, 1916 й.да 13 та рус-тузем мактаби фаолият кўрсатди. 1917—23 й.ларда мактаблар сони 52 та, Ñžқувчилар сони 2030 га етди.

2003/2004 Ñžқув йилида С.в.да 308 умумий таълим мактаби бўлиб, 156 минг Ñžқувчи, шу жумладан, 14 та ихтисослаштирилган мактабда 3659 Ñžқувчи таълим-тарбия олди. Вилоятдаги 14 мусика ва санъат мактабида 1300 Ñžқувчи, 22 спорт мактабида 11 мингга яқин Ñžқувчи таълим олди.

Халқ таълими тизимида халқаро ҳамкорлик борасида ҳам маълум ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, Мирзаобод туманидаги 21мактаб ЮНЕСКО мактаби Кенгашига аъзо, ЮНИСЕФ ташкилоти б-н ҳамкорликда вилоятда 5 та хонадонбоғча ташкил этилган.

2003 й.нинг сентябрь ойида «ÐžÐ·Ð¾Ð´Ð»Ð¸ÐºÐ½Ð¸ қўллаб-қувватлаш» (АКСЕЛС) Дастури бўйича Тошкент ш.да бўлиб ўтган кўриктанловда вилоятнинг 110 иқтидорли мактаб Ñžқувчилари иштирок этиб, 1турдан 43 нафари муваффақиятли ўтдилар.

Вилоят шаҳар ва туманларида 1998— 2003 й.ларда 22 касб-ҳунар коллежи ва академик лицейлари бинолари қурилиб ишга туширилди. Улар замонавий дастгоҳ ва техника б-н жиҳозланди. 2004 й.да С.в.даги 22 касб-ҳунар коллежида 12483 Ñžқувчи, 2 академик лицейда 1186 Ñžқувчи таълим олади. Гулистон университеты мавжуд.
С.в.да 1 музей (Гулистон ш.даги «ÐœÐ¸Ñ€Ð·Ð°Ñ‡ÑžÐ»Ð½Ð¸ ўзлаштириш тарихи музейи»), 198 жамоат кутубхонаси (1659,8 минг нусха асар), 103 клуб ва маданият уйи, 1 театр (қ. Сирдарё театри), вилоят расмлар галереяси фаолият кўрсатади. Вилоят Маънавият ва маърифат маркази, халқ ижодиёти ва маданий-маърифий ишлар вилоят маркази, Гулистон санъат билим юрти, 2 та маданият ва истироҳат боғи, «ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÐ½Ð°Ð²Ð¾», «ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÑ€Ð°қс» вилоят бўлимлари бор, «Ð¡Ð¸Ñ€Ð´Ð°Ñ€Ñ‘ наволари» ашула ва рақс ансамбли, 9 та халқ ҳаваскорлиги жамоалари республика ва вилоят оммавиймаданий тадбирларида фаол иштирок этмоқдалар.

Св. дан Ш. Раҳматуллаева каби Ўзбекистон халқ артистлари, А. Ғофуров, Ғ. Ҳамидуллаев, Ðœ. Нурматов, Р. Ҳасанов, Т. Қосимова, А. Юсувалиев, А. Абдуллаев, О. Абдуллаева, А. Холиқов, Р. Каримов, Ш. Жумаев каби Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артистлар етишиб чиққан.

Соғлиқни сақлаш. Вилоятда 4,1 минг ўринли (10 минг кишига 63,2 ўрин) 32 касалхона, 10 туғруқхона, 131 амбулатория, поликлиника, 130 қишлоқ врачлик пункти, 108 дорихона ва б. тиббий муассасаларда 1522 врач, 7616 ўрта тиббий ходим ишлайди (2004). Гулистон ш.да республика шошилинч тиббий ёрдам маркази ишлаб турибди. Унинг 9 та туманда бўлимлари ташкил этилган.

[muxbir]

Спорт. Св. спортчилари спортнинг 33 тури бўйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок этмоқдалар. Шулардан кикбоксинг, кураш, белбоғли кураш, бокс, академик эшкак эшиш, армрестлинг, таэквондо, енгил атлетика, шахмат, шашка, каратэ, велоспорт ва б. турлари бўйича хар хил турдаги медаль совриндорлари бўлишди.

Вилоят спортчилари вакиллари Республика терма жамоаларининг 19 тасида иштирок этмоқдалар. Св. спортчилари 2003 й.да жаҳон, халқаро ва Осиё мусобақаларида қатнашиб совринли ўринларни эгаллашди. Жумладан, кикбоксинг бўйича Грецияда ўтказилган жаҳон чемпионатида Жаҳонгир Кўчмуродов, Алишер Абдуллаевлар олтин медаллар, Собир Қодиров бронза медали, Россияда армрестлинг бўйича ўтказилган жаҳон чемпионатида Фарид Усманов кумуш медаль, шашка бўйича Ҳиндистонда ўтказилган Осиё чемпионатида Алишер Ортиқов кумуш медаль, бокс бўйича Италиядаги жаҳон чемпионатида Шерзод Абдураҳмонов кумуш ҳамда Боку ш.даги халқаро турнирда бронза медаль совриндорлари бўлишди. Италияда академик эшкак эшиш бўйича халқаро турнирда Сергей Тянь, Юрий Шахсуварян, Сергей Яқубов ва Виталий Силаевлар бронза медалларини, Россиядаги халқаро шахмат турнирида Собир Умаров 1-ўринни, Англиядаги кураш бўйича «Ð˜ÑÐ»Ð¾Ð¼ Каримов» халқаро турнирида Алишер Бўронов 1-ўринни қўлга киритдилар. 2003 й.да вилоят спортчилари 6 та жаҳон, 16 та халқаро, 40 та дан ортиқ республика мусобақаларида қатнашиб, муносиб ўринларни эгаллашди. Вилоятда теннис бўйича халқаро «Ð¤ÑŒÑŽÑ‡ÐµÑ€Ñ» турнирини ўтказиш анъанага айланган. Св. да спортнинг техник турлари (картинг) бўйича Республика чемпионатлари ўтказилиб келинмоқда.

Вилоятда 22 болалар ва ўсмирлар спорт мактаби фаолият кўрсатади. Уларда 11 мингга яқин Ñžқувчи спортнинг ҳар хил турлари б-н шуғулланади. Гулистон ш.да вилояг спорт қўмитасига қарашли Олимпия ўринбосарлари болалар ва ўсмирлар махсус спорт мактаби ишлаб турибди.

С.в.да спортчилар ва аҳоли ихтиёрида 1493 спорт иншоотлари (шу жумладан, «ÐÐ»Ð¿Ð¾Ð¼Ð¸Ñˆ» спорт мажмуи, «Ð‘окс» саройи, «ÐÑˆÐ»Ð°Ñ€ спорт маркази», теннис кортлар ва б.), 1230 спорт майдончаси, 11 сузиш ҳавзаси, 12 стадион бор. Вилоятда барча турдаги спорт ташкилотлари спорт секцияларида 181,3 мингдан зиёд бола шуғулланиб келмоқда. Болалар спортини ривожлантириш бўйича умумий таълим мактаблари, коллеж ва лицейлар бўйича Ñžқув дастурлари ишлаб чиқилди, тегишли чоратадбирлар белгиланди. Таълим муассасаларини, спорт мактабларини малакали кадрлар б-н таъминлашда Гулистон давлат ун-тида очилган бошланғич таълим ва спорттарбиявий ишлар, жисмонийтарбия ва жисмоний маданият йўналишлари бўйича сиртқи бўлимнинг муайян ўрни бор.

Адабиёти. С.в. адабий муҳитининг юксалишида «Ð¡Ð¸Ñ€Ð´Ð°Ñ€Ñ‘ ҳақиқати» газ.нинг ташкил этилиши (1963) муносабати б-н бу ерга юборилган бир гуруҳ ёзувчи ва журналистларнинг таъсири катта бўлди.

Сирдарё адабиёти республика адабиётининг таркибий қисми сифатида фаолият кўрсатмоқда. Вилоятда «Ð—иё» нашриёти ташкил этилган. Мустақиллик йилларида ўнлаб ёш, иқтидорли шоирлар ўз ижоди б-н вилоят шеърият мухлисларга танилиб келмоқда.

Ўзбекистон халқ шоири Тўра Сулаймон ўзининг 20 дан ортиқ шеърий тўпламлари ва достонлари б-н ўзбек адабиётига қисса қўшган. Унинг «Ð˜ÑÑ‚ар кўнгил», «Ҳамқишлокдарим», «Қорасоч» ва б. китоблари адабиёт мухлисларининг мулкига айланган.

Шоира Ҳалима Худойбердиева поэзиясининг мавзуи ватан, дала, бободеҳқон, аёл, муҳаббат, мангуликдир. «ÐŽÐ·Ð¸Ð¼Ð¸Ð·Ð½Ð¸Ð½Ð³ боғлар», «ÐžÐ½Ð°, сени шарафлайман», «Қалбингга чорлайсан» туркум шеърлари, «Ðžқ олмалар», «Ð§Ð°Ð¼Ð°Ð½» ва б. шеърий тўпламларида инсоннинг руҳий дунёси акс этган.

Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими Ҳамроқул Ризо (Ризоқулов) Сирдарёнинг меқнаткаш кишилари матонатини куйлаб адабиётга кириб келган. Унинг «Ð¡Ð¸Ñ€Ð´Ð°Ñ€Ñ‘ қасидаси», «Ð§ÑžÐ» қалдирғочи», «Ð£Ð¼Ð¸Ð´ карвонлари» шеърий тўпламлари, «ÐŽғирланган болалик», «ÐžÐ¹Ð½Ð¸Ð½Ð³ ўн беши ёруғ» қиссалари ўз мухлисларини топган.
Шоира Ҳаётхон Ортиқбоева, ҳажвчи адиб Жўра Умарқулов, ва б. ижодкорлар Сирдарё воҳасининг мустақиллик йилларидаги камолотини, сирдарёликларнинг ижодий меҳнатини ўз асарларида акс эттирмоқдалар.

Адабиётшунос Анқабой Қулжонов, Равшанбек Махмудов, Умрзоқ Ўлжабоев каби олимларнинг бир қанча асарлари нашр этилган.

Св. да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.)нинг вилоят ташкилотлари фаолият кўрсатади.

[muxbir]

Матбуоти, радио ва телевидениеси. С.в.да 2 вилоят газ. («Ð¡Ð¸Ñ€Ð´Ð°Ñ€Ñ‘ ҳақиқати», «Ð¡Ñ‹Ñ€Ð´Ð°Ñ€ÑŒÐ¸Ð½ÑÐºÐ°Ñ правда»), 9 туман газ., 5 шаҳар газ. («Ð“улистон янгиликлари», 1989; «Ð“улистанские новости», 1989; «Ð¯Ð½Ð³Ð¸ÐµÑ€ тонги», 1967; «Ð¨Ð¸Ñ€Ð¸Ð½ Садоси», 1995; «Ð‘ахтнома», 1996 й.дан) чиқади. Вилоятда, шунингдек, 14 тармоқ, 1 хусусий газ. («Ðғду плюс», 1994 й.дан чиқади), 1 журнал («Ð£Ð½Ð¸Ð²ÐµÑ€ÑÐ¸Ñ‚ет ахборотномаси», 2001 й.дан чиқади) нашр этилади.

Св. да дастлабки радиоэшиттиришлар 1963 й.дан бошланган. Вилоят радиоси ойига 21 соат 20 мин. ҳажмида эшиттиришлар беради. Шунингдек, Ўзбекистон радиосининг биринчи «ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÐ¸ÑÑ‚ан» каналида радиоэшиттиришлар ретрансляция қилинади.

1996 й.да вилоят телестудияси ташкил этилиб, телекўрсатувлар бера бошлади. С.в.да, шунингдек, «ÐÐ»Ð¾қа А.К.» тижорат телевидениеси (2001 й.дан), «Ð¨Ð¾Ð´Ð»Ð¸Ðº Р» хусусий фирмасига қарашли «ÐšÐ¾Ð¼ÐµÑ‚а» кабелли телестудияси (2003 й.дан) фаолият кўрсатади.

Меъморий ёдгорликлардан вилоят ҳудудида Шароф Рашидов туманидаги Сардоба (16-а.)сақланиб қолган (Сардобааагч расмга қ.)

Ад.: Алимов У. А., СверчковаЛ. Ðœ., Археологические исследования Сырдарьинской обл., ИМКУ. Вып. 21, Т., 1987; Сырдарьинская область — открытое пространство для инвестиций, Т., 1998; Қудратов. С, Сардобалар ўлкаси, Т., 2001.
Абдуқаюм Абдураҳимов, Солижон Қудратов, Иброҳим Каримов.

«ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÐ¸ÑÑ‚он Миллий Энциклопедияси»Ð´Ð°Ð½

[muxbir]

СИРДАРЁ ВИЛОЯТИ - Туркистон генералгубернаторлигининг 5 вилоятидан бири. 1867 й. ташкил этилган. Таркибида Ғазали, Перовский, Чимкент, Авлиёота, Тошкент (1887 й.гача Қурама номида). Хўжанд (1887 й.гача), Жиззах (1872 й.гача) уездлари, Тошкент ш. ва 1886 й.дан Амударё бўлими кирган. 1910 й.ги маълумотга кўра, Св. майдони 439428 кв чақирим; аҳолиси 1911464 киши бўлган (1867 й. 675 000, 1917 й. 2155 500).
С.в.даги аҳоли ўтроқ, ярим ўтроқ, кўчманчи, ярим кўчманчиларга бўлинган. 20-а. бошларида вилоят аҳолисининг 1/3 қисми ўтроқ ва 2/3 қисми кўчманчи бўлган. С.в.нинг шим.ғарбий қисми (Перовский, Ғазали, Чимкент, Авлиёота ва Амударё бўлимининг катта қисми)да, асосан, кўчманчилар, қозоклар, қирғизлар, қорақалпоклар, туркманлар, лўлилар яшаган. Ўтроқ аҳоли таркибига: ўзбек, сарт, тожик, бухоро яҳудийлари, татарлар, Россиядан кўчириб келтирилган рус деҳқонлари ва б. кирган. Ўтроқ. аҳоли деҳқончилик, ҳунармандчилик ва савдо б-н, кўчманчилар эса, асосан, чорвачилик, ярим кўчманчилар деҳқончилик ва чорвачилик б-н шуғулланишган.
Св. уездлари участка, волость, шунингдек, айрим қишлоқ ва овуллардан таркиб топган овул ва қишлоқ жамоаларига бўлинган. Кўчманчиларга доимий фойдаланиш учун берилган барча ерлар давлат мулки ҳисобланиб, бу е'рларни улар бошқа шахсларга бериб туришлари ёки сотишлари ман қилинган. 1915 й. С.в.да экин экиладиган 1079713 десятина ер, фойдаланилмайдиган 33855811 десятина ер бор эди. 1915 й С.в.да умумий уз. 17151 чақиримдан иборат 3006 та ариқ бўлган. 1900 й.да С.в.да 49 та Мадраса (1099 талаба), 1809 мактаб (19453 Ñžқувчи) бўлган.
Св. Туркистон ўлкасининг Россия ички бозорлари б-н савдо алокаларида муҳим роль ўйнаган. С.в.дан четга, асосан, пахта, тери, жун, буғдой, мева, чорва жўнатилган. Россиядан эса газлама, Ñ‘ғочтахта, керосин, темир, пўлат, чўян, мис ва мис буюмлар, атторлик ва баққоллик товарлари, чой, қанд, пойабзал, буғдой, балиқ ва б. келтирилган. 1908 й. Св. да 156 та кустар типидаги Ñ„-ка ва з-длар (1460 ишчи) бўлган. С.в.да 1884 й. 300 десятина ерга, 1914 й.га келиб эса 83906 десятина ерга америка пахта нави экилган. С.в.да чоракорлик кенг тарқалган.
20-а. бошларига келиб Св. да подшо ҳукуматининг мустамлакачилик сиёсатига қарши озодлик қаракати авж олган. 1916 й.ги мардикорликка олиш ҳақидаги подшо фармонига жавобан вилоятнинг барча уездлари ва Амударё бўлимида ғалаёнлар бўлиб ўтган. Кўп қишлокларда деҳқонларнинг ғалаёнлари полиция ва қўшинлар б-н Ñ‚Ñžқнашувга айланган. Бундай Ñ‚Ñžқнашувлар 12 июлда Янгибозор қишлоғида, 13 июлда Тўйтепа қишлогида, 14 июлда Троицк, Хонобод ва Пискент қишлоқларида бўлиб ўтган. Булардан ташқари, қўзғолонлар Жалолтепа, Хитойтепа, Қўшқўрғон, Оққўрғон, Жоусғум, Олтин волостларига ҳам ёйилган. 1924 й. С.в. Ўрта Осиё республикаларида миллий чегараланиш ўтказилиши туфайли тугатилган.

«ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÐ¸ÑÑ‚он Миллий Энциклопедияси»Ð´Ð°Ð½

[muxbir]

СИРДАРЁ ТЕАТРИ, Олим Хўжаев номидаги Сирдарё вилояти мусиқали драма театри — ўзбек театрларидан бири. 1974 й. ташкил бўлган. Театр «ÐœÑƒҳаббат» (А. Қаҳҳор) спектакли б-н ўз мавсумини бошлаган (1975). Рихсивой Орифжонов бош реж., Ғофир Ҳамидуллаев реж. этиб тайинланганлар. Труппа асосини театр ва рассомлик санъати ин-тини битирганлар ташкил этди. Театр репертуарини белгилашда И. Радун, Ф. Шамсуддинов, П. Дроздов, Р. Орифжонов, Р. Ҳамроевларнинг хизмати катта бўлди. О. Абдуллаева, Ш. Жумаев, А. Ҳайитова, 3. Эшмуродова, Ш. Раҳматуллаева, Т. Қосимова, Р. Ҳамдамов, Ðœ. Одилов ва б. театрнинг дастлабки ижодкорларидир. 1977 й. театрга Олим Хўжаев номи берилди. 1984 й. театр жамоаси янги бинога кўчиб ўтди. Театр биноси 730 ўринли бўлиб, замонавий жиҳозланган катта ва кичик томоша залларига эга. 80й.ларнинг охирларига келиб жаҳон драматургияси б-н биргаликда ўзбек ёзувчиларининг ҳам асарлари муваффақиятли саҳналаштирилди: «Ð Ð¸Ñ‡Ð°Ñ€Ð´ III», «Қирол Лир» (У Шекспир), «Ð¡Ð¾Ñ…та оқсуяк» (Ж. Мольер), «Ð§Ð¾Ñ€Ð±Ð¾ғдаги ҳангомалар» (А. Чехов), «Ҳаммом» (Ð’. Маяковский), «Ð‘ой ила хизматчи», «ÐœÐ°Ð¹ÑÐ°Ñ€Ð°Ð½Ð¸Ð½Ð³ иши» (Ҳамза), «Ð›Ð°Ð¹Ð»Ð¸ ва Мажнун» (Хуршид), «30 ёшлилар» (Ðœ. Бобоев), «Ðžғриқ тишлар» (А. Қаҳҳор), «ÐÑ‘ллар фарёди» (Ж. Махмудов) ва б. Кейинги йиллар миллим санъатни барқарорлаштириш, тарихий воқеалар ҳамда урфодатлар, қишлоқ ҳаётини акс эттириш асосий мавзу бўлиб хизмат қилди. «ÐœÐ°ÑŠÐ¼ÑƒÑ€Ð° кампир» (Жан Саррон), «Ð¢ÐµÐ½Ñ‚ак фаришталар» (Ш. Бошбеков), «ÐÐ¼Ð¸Ñ€ Темур» (Ҳ. Жовид), «Ð¢Ð°Ñ€Ð¾ÑÐ»Ð¸Ðº ёвуз» (А. Несин), «Ð¢ÑžÐ¹ ҳангомалари» (Ш. Жумаев), «ÐœÐ°Ñ€Ð²Ð°Ñ€Ð¸Ð´ таққан аёл» (К. Аваз), «ÐÐ»Ð¸ÑˆÐµÑ€ Навоий» (И. Султон, Уйғун), «Ð§ÐµÑ‚ эллик куёв» (А. Папаян), «ÐœÐ¸Ð½Ð³ бир кеча» (И. Турсунов), «ÐœÐµҳрибонлар» (А. Жамол), «Ð¥Ð¾Ñ‚инимнинг уч ошиғи» (Ҳ. Хурсандов), «Ð¨ÑƒÐ¼ бола» (Ғ. Ғулом), «Ð¢ÑžÐ¹» (Қ. Муҳаммадризо) каби спектакллар б-н театр ўз мавқеини мустаҳкамлади. А. Юсувалиев, О. Абдуллаева, А. Ҳайитова, Ш. Жумаев, А. Абдуллаев, Р. Каримов, 3. Эшмуродова, Р. Юнусова, Н. Ўринов, Р. Пардаева, И. Қосимов ва б. театрнинг етакчи ижодкорларидир. Бадиий раҳбари — Равшан Ражабов, бош реж. — Гулруҳ Нажидова.

«ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÐ¸ÑÑ‚он Миллий Энциклопедияси»Ð´Ð°Ð½

[muxbir]

«Ð¡Ð˜Ð Ð”АРЁ ҲАҚИҚАТИ» - ижтимоий-сиёсий, иқтисодий газета. Муассиси Сирдарё вилояти ҳокимлиги. 1963 й. 1 июндан Гулистон ш.да ўзбек ва рус тилларида нашр этилади. Газ. фаолиятининг шаклланишида Султон Акбарий, О. Қўчқорбеков, Т. Жамолов, С. Қодиров, Ҳабиб Нўъмон, Ðœ. Қодиров, Аббос Муҳиддин, Ҳамид Ғулом, Раҳмат Файзий каби журналист ва ёзувчилар яқиндан ёрдам берганлар. Газ.га турли даврларда Акмал Пўлат ва И. Сулаймонов, С. Боқиев муҳаррирлик қилишган. Мирзачўлни ўзлаштириш, вилоят иқтисодиёти ва маънавиятини кўтаришда газ.нинг ҳиссаси катта бўлган. Саҳифаларида Сирдарё вилояти ижтимоий-сиёсий, иктисодий, маънавий ҳаёти, дунёда рўй бераётган воқеалар, янгиликлар кенг ёритиб борилади. Адади 8000 (2003).

«ÐŽÐ·Ð±ÐµÐºÐ¸ÑÑ‚он Миллий Энциклопедияси»Ð´Ð°Ð½