САА ИОСИА ТУМААИ - Сурхондарё вилостидаги туман. 1926 й. 29 сент.да ташкил стилган. 1959 й.дан Денов, 1962 й.дан Узун туманлари таркибида, 1964 й. 22 фев.дан С.т. номи б-н қайтадан тузилган. Жан.шарқяан Узун, жан.ғарбдан Бойсун, жан.дан Денов, Қумқсрғон туманлари, шим. ва шаркдан Тожикистон А еспубликаси, шим.ғарб ва ғарбдан Қашқадарё вилости б-н чегарадош. Майд. 3,15 минг км2. Аҳолиси 147,8 минг киши (2003). Туманда 1 шаҳарча (Сариосиё), 1 шаҳар (Шарғун), 9 қишлоқ фуқаролари йиғини (Бсстон, Дашнобод, Ааврсз, Сангардак, Сариосиё, Ссфиён, Тоқчиён, Хуфар, Ўзбекистон) бор. Маркази — Сариосиё шаҳарчаси.
Табиати. Туман вилостнинг шим. қисмида жойлашган. А ельефи хилмахил. Шим. Ҳисор (снг баланд жойи — Хсжапирсх тоғи — 4303 м) тог тизмалари ва улар орасидаги Сурхондарё, Туполондарё ва ирмокларининг водийларидан иборат. Жан.ғарбий қисми Боботоғ ва Бойсунтоғ тизмалари (снг баланд жойи — Заркоса тоғи, 2290 м) ва улар орасидаги пастбаланд адирлар б-н банд. Хуфор, Хондиза, Источ, Вочах, Маланд, Зохона қишлоқлари 2500—2800 м баландликда жойлашган. Ер усти тузилишининг хилмахиллиги иқлим, тупроқ, ссимлик ва ҳайвонот дунёсига ҳам таъсир стган. Иқлими қуруқ субтропик иқлимга хос, қиши қисқа, ёзи сса давомли. Йиллик сртача тра 15,6°. Текислик қисмида снв.нинг сртача т-раси 2,5, июлники 28°. Анг юқори тра 44°. Вегетаяис даври 270— 280 кун. Йиллик сртача ёғин миқдори 200—300 мм. Тоғларда 790 мм. Жан.ғарбдан ссувчи, қуруқ, чангбсронли афғон шамоли салбий таъсир ксрсатади. Туманнинг ҳудудидан стувчи снг узун ва серсув Тсполондарё Сурхондарёга қуйилади, шунингдек, Обизаранг, Сангардакдарёлар ҳам бор. Езда дарё ва сойларда сув кескин камасди. Тсполон сув омбори Сурхондарё вилостининг 10 та туманини сув б-н таъминлайди.
Ҳисор тоғи стакларида оддий ёки типик бсз, қснғир бсз тупроқлар, Боботоғ стакларида оч бсз, шағалли бсз, дарё водийларида сса аллювиал стлоқи, стлоқиботқоқ, текисликларда оч бсз тупроклар тарқалган. Аввойи ссимликлардан: тоғларда заранг, ёнғоқ, арча, бодом, қатранғи; буталардан писта, дслана, итбурун, чис; ксерофитлардан тиканли каврак, бетага, чайтаб, оқмомиқ, тснғизсирт, сувранг, чойст, чалов, қизилтикан, астрагал ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан: бсри, суғур, тулки, қора ва қснғир айиқ, қоплон, силовсин, қобон, жайран, жайра, каламуш, қсшоёқ, ксрсичқон; сқилон, Ўрта Осиё кобраси (ксзойнакли илон), бсғма ва қора илонлар, геккон калтакесаги; қушлардан тоғ лочини, копча, калхат, бургут, ссфитсрғай, чил, хилол, каклик, каптар; баликлардан шоҳбалиқ, илонбалиқ, лаққабалиқ ва б. бор. Ўзбекистонда сгона коксланувчи ксмир олинадиган Шарғун ксмир кони, Хондиза полиметалл кони, курилиш материаллари, нефть, газ мавжуд.
Аҳолиси, асосан, сзбеклар, шунингдек, тожик, рус, татар ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. 1 км2 га сртача 47 киши тсғри келади. Қишлоқ аҳолиси 115,3 минг киши, шаҳар аҳолиси 32,5 минг киши (2003).
Хсжалиги. Қ.х. да пахтачилик, ғаллачилик, чорвачилик тараққий стган. Саноати хам салмоқли срин тутади. Шарғун тошксмир кони, мармар, фосфор конлари, рух фойдали казилмалари мавжуд. 3 та қсшма корхона, 34 кичик корхона, 2 темирбетон буюмлари, 2 шағалсаралаш з-длари, Сариосиё паррандачилик корхонаси бор. Қсшма корхоналардан «Мифтох» Ўзбекистон—А оссис, «Лажер» Ўзбекистон—Тожикистон (пиво ишлаб чиқарадиган) корхоналари ишлаб турипти. Туман ҳудудидан Калиф — Термиз — Сариосиё — Тожикистон «Дсстлик» табиий газ қувури, т.й. стган.
Туманда 11 ширкат, 229 фермер деҳқон хсжаликлари фаолист ксрсатади. Узун срмон хсжалиги, Ҳисор доривор ссимликлар хсжалиги, асалчиликка ихтисослашган хсжалик бор. 5765 га майдонга пахта, 3300 га майдонга ғалла, шунингдек, сабзавот, беда, ем-хашак скинлари скилади (2003). Мева ва узум етиштирувчи хсжаликлар ҳам бор. Ўрмон хсжалигида боботоғ пистаси ва кспгина доривор ссимликлар тайёрланади. Туман жамоа ва шахсий хсжаликларида 51 минг қсй ва счки, 7 минг от боқилади, шунингдек, қорамол, паррандачилик фермалари ҳам бор. Йирик ҳисор қсйлари етиштирилади. Акинзорлар Ҳасанхон канали, Катта ва Кичик Дамариқ каналларидан суғорилади.
Туманда 71 умумий таълим мактаби (31 мингсқувчи), 2 та гимназис, 3 та махсус интернат мактаб, 3 та касб-ҳунар коллежи (3 мингга сқин сқувчи) фаолист ксрсатади. С.т.да 41 та кутубхона, 3 маданист уйи, 11 клуб, халқ театри, ашула ва раке ансамбли ишлаб турибди. Стадион ва б. муассасалар мавжуд. Касалхона, поликлиника, туғруқхона, қишлоқ врачлик пунктлари, Хондиза дам олиш мажмуи аҳолига хизмат ксрсатади. Туман худуди оркали Тошкент — Душанба, Узун — Шарғун поездлари стади. «Сариосиё» туман, газ. 1932 й.дан чиқади (адади 2000).
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
