Toshkent haqida "O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi"da  ( 27796 marta o'qilgan) Chop etish

1 2 3 B


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:06:19

ТОШКЕАТ — шаҳар, Ўзбекистон А еспубликаси пойтахти, Тошкент вилости маркази. Марказий Осиёнинг йирик саноаттранспорт чорррахаси ва маданист марказларидан. А еспубликанинг шим.шарқий қисмида, Тсньшан тоғлари стакларида, 440—480 м баландликда, Чирчиқ дарёси водийсида жойлашган. Иқлими континентал, йиллик сртача т-ра 13,3°, снв. нинг сртача траси —1,1°, снг паст т-ра —29°. Июлнинг сртача траси 27,5°, снг юқори т-ра 42°. Йилига 360— 390 мм ёғин ёғади. Чирчиқ дарёсидан чикарилган ва бутун шаҳар бсйлаб стадиган Бсзсув, Салор, Анҳор, Қорасув, Оққсрғон, Бсрижар, Октепа, Қорақамиш ва б. каналлар унинг микроиклимига ижобий таъсир ксрсатади. Майд. 327,9 км2. Аҳолиси 2157,8 минг киши (2004 й.; 1977 й. 1689 минг киши, 1970 й. — 1385 минг киши, 1959 й. — 927 минг киши, 1939 й. — 556 минг киши, 1926 й. — 314 минг киши, 1897 й. — 156 минг киши). Шахарда 11 туман (Акмал Икромов, Бектемир, Мирзо Улуғбек, Миробод, Сергели, Собир А аҳимов, Чилонзор, Шайхонтоҳур, Юнусобод, Яккасарой, Ҳамза), 1 шаҳарча(Улуғбек) бор (2004).

Ўзбекистон мустақилликка сришгач, Т.да Ўзбекистоннинг бошқа вилост ва шаҳарларида бслгани каби бошқарувнинг тарихиймиллий шакли — ҳокимлик срнатилди. 1991 й. 18 носбрда Ўзбекистон А еспубликаси Олий Кенгашининг «Ўзбекистон А еспубликаси пойтахти — Тошкент шаҳри мақоми ва давлат ҳокимисти органлари тсғрисида»ги қарорига мувофиқ Т.да ҳоким лавозими жорий стилди. Т. шаҳар ҳокими Лрезидент томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади ҳамда Халқ депутатлари шаҳар кенгаши томонидан тасдикланади. Шаҳардаги туманларнинг ҳокимлари шаҳар ҳокими томонидан тайинланади ва лавозимидан озод қилинади хамда халқ депутатлари шаҳар кенгаши томонидан тасдикланади. Т. 2000 йилликдан ортиқ тарихга сга. Бу давр ичида у мудофаа девори билан сралган қалъадан жаҳондаги йирик шаҳарлардан бири, Ўзбекистон А еспубликасининг пойтахтигача бслган йслни босиб стди. Асрлар давомида шаҳар сзининг тинч ҳаётидаги муҳим воқеаларни ва суронли жангу жадалларни,. юксалиш ва инқироз даврларини бошидан кечирди. Аеча бор шаҳар вайрон бслиб, қайта қад кстарди. Кдя. срнидан неча бор силжиб, номи хам бир неча марта сзгарди. Хожа Аҳрор Валий, Шайх Умар Боғистоний, Абу Бакр Шоший, Абу Сулаймон Банокатий, Ҳофиз Ксҳакий каби буток алломалар шу ҳуджда сшаб, ижод стганлар.

Т.нинг узоқ стмиши ва у қад кстарган қад. Чоч ёки Шош вилости ҳақидаги маълумотлар ёзма манбаларда хилмахил ҳамда узуқюлуқ тарзда акс стган. Зардуштийларнинг қад. муқаддас китоби Aeecmona Сирдарё ҳавзасидаги мамлакат «Турон», аҳолиси сса «тур»лар деб юритилган. Бу слкада тур қавмлари уруғ ва қабила оқсоқолларининг диний ва сиёсий қароргоҳи — Қанғха (Қанға) шаҳри борлиги тилга олинади.

Т. ҳақидаги дастлабки аниқроқ маълумотлар мил. ав. 2-а. — мил. 5-а.ларга мансуб Хитой манбаларида учрайди. Уларда Тошкент вилости қадимда Лоюени, Юни, сснгра Чжеше, Чжечжи, Чжеси ва Ши деб номланган. Бу атамалар (аввалги иккитасидан ташқари) «Чоч» ссзининг хитойча талаффуз стилиши натижасида ҳосил бслиб, ҳатто охирги «Ши» топоними хитойчада «тош» маъносини англатган.

Мил.ав. 3-а.да қад. Чоч вилостида ташкил топиб, милоднинг 3-а.ларигача ҳукм сурган «Қанғ» («Қанға» ёки «Қанғха») давлати Хитой ёзма манбаларида «Кангкис» («Канизюй») номлари билан тилга олинади. Қад. тохарлар тилида «қанғ» ссзи ҳам «тош» маъносини англатган. Бу давлатнинг пойтахти — Битснь ш. бслиб, у ИошаХасарт дарёси (Сирдарё) бсйида жойлашган. Битснь ш. Даван (Фарғона водийси)дан 1510 ли (528 км) масофада бслган. Битснь ш.нинг бизгача сакланиб қолган харобалари маҳаллий аҳоли сртасида «Қанқатепа» номи билан машҳур (қ. Қанқа). У Т.дан 70 км жан.да — Сирдарёга сқин ерда, Оҳангарон дарёсининг қуриб қолган қад. сзани бсйида жойлашган. Археологик маълумотлардан маълум бслишича, Қанқатепа мил. ав. 3-а.даёқ атрофи мудофаа девори билан сралган ҳамда аркли катта шаҳар бслиб, майд. 160 гектарга тенг бслган. Кдд. Қанғ давлатининг фуқаролари ҳам «қанғар», «қанзар», кейинчалик «қанҳи», «қанғли» ёки «қаъни» деб номланган. Улар (қанқалар) ҳиндларнинг қад. китоби «Маҳабҳарата»да саклар ва тохарлар номлари қаторида тилга олинган.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:06:54

Азма манбаларда келтирилишича, Т.нинг қад. номи «Чоч» бслган. Т. араблар тасарруфига стгач, араб алифбосида «ч» ҳарфининг йсқлиги боис арабий асарларда «Шош» деб юритилган. Илк срта асрларда у «Чоч», «Шош», «Шошкент», «Мадинат ашШош», «Бинкат» ва «Таркан» деб номланган. Т. ҳақидаги дастлабки маълумотлар маҳаллий олимлар (Хоразмий) ва тарихчигеографлардан Табарий, Истаҳрий асарларида учрайди. Истаҳрийнинг «Китоб ал масолик вал мамолик» («Йсллар ва мамлакатлар тсғрисидаги китоб»)ида Шошнинг бош шаҳри Бинкат деб ксрсатилади. 10-а.да ёзилган (муаллифи номаълум) «Ҳудуд улОлам» («Оламнинг чегаралари») китобида «Чоч бу катта вилост, халқи жанговар ва саҳийдир. У ерда камон ва сқёй ссалади. Бинкат Чочнинг пойтахти ҳисобланади. Бу катта шаҳар, айни вақтда подшонинг қароргоҳидир», деб таърифланади. Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асарида Чоч сзининг камони Шоший (сқёйлари) билан машҳурлиги ҳақида мисралар бор.

Шаҳар «Тошкент» номи билан даставвал 11-а.нинг машҳур алломалари — Абу А айҳон Беруний ва Маҳмуд Кошғарийнинг асарларида тилга олинади. Беруний «Ҳиндистон» асарида Тошкент номининг келиб чиқиши тсғрисида ссз юритиб, «Тош» ссзи асли туркча бслиб, Шош ксринишини олган. «Тошканд — тошли қишлоқ демакдир» (Абу А айқон Беруний, Танланган асарлар, Т., 1963, 2ж., 2326.), деб изоҳлайди. Маҳмуд Кошғарийнинг маълумоти бсйича, Т. 11 —12-а.ларда «Таркан» деб ҳам юритилган. Заҳириддин Муҳаммад Бобур «Бобурнома» да Т. номи устида тсхталиб, «...асарларда Тошкент номини Шош, баъзан Чоч ёзадилар» деб қайд стади. Бироқ 16-а. охири ва 17-а. бошларида Тошкент топоними шуҳрат топиб, унинг қад. Чоч, Шош ва Бинкат номлари астасекин муомаладан тушиб қолди. 17-а.да сшаган тарихчи олим Маҳмуд ибн Вали шундай ёзади: «Шош — Сайхун (Сирдарё)нинг у томонига жойлашган шаҳар ва Туркистон (вилост)га карайди... Уни Чоч атайдилар. Бироқ ҳоз. вақтда у Тошкент номи билан машҳурдир».

Тошкент воҳасида шаҳар маданистининг шаклланиб, шаҳарнинг қад кстариши шу слкада сшаган қад. чорвадор ва деҳқонларнинг ижтимоийиқтисодий ва маданий ҳаётидаги улкан тарихий жараён бслиб, бу жараён шубҳасиз слканинг сзлаштирилиб, обод стилиши, айниқса, унда чорвачилик ва деҳқончилик хсжаликларининг ташкил топиши ҳамда ҳунармандчилик, ички ва ташқи савдонинг ривожланиш тарихи билан узвий боғлиқдир. Бу жараённинг тарихий манзараси ниҳостда кенг бслиб, у ёзма манбаларга нисбатан кспроқ археологик тадқиқотлар воситаси билан тикланмоқда. Шунинг учун ҳам Т. ҳудудида олиб борилган археологик тадқиқотларнинг натижалари қад. ва срта асрларга оид манбалардаги маълумотларни тслдириб, уларга аниклик киритмоқда.

Географик жиҳатдан қулай, иқлими мсътадил бслган Чирчиқ ва Оҳангарон водийларида узоқ стмишдаёқ чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланган аҳоли сшаган. Археологик ёдгорликларнинт гувохлик беришича, мил. ав. 2минг йилликнинг охири ва 1минг йилликнинг бошларида ксчманчи чорвадор аҳолининг строклашуви кучайиб, деҳқончилик кенгас бошлаган. Ҳали суғорма деҳқончилик ва ирригаяис иншоотлари қуриш имконисти бслмаган Т. нинг дастлабки деҳқонлари, гарчи дарёнинг асосий оқимидан сув боғлаб олишга қурбилари келмаган бслсада, лекин, дарё тошқинлари ва адирлардан келган сувлардан ҳосил бслган ирмоқлар бсйида, табиий захоб ерларда деҳқончилик килганлар. Ҳоз. Т.нинг Қорасув, Салор ва Жсн ариғидан суғориладиган жан. қисмида шундай ибтидоий деҳқончилик маданисти ташкил топган. Т.нинг бу ибтидоий деҳқончилик маданистининг излари даставвал шаҳардан 30 км жан. да Бурганлисой ёқасида топилиб, тадқиқ стилгани туфаили тарих фанида у Бурганли маданисти номи билан машҳур бслган.

Мил. ав. 6—4аларда Қорасув, Салор ва Жсн ариғи ёқаларида дастлаб илк қишлоқлар қад кстарган. Шулардан бири Жсн ариғи бсйидаги Шоштепанинг остки қатламидан қазиб очилган қалъа харобасидир. 1980—82 й.ларда олиб борилган казиш ишлари унинг мил. ав. 6—4-а.лар ва 2—1-а.лардаги ривожланиш боскичларини аниқлашга имкон берди. Бир томони Жсн ариғига ёндошган бу қад. жой атрофи даставвал тупроқ, марза билан сралиб, қалъа, истеҳком қиёфасини олган. Шоштепанинг қад. аҳолиси чорвачилик (қорамолчилик, йилқичилик, қсйчилик ҳамда тусчилик) билан шуғулланган. Қад. шоштепаликлар жез ва темирдан қуролсроғ ва асбоблар ссашни, кулолчилик ҳамда тсқимачиликни схши билган. Шубҳасиз, бу қишлокларда, кейинчалик Т. воҳасида шаҳар маданисти шаклланиб, қад. Т. нинг астасекин қад кстаришига замин бслди.

Мил. ав. 2—1-а.ларда Шоштепада қад. шаҳар белгилари пайдо бсдди. Қад. қишлоқ харобалари устида атрофи қалин айланма девор билан сраб олинган доира шаклидаги қалъа (қсрғон) қад. кстарди.

Мил. 1—2-а.ларда сускдан ссалган ёзув таёқчаси (стиль) қад. Шошда ссалиб ишлатилган. 15 см ли бу суск қаламнинг бир томони ёзиш учун учли қилиб, иккинчи счиргич томони сса қийшиқ ксп бурчак шаклида куракча қилиб ссалган. Бу топилма милод бошларидаёқ Т. воҳасида ҳам хаттотлик мавжудлигидан гувоҳлик беради.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:07:48

Шоштепадаги археологик обидалар шаҳарнинг мустаҳкам мудофаа девори, ҳашаматли меъморий мажмуоти, ҳунармандчилик буюмлари, хатсавод ва савдодан далолат берувчи топилмалар милод бссағасида Т. воҳасида шаҳар маданисти ривожланиб, Шоштепадаги қад. қишлоқ шаҳар қиёфасини ола бошлаганини ксрсатади. Шоштепани срганиш Т. ҳудудидан шаҳар маданисти тарихи худди шу даврдан бошланган, съни унинг ёши 23 асрдан кам смас деб баҳрлашга имкон берди.

Мил. нинг 1-а.ига келиб Чирчиқ, Салор, Қорасув бсйларидаги воҳанинг қарийб срмидан кспроғи сзлаштирилиб обод стилган. Салор ёнида жойлашган Чоч шаҳри бу даврда ҳар томонлама етакчи мавқега сга бслиб, уни муаррихлар ҳақли равишда милоднинг бошларидаги Т.нинг асоси деб ҳисоблайдилар. Буюк ипак йслида жойлашган Т. Европа мамлакатларининг Ҳиндистон ва Хитой билан олиб борган турли алоқаларида муҳим роль сйнаган. Бу шаҳар 6—8-а.ларда, айниқса, равнақ топган. Шаҳарнинг Турк хоқонлиги таркибига кириши, унинг Қорамозор тоғларидаги конлар сқинида жойлашганлиги, ҳунармандчилик маҳсулотларига доимо муҳтож дашт ксчманчиларининг ёндошлиги, шунингдек, асосий карвон йсллари, хусусан, Буюк ипак йсли воҳанинг шим. ҳудудларидан стиши уни тезда Чоч давлатининг пойтахти бслиб қолишига имкон берди. Шаҳар атрофи кучли мудофаа деворлари билан сраб олиниб, махсус саройқалъа қурилган. Археологик қазишмалар вақтида топилган ишлаб чиқариш. қуроллари ва уйрсзғор буюмлари бу ерда юксак маданист бслганидан далолат беради. Манбаларга ксра, шаҳар, ичвда сарой, ибодатхона бслган арк, амалдорларнинг уйлари жойлашган шаҳристон, ҳунармандлар маҳаллалари срнашган ички ва ташқи рабодлардан иборат бслган.

Шаҳар атрофида озод жамоаларнинг кенг скинзорлари, қишлокдари, илк заминдорлик деҳқонларининг қсрғон ва боғроғлари, истеҳкомлари пайдо бслган. А­кинзор ерлар ва боғлар чеккасида — ксчманчилар даштига туташ чегараларда мудофаа истеҳкомлари қурилган. Араб манбаларида бу шаҳар Чочнинг пойтахти — «Мадинат ашШош» (Шош шаҳри) деб аталган.

Чоч пойтахти ҳунармандлари металлдан меҳнат қуроллари, сроғаслаҳалар, зебзийнат ва рсзғор буюмлари ссашган, кснчилик билан шуғулланишган, пахта ва жуншиша идишлар, заргарлик буюмлари ссаб, ички ва ташқи савдони таъминлашган.

Шаҳар қизғин савдо маркази ҳам бслган. Ғарбда Византисдан тортиб, шарқяа Хитойгача бслган давлатларнинг Т. ҳудудидан топилган тангалари шундан далолат беради. Чоч ҳокими ҳам сз тангаларини зарб қилдирган. 4—8-а.ларда Чочда кумуш тангалар чикарадиган зарбхона бслган. Қад. Чоч ҳукмдорлари одд томонига мулкдорнинг сурати, орқа томонига ҳужумга тайёрланиб турган қоплон тасвири ёки сулолавий айри там/а туширилган пулларни зарб стган. Чочнинг худди шу даврда зарб стилган баъзи тангалари орасида ҳукмдор билан ёнмаён турган малика тасвири туширилган пуллар ҳам учрайди. Бу шубҳасиз, Чочнинг илк срта аср ижтимоий ва иқтисодий, айниқса, сиёсий ҳаётида ҳукмрон табақа аёлларининг юқори нуфузга сга бслганлигини ксрсатади. Улар «Шсрхон хотун» ва «Кабачхотун» (уй маликаси) каби шарафли номлар билан улуғланиб, шаҳар ташқарисида жойлашган сслим қароргоҳда истиқомат қилганлар. Бундай ойимлар сшаган жой «Ачабат» (Катта она қсноғи) деб юритилган. Савдосотиқ ва ҳунармандчилик билан бирга маданист ҳам юксалган. Манбаларга ксра, тасвирий санъат ва, айниқса, мусиқа ривож топган.

Араб қсшинлари Чочга илк бор 713 й.да бостириб келишган. Табарийнинг ёзишича, Чочни забт стиш учун араблар 20 минг кишилик қсшин тортган. Шаҳар аҳолиси арабларга қарши қаттиқ қаршилик ксрсатган. Лекин, араблар ксп стмай Чочни босиб олганлар ва талонторож қилиб катга слжа билан қайтганлар. Араб истилочилари томонидан вайрон стилган шаҳар сзини снглай олмади. Фақат 9-а.га келиб, аввалги срнидан 4— 5 км шим.ғарброқяа, Бсзсув каналидан чиқарилган Кайковус (Колкоҳдиз) ариғи ёнида снгитдан вужудга кедди ва сна Чочнинг пойтахтига айланиб, жадал тарақкий ста бошлади. Бу снги шаҳар араб манбаларида Бинкат (узокдан ксриниб турувчи ёки қуйи шаҳар) деб тилга олинади. Бу ном 9— 10-а.ларда зарб стилган кумуш ва чақа тангаларда Шош ва Мадинат ашШош номлари билан бир каторда учрайди. Бу шаҳарда ҳам ҳунармандчилик ва савдосотиқ тез ривож топди. Араблар даштлик чорвадор кабилалар ҳужумидан ҳосилдор ерларни муҳофаза қилиш мақсадида 8-а.нинг 70-й.ларида Чирчиқ воҳасининг шим.ғарбий чегаралари бсйлаб Сойлиқ қишлоғи ёнидаги тоғлардан то Сирдарёгача девор қурдирганлар. Унинг харобалари Канпирдевор номида сақланиб қолган. 9—10-а.ларда Шош Сомонийларта тобе бслган.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:08:21

Азма манбалар ва археологик тадқиқотлардан маълум бслишича, Бинкат ш.нинг кейинги асрлардаги срни Т. нинг тсрт даҳасида, асосан, учтаси — Себзор, Кскча, Бешёғоч ҳудудида жойлашган бслиб, у алоҳида қалин деворлар билан сраб олинган 4 қисм: арк (срда), шаҳристон (шаҳарнинг асосий қисми) ҳамда и ч к и (рабоди дохил) ва т а ш қ и (рабоди хориж) рабодлардан иборат бслган ва бир неча қатор мудофаа девори билан сралган. Шу даврдаги арк (майд. 3 га) ва шаҳристон (майд. 15 га ча) шаҳар марказида ҳоз. Шайхонтоҳур тумани ҳудудидаги А­ски жсва бозори ва ундан шарқдаги катта тепалиқда жойлашган. Қалъада ҳукмдор саройи ва зиндон бслган. Саройнинг бир дарвоза (қопқа)сидан шаҳристонга, бошқасидан шаҳарнинг ички рабодига чиқилган. Шаҳар марказида бозор бслган, у «Жсба» деб юритилган. Марказ билан шаҳар дарвозалари ксчалар орқали боғланган. Бир ва икки каватли пахса ёки синчкори деворли ҳовлили қилиб турар жойлар қурилган.

Ички ва ташқи рабод деворлари оралиғи 4 км бслган. Шаҳарда кулолчилик, сқёй, газлама, гилам, чодир ҳамда чарм маҳсулотлари ишлаб чиқариш. ривожланган.
10-а. охири — 12-а. срталарида Чоч Кррахонийлар давлати таркибига кирди. 1214—15 й.ларда Муҳаммад Хоразмшоҳ қорахитойлар қсшини ҳамда найманлар хони Кучлуқ билан жанг қилиб, Шош вилостини улардан тортиб одди ва вилост душманлар қслига стмаслиги учун Шош маркази аҳолисини ксчиртириб юборди. Шу боис мсғуллар 1220 й.да шаҳарни қаршиликсиз қслга киритган бслиши мумкин. Жувайнийнинг мсғуллар босқини ҳақидаги хабарида Тошкент ш. тилга олинмаган. 13—14-а.нинг 1срмида Тошкент вилости Чиғатой улуси таркибида, 14-а.нинг 2срми — 15-а. нинг 80-й.ларигача Т. Амир Темур ва Темурийлар таркибида бслди. 1404 й. да Улуғбек ихтиёрига мулк тарзида берилди. Бу даврда шаҳар воҳа билан дашт чегарасидаги кучли қалъага айланди, унинг ҳудуди кенгайди, ишлаб чиқариш., савдосотиқ, маданист ривожланди. А егистон, Шайхонтоҳур ансамблидаги мақбаралар, Жоме маежиди ва б. қурилди. Археологик топилмалар, меъморий обидалар маҳаллий анъаналарнинг қсшни Шарқ мамлакатлари маданисти билан уйғунлашиб кетганлигини ксрсатади. Темурийлар сртасида бошланган тахт учун кураш натижасида Т. 1485 й.да Мсғулистон хони Юнусхон ихтиёрига стди ва унинг қароргоҳига айланди. Лекин, у ксп ҳукмронлик қилмай, 1487 й.да Т.да вафот стди.

Юнусхондан кейин тахтга унинг сғли Султон Махмудхон стирди. Унинг ҳукмронлиги ҳам кспга бормади. Т. 1503 й.да Шайбонийхон ва Ксчкунчихон тасарруфига стди. 16-а.да Т. сна ободонлашиб, Туркистоннинг ҳунармандлик, савдосотиқ ва маданий марказларидан бирига айланди. Шаҳар снги девор билан сралди. Меъморлик обидалари қад кстарди, уларнинг айримлари (Шайх Хованди Тоҳур мақбараси, Кскалдош мадрасаси, Бароқхон мадрасаси) бизнинг давримизгача етиб келган. Ҳунармандликнинг тараққиёти савдосотиқ алоқаларининг кенгайишига олиб келди. 1558 й.да Т. қирғизқайсоклар қамалига бардош берди.

16-а.нинг 2срмида Қозон ва Астрахон хонликларининг А ус давлатига бсйсундирилиши натижасида Т. билан Москва сртасида савдо алоқаси ривожланди, ҳар икки томон бир-бирига слчилар юборди. 1579 й.да Т.ни Бухоро хони Абдуллахон II босиб олди. 1588 й. да шаҳар аҳолиси Абдуллахон II нинг ноиби, Тошкент вилостининг ҳокими Ўзбекка қарши исён кстарган. Лекин, ксп стмай исён бостирилди. 1597 й.да шаҳарни Таваккалхон (1598 й. в. с.) босиб олди. Оз фурсат стмай Т. сна Бухоро хонлигига стди. Аштархонийлардан Имомқулихон қозоқларни тормор келтириб, 1611 й.да сғли Искандарни Т.га ноиб қилиб тайинлади. Бироқ шаҳар аҳолиси исён кстариб, қочиб кетаётган Искандарни тутиб слдирди. Бундан ғазабланган Имомқулихон Т. аҳолисидан шафқатсиз сч олиб, уларни қирғин (қатлиом) қилди.
1723 й.да Т. Жунғар хони ГалданА¦ирен қслига стди. Бу даврда Т. аҳолиси токчилик, боғдорчилик ҳамда полиз скинлари, буғдой, тариқ, арпа, сули, зиғир, кунжут етиштириш билан шуғулланарди. Шаҳар расталарида ипак мато, ип газлама, зарбоф кийимлар ксп бслган. А ус савдогарлари Т.га мовут, қундуз териси ва турли бсёклар келтиришган. Т. билан Балх, Хива, Бухоро, Самарканд, Кслоб, Шаҳрисабз ва б. шаҳарлар сртасида савдосотиқ ривожланган. Лул муомаласи бу даврда хам ҳали схши тарақкий килмаган сди. Т. аҳолисига дон ва қорамол билан тсланадиган махсус солиқ (ҳосилнинг 1/101/5 улуши) солинган. Т. Жунғарис хонлиги барҳам топгандан кейин (1758) Катта Ўрда ва қалмокларнинг ҳужумлари натижасида ксп зарар ксрди.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:08:46

18-а. срталарида гарчи шаҳар қслданқслга стиб турган бслсада, Т. 4 даҳа (қисм)га — Шапхоншоҳур, Себзор (Қаффоли Шоший), Кскча (Шайх Зайниддин), Бешёғоч (Зангиота) даҳаларига бслиниб, уларнинг ҳар бирини мустақил ҳоким бошқарган. Т. тарихида бу давр Чорҳокимлик деб аталган.

Шаҳарни бошқариш бсйича барча маъмурий лавозимларга Т.нинг бой савдогар ва аслзодалари томонидан ксрсатилган шахслар тайинланган.

Ҳокимлар ташқи босқинларга қарши курашиш учун навбат билан қсшин ажратганлар. Муҳим масалалар ҳам биргаликда ҳал қилинган. Ҳокимликлар сртасида шаҳарда ҳукмрон бслиш учун баъзан тсқнашувлар бслиб турган. Бундай тскнашувлар сабабли юзага келган нотинчлик даври десрли чорак аср давом стган. Айрим вактларда бутун шаҳар ҳудуди жанг майдонига айланган. Лекйн, 4 даҳа ҳокимларининг сзаро тсқнашувлари асосан, шаҳарнинг Жанггоҳ, Лабзак ариғи бсйида («Жангоб») бслган. Ўзаро тсқнашувларга шаҳар аҳолиси ҳам жалб стилган. Фақат А­ски жсва бозори бетараф жой ҳисобланиб, нотинчлик вактида ҳам савдосотиқ давом стган. Чорҳокимлик даврида Т. аҳолиси атрофдаги шаҳар ва қишлоқлар, Дашти Қипчоқнинг чорвадор аҳолиси ҳамда Сибирь билан савдо алоқаларини узмаган. А оссис билан савдосотиқни ривожлантириш мақсадида 1779 й.да Тошкентдан Тобольск ш.га слчилик миссисси жснатилган. Бироқ, бу даврда Т.даги ички зиддистлар ва нотинчликлардан фойдаланган ксчманчилар шаҳарга бир неча марта ҳужум қилдилар. Аатижада шаҳар атрофидаги боғлар, деҳқончилик далалари пайҳон қилинди. Умуман олганда чорҳокимлик даври Т. ҳаёти хсжалигининг тушкунлик даври бсдди. Шу боис савдоҳунармандчилик ахлининг илғор фикрли вакиллари сртасида шаҳарни сгона ҳоким қсл остида бирлаштириш ғослари вужудга келди. Шу даврда шаҳар схлит ташқи девор билан сралган ва унинг уз. 14 км, дарвозалар сони 12 та сди.

1784 й. Шайхонтоҳур даҳаси ҳокими Юнусхсжа қолган 3 даҳа ҳокимлигини ҳам сз тасарруфига олиб, мустақил Т. давлатини ташкил стди. Бир неча ҳарбий юришлардан кейин у Катта Ўрдадан Т. атрофидаги қишлоқларни қайтариб олишга, Т. аҳолисига тинчлик бермаётган ксчманчи жуз қабилаларини бсйсундиришга муваффақ бслди. 1799 й.да Қсқон қсшинлари Т.ни қамал қилди, аммо тошкентликларнинг кучли зарбасига учраб орқага қайтди.

Т. давлати ташқи кучлар, айниқса, Ксқон хонлари тазйиқида бслсада, 20 й.дан зиёд умр ксрди.

Т. давлати марказлашган давлат сифатида бслиб, унинг маъмуристини «волий вилост» лавозими билан Юнусхсжа бошқарди. Кейинроқ Юнусхсжа «Хазрати А­шон» унвонини олиб, айни пайтда «хон» деб ҳам юритилди. Юнусхсжа ҳузурида тузилган «хон кенгаши»га 4 даҳа мингбошилари, оқсоқоллари ва б. киритилган. Кенгашда, асосан, даҳа ва улус бошқаруви ҳамда ҳарбий масалалар муҳокама стилиб бир ечимга келинган. Давлатнинг ички ва ташқи сиёсатини девонбеги, қози ва раислар амалга оширганлар. Ўта жиддий масалалар: сғирлик, қотиллик ва б.ни Юнусхсжанинг сзи ҳал стиб, айбдорга тегишли жазо берилган; қотилларга сса слим жазоси қслланилган. Хорижий давлатлар билан дипломатик алоқаларни ҳам Юнусхсжанинг сзи олиб борган.

Анҳорнинг снг тарафида хон фармони билан баланд ва қалин девор сралган Ўрда, съни давлат маҳкамаси бино қилинган. Унда Юнусхоннинг қароргоҳи ва девонхонадан ташқари зарбхона жойлашган. Ўрдани қсриқлаш ва муҳофаза стиш учун 2 минг кишилик махсус ҳарбий қисм («қорақозон») ташкил стилган.
Тошкентлик тарихчи Муҳаммад Солиҳнинг маълумотига ксра, оталиқ — девонбеги лавозимига А устамтсра, парвоначи лавозимига Одилтсра, бош ҳарбий амир лавозимига Саримсоқтсра, қсшин бошлиғи лавозимига Бобохонтсралар тайинланган. Давлатнинг молис ишлари билан бошчихсжа шуғулланган. У ички ва ташқи савдо ишларини назорат қилган.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:09:34

Юнусхон шим.да Т.га туташган Дашти Қипчоқ худудини ҳам тасарруфига олиб, аҳолисига зиддистли вақтларда зарурий сондаги лашкар тсплаб бериш мажбуристини юклаган. Чимкент ва Сайрам ш.лари, кейинчалик Туркистон ш. ҳам Т. давлати таркибига киритилган. Аиёзбек, Олтинтепа, Кррабулоқ, Сарапон, Темир мавзелари ва б. снлаб қишлоклар Т.га тобе бслган.

1800 й.да Тошкент давлатининг чегараси жан. ва ғарбдан Сирдарё бсйлаб, шим.дан Туркистон ва Қоратоғ ён бағирлари орқали стган. Шарқда Сайрам тизмаси ва Угом дарёсининг снг соҳили, жан.шаркда ЧатқолҚурама тоғ тизмаларини ёқалаб Сангир қишлоғигача чсзилган. Унинг шим. ва ғарбий ҳудудларида, асосан, чорвадор ксчманчи аҳоли сшаган. 1797 й. маълумотларига қараганда, барча солиқ ва мажбуристлардан озод, ер ва сув билан таъминланган 2 минг доимий қорақозондан ташқари Юнусхон ихтиёрида 50—70 минг атрофида лашкар бслган. Махсус гурухлардан тузилган қорақозон ва лашкар навкарлари пилтали милтиқ, сқёй, қилич ва қалқон билан қуролланган. Юнусхон қсшинида 20 га сқин тсп бслган. Ўклар асосан, Т.нинг сзида Ўқчи маҳалласида қуйилган.

Т.нинг икки минг йиллик тарихи давомида срни алмашди, ҳудуди ҳам кенгайиб борди ва ундаги аҳоли жойлашуви кичик маъмурий қисмлар — маҳаллалар шаклини олган. Маҳаллалар, одатда, каттакичик ксчалар, ариқ ёки жарлик каби табиий тссиқлар орқали чегараланган ҳамда жамоа бслиб сшаш заруристи ёки касбкори, ижтимоий ҳолати, стник таркиби каби белгилари асосида шаклланган.

Қад. ва срта аср Т. маҳаллалари ҳақида ёзма маълумот жуда оз. Т. ҳудудида 9-а.даги шаҳар — Бинкат (11-а.дан Тошкент)нинг кейинги асрларда кенгайиб бориши билан унда маҳаллалар сони ҳам кспайиб борган ва булардан баъзиларининг номлари ёзма манбаларда учрайди.

18-а.га келиб Т. маъмурий ҳудудий жихатдан 4 кисм — даҳаларига бслинган. Даҳалар сз навбатида бир қанча маҳалла ва гузарлардан ташкил топган; даҳаларда маҳаллалар сони ва уларнинг каттакичиклиги турлича бслган. Баъзи йирик маҳаллалар бир ном билан аталса ҳам унинг кейинроқ пайдо бслган қисмлари тартиб рақами билан (мас., 1, 2, 3, 4А­шонгузар) ёки ҳудудига қараб аталган (мас., Катта Камолон ва Кичик Камолон). Аҳоли сони ссган сайин маҳаллалар кенгайган ёки снгилари пайдо бслган. Маҳалла маъмурий ҳолати жиҳатдан сз ички тартибқоидаларига сга жамоа ташкилоти саналган ва уни маҳалла аҳолиси томонидан сайланган бошлиқ (оқсоқол) бошқарган, 20-а. бошларига келиб улар юзбоши мавқеида ксрилган. Оқсоқолларга маҳалланинг жамоат ишлари, маросимлари, йиғинларини бошқариш ҳамда манфаатларини ҳимос қилиш ваколати берилган.

19-а.нинг 2срмига оид ёзма манбаларда Т. маҳаллалари ҳақида статистик маълумотлар мавжуд. Уларда қайд стилишича, бир маҳаллада 50 тадан 150 тагача хонадон бслган. 1910 й. Т.да 146 минг аҳоли сшаган, хонадонлар сони 21 мингга етган. Шаҳар марказидаги маҳаллалар чеккаларидагига нисбатан қад. бслиб, аҳоли ҳам зич сшаган. Баъзи маҳаллаларнинг номлари сша жойда ривожланган касбҳунарни англатган (Личоқчилик, Дегрез, А­тикдсз); бошқалари стник атамалар (Ўзбекмаҳалла, Тожикксча, Мсғулксча) ёки жойнинг рельефи (Сассиқҳовуз, Чуқурксприк, Баландмасжид ва ҳ.к.) орқали ифодаланган.

Маҳаллаларнинг масжиди ва чойхонаси унинг гавжумроқ ерида жойлашган, аҳолининг турли маъракалари учун зарур умумий мулки сақланган. Бир нечта маҳаллага бир умумий марказ — гузар, унда масжид, ҳунармандчилик устахоналари, чойхона, нонвойхона, дсконлар ҳамда бозорча хизмат ксрсатган. Гузарлар, одатда, катта ксчалар ёки чорраҳаларда жойлашган.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:10:13

Т. маҳаллалари ҳақида аниқроқ ёзма маълумотлар даҳалардаги қозилик дафтарларида, 19-а.нинг 2срмида сса русча нашрларда қайд стилган. Шунга ксра, 1865 и. Т.да 140 та маҳалла бслган, аҳолиси 76 минг киши. Туркистон слкаси статистикаси йилномасида (1876) Т.да 149 та маҳалла (Шайхонтоҳур даҳасида 48 та, Себзор даҳасида 38 та, Кскча даҳасида 31 та, Бешёғоч даҳасида 32 та) бслганлиги таъкидланган. А. Г. Маллиякий 1927 й. нашр стган рсйхатда сса Т.да 280 та маҳалла ва шаҳар аҳолисига тегишли 171 та мавзе номи бор (қ. плансхема). Мавзелар, одатда, шаҳарликларнинг шаҳар ташқарисида жойлашган скинзорлари ва боғларидан иборат бслган; шсролар даврида мавзелар давлат томонидан мусодара қилиниб жамоа хсжалигига айлантирилган.

Т.нинг снг гавжум кисми, унинг бозорлари ҳисобланган. А­ски жсва, Чорсу ва Кскалдош мадрасаси оралиғида А егистон, Чорсу ва Каппон (ғалла) бозорлари жойлашган. А егистон бозорида хонликларда ишлаб чиқарилган моллар билан бир қаторда Ҳиндистон, Афғонистон, А­рон, Кошғар, Хитой ва А оссисдан келтирилган моллар ҳам сотилган. Т. дан савдо карвонлари дашт орқали Сибирь шаҳарлари, Кошғар, Хитой, Ҳиндистон, Афғонистон ва А­рон томон қатнаган. Тошкент давлати ташқи ва ички савдони ривожлантириш мақсадида олд томонида «Муҳаммад Юнусхсжа Умарий» деб ёзилган, сиртига лочин ёки йслбарс тасвирлари туширилган сз тангаларини зарб стиб, мустақил ички ва ташки сиёсат юритган. Юнусхсжа, айниқса, А оссис билан муттасил савдо алоқалари олиб бориш ва уни кенгайтиришга интилган. 1792 й. Юнусхсжа рус подшосига хат юбориб унга Катта жуз бийлари билан иттифоқ тузганлигини, Т.дан А оссисга слтадиган карвон йслларидаги талончиликлар тухгатилганлигани хабар қилади. 1802 й.нинг кузида Юнусхсжа вазири аъзам Муллажон Охунд Маҳзум билан Ашурали Баҳодир мингбошини СанктЛетербургга слчи килиб юборади. А­лчиликдан мақсад, фақат савдо алоқаларини кенгайтиришгина смас, балки А оссисдан қуролсроғ, чссн ва мис рудаларини сотиб олиб, сз ҳарбий кучини мустаҳкамлаш ҳамда А оссисдан туп куювчи уста ва кончиларни Т.га таклиф стиб, бу ерда тспчилик ҳунармандчилигини ривожлантириш ва конларни ишга солиш ҳам ксзда тутилган сди. 1803 й. март ойида Т. слчилари император Александр I ва давлат канялери ҳамда ташки ишлар вазири граф А. Вороняов қабулида бсддилар.
Т.нинг қалъа девори 19-а. бошларида Юнусхон фармони билан дақалар маҳаллаларининг барча сркаклари оммавий хашарга жалб қилиниб таъмирланди.

Лашкар Қушбеги даврида шаҳар атрофи бсйлаб Қсймас, Қсқон, Қашқар, Лабзак, Тахтапул, Қорасарой, Сағбон, Чигатой, Кскча, Самарқанд, Камолон ва Бешёғоч каби 12 дарвоза бор сди. Муҳаммад Солиҳнинг ёзишича, девор бсйлаб ҳар минг қадамда биттадан «борд» (мсла), ҳар 4 минг қадамда сса биттадан бурж (минора)лар қурилган. Шаҳарнинг шарқий дарвозасидан то ғарбий дарвозасигача 8500 қадам, шим. дан жан.га сса 8100 қадам масофа ҳисобланган. Ҳар бир дарвозадан шаҳар маркази — А егистон бозорига слтувчи ксчалар ва улардан сса ксплаб тор ксчалар шохлаб кетган.
Юнусхсжа вафот стгач (1803), унинг сғли Султонхсжа Т. ҳокими бслди. Юнусхсжанинг слимидан фойдаланган Қсқон хони Олимхон сз укаси Умархон қсмондонлигида қсшин тортиб, Т.ни сгаллади ва унга Султонхсжанинг укаси Ҳамидхсжани ҳоким қилиб тайинлади. Ҳамидхсжа Қсқонга бсйсунмай қсйди. Аатижада Олимхон шахсан сзи қсшин тортиб, Т.ни Қсқон хонлигига узилкесил қсшиб олди. Шундан бошлаб, Т.га ноиб сифатида фақат Қсқон хони томонидан бекларбеги тайинланадиган бсдди. Бу даврда шаҳарнинг ҳудуди 16 км2ни, аҳолиси 80 минг (баъзи манбаларда 100 минг) кишини ташкил старди. Шаҳарда ҳунармандчилик, тсқимачилик, ёғоч сймакорлиги, дегрезлик, темирчилик, кснчилик, косибчилик, кулолчилик ва б. ривожланган. Ксплаб нонвойхоналар, чойхоналар, дсконлар бслган. Шаҳар ҳунармандчилигининг десрли барча соҳалари маҳаллий хом ашё ҳисобига ишларди. Кспчилик маҳалла аҳолиси қишда бирор касбҳунар билан шуғулланиб, ёзда шаҳар ташқарисидаги ер (мавзе)ларида деҳқончилик ва боғдорчилик қилган.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 11:10:29

19-а. срталарида А оссис подшо ҳукумати йирик стратегик мавқега сга бслган Т.ни босиб олиш мақсадида ҳарбий юриш бошлади. Бу вақтда Т. ва Тошкент вилости Қсқон хонлиги таркибида сди. 1864 й. 1 окт.да М. Г. Чернсев бошчилигидаги рус қсшинлари Чимкент йслидан келиб Оққсрғон тепалигига срнашдилар ва шаҳарни қамал қилиб тсплардан сққа тутдилар. Тошкентликлар шаҳарни қаттиқ туриб ҳимос қилдилар. Қсқондан хонлик лашкарбошиси Мулла Алимқул мингбоши ксп минг кишилик қсшин билан Т.га етиб келгач, Чернсев қсшинлари билан Чимкентга чекинишга мажбур бслди. Бирок 1865 й. 27 апр.да Чернсев қарийб 2000 кишилик қсшин билан сна Т. томон йслга чиқиб, Чирчиқдарёси бсйидаги Аиёзбек қалъасини сгаллайди ва шаҳарни сувсиз қолдириш мақсадида Кайковус ариғи (Бсзсув канали) сув оладиган тсғонни буздириб ташлайди. Лашкарбоши Алимқул ҳам сз қсшинлари билан Қсқондан Т.га етиб келади. Султон Саидхон, Алимқул ва тошкентлик акобируламолар бошчилигида шаҳарни ҳимос қилишга катта тайёргарлик ксрилади. Чернсев 7 майда қсшинлари билан Т.га сқинлашади. Душман қсшинлари Салор ариғини кечиб стиб, ТархонСайёд (ҳоз. Дархонота) ариғининг снг соҳили (ҳоз. Лушкин ксчаси)да муқобил турган Т. ҳимосчиларига қарата тспдан ст очадилар (қ. Дархон жанги). 9 май куни шаҳарнинг шим.шарқидаги Шсртепада Т. ҳимосчилари билан рус босқинчилари сртасида сна қаттиқ жанг бслади. Жангда Алимқул оғир срадор бслгач, ҳимосчилар сртасида парокандалик ва ваҳима бошланади. Қсқон хонлиги аскарлари Алимқул хазинасини олиб сз юртларига жснаб кетдилар. Т.да Қсқон хонлигининг 60 йиллик ҳукмронлиги барҳам топди. Бухоро амирлиги, Қсқон ва Хива хонликлари Т. ҳимосчиларининг ёрдам ссраб қилган мурожаатларига рад жавобини бердилар. Чернсев фурсатни бой бермаслик учун Т.ни қамал қилди. Шаҳар аҳолиси сувсиз қолди, озиқ-овқат захираси ҳам тугади. 14 июнда душман аскарлари шаҳарга бостириб киришга муваффақ бслди, улар дскон ва уйларга ст қсйдилар. Шаҳар мудофаасида фаол қатнашган тошкентлик тарихчи Муҳаммад Солиҳ «Жадидаи тарихи Тошканд» асарида ёзишича, тошкентликлар душманга қаттиқ қаршилик ксрсатганлар. Босқинчилар биринчи галда Ўрда саройини ёндирдилар, кейин портлатдилар. Уч кун давом стган мислсиз жангдан сснг 42 кун сувсиз қолган ва очликдан тинкаси қуриган Т. ҳимосчилари 17 июнда срталаб таслим бслишга мажбур бслдилар. Чернсев шаҳар аёнларидан Т.нинг 12 дарвозаси рамзий олтин калитларини топширишни талаб қилди. Жуда ксп одам қурбон бслди. Чернсев буйруғи билан уйлар ёндирилди, сгалари отиб ташланди ёки милтиқ найзаси билан санчиб слдирилди. Ҳеч кимга шафқат қилинмади. Шундай қилиб, подшо А оссисси қсшинлари махсус отрсди билан Т.ни босиб олишга муваффақ бслди. Т. ва унга қарашли атроф ерларда рус давлатининг хукмронлиги срнатилди. Т. А оссиснинг кейинроқ Туркистон хонликларини босиб олиши учун таснч пунктига айлантирилди. Чернсев, сз босқинчилигини оқлаш учун Т. гсё ихтиёрий равишда А оссис тобелигига стганлиги ҳақида шаҳар аёнлари номидан қалбаки ҳужжат тайёрлади. Бу ҳужжатни имзолашдан бош тортган Солҳбек Охунд ва сна аёнлардан 6 киши Сибирнинг Томск ш.га сургун қилинди. 1865 й. сент.да Оренбург генералгубернатори Крижановский Т.га келиб шаҳарни А оссис империсси тасарруфига стганлигини сълон қилди. 1866 й. авг.да А оссис империссининг Т.ни А оссис тобелигига олинганлиги ҳақида расмий фармони сълон қилинди. Т. 1867 й.да ташкил стилган Туркистон генералгубернаторлигииянг сиёсий, иқтисодий ва маданий маркази бслиб қолди. Анҳорнинг чап соҳилида мустамлакачи маъмурлар ва ҳарбийлар учун Янги шаҳар қурила бошлади. 1865 й. авг.— окт. ойларида руслар Т.нинг Қсймас дарвозаси рспарасидаги тепаликда Тошкент Тупрокқсрғони ҳарбий қалъасини барпо стишди. Янги шаҳар ҳудудида маъмурий идора ва маҳкамалар жойлашди. Анҳорнинг снг соҳилидаги қад. Т. А­ски шаҳар деб атала бошлади. Т.нинг А оссис империсси томонидан босиб олиниши бутун Туркистонни босиб олинишини тезлаштирди.

1892 й.да тошкентликлар мустамлака зулмига қарши ксзголон кстардилар (қ. Тошкент қсзғолони). 1899 й. Закаспий т.й. Тошкентгача узайтирилди. 1906 й. сса Т.ни А оссис маркази билан боғловчи снг сқин йсл Оренбург — Тошкент т.й. қурилди. Т. асосий т.й. тугуни, савдо ва транзит пунктига, Туркистон слкасининг маъмурийсиёсий марказига айланди. Шаҳарда снги саноат корхоналари ҳамда савдо муассасалари вужудга келди. Аҳолиси ҳам, асосан, европаликлар ҳисобига тез ссиб борди. 1913 й.да Т.да 111 саноат корхонаси, жумладан, 15 пахта тозалаш зди, 3,5 мингдан ортиқ ҳунармандчилик устахонаси, 22 рус ва чет сл савдо фирмаларининг бслимлари, 186 та каттакичик дскон бслган. Т. аҳолиси, асосан, ҳунармандчилик, деҳқончилик, боғдорчилик ва савдосотиқбилан шуғулланган. Т.нинг Янги шаҳар қисмида европаликлар қурган саноат ва транспорт корхоналари (пахта тозалаш, ёғмой, виноарақ, ғишт, пилла ва б. корхоналар, т.й., трамвай ва б.)да маҳаллий аҳоли вакиллари ҳам ишлай бошлади. Т.даги Бош т.й. устахонасининг 800 ишчисидан 120 таси маҳаллий миллат вакили бслган. Трамвай транспорти ва слектрснергетика корхоналарида 1000 дан зиёд ишчи ишлаган. 20-а. бошларида Т.да 280 га сқин маҳалла, 170 мавзе бслган.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 16:11:37

1916 й. июлда Т. меҳнаткашлари оқ подшонинг мардикорликка олиш ҳақидаги фармонига қарши қсзғолон кстарди (қ. Мардикорлик).

А оссисда Октсбрь тснтариши ҳақидаги хабар Т.га етиб келгач, большевиклар ва ссл ссерлар ҳокимистни зсравонлик йсли билан сгаллаш учун курашдилар. 1917 й. 28 окт.да Бош т.й. устахонасининг маҳаллий миллатга мансуб бслмаган ишчилари ҳамда аскарлар қсзғолон бошладилар. Улар т.й. депоси, товар омборлари, 1Сибирь полки казармаларини ишғол қилдилар. Шаҳар маркази қсзғолончилар қслига стди. 1 (14) носб.да Тупроққсрғон ҳам ишғол қилингач, Т.да шсролар ҳокимисти срнатилди. Шу тариқа Т.да А оссисдан бадарға қилинган большевиклар 1917 й. 1 носб.да т.й. мастеровойлари ёрдамида тснтариш стказиб ҳокимистни сгалладилар. 1918 й. 30 апр. дан Т. Туркистон АССА нинг пойтахти деб сълон қилинди. 1924 й.да Ўзбекистон пойтахти Самарқандга ксчирилди. 1930 й.дан Т. сна пойтахт бслди.
Совет ҳукумати йилларида Т. маҳаллалари бошланғич маъмурий бирлик шаклида сақланиб қолди, бироқ уларнинг вазифалари ксп томондан чеклаб қсйилди.

2жаҳон урушигача бслган даврда Т.да бир қанча саноат корхонаси — тикувчилик, тамаки, пойабзал фкалари, тсқимачилик кти, металлсозлик, машинасозлик здлари ва б. қурилди. Бсзсув, Қодирис, Бсрижар ГА­Слари бунёд қилинди. 2жаҳон уруши йилларида Т. саноати бутунлай фронтга хизмат қилдирилди. Саноат 1943 й.да 1940 й.дагига нисбатан 3 баробар ксп маҳсулот берди. Уруш йилларида немислар оккупаяис қилган вилостлардан свакуаяис қилинган 300 минг киши, шу жумладан, 200 мингга сқин бола Т.га жойлаштирилди. 1930—40 й.ларда Т.да асосан, қишлоқ хсжалиги.ни техника билан таъминлашга қаратилган оғир саноат тармоклари тез суръатлар билан ривожлантирилди. Йирик саноат корхоналари — «Узбекқишлоқмаш», скскаватор зди, «Тоштекстильмаш», «Тошпахтамаш», «Тошкенткабель», ёғмой кти, карборунд зди, машинасозлик, слектр лампа ва слектр механика здлари, йирик панелли уйсозлик кти ва б. курилди.

1966 й. 26 апр.да Т.да юз берган зилзила натижасида шаҳар жиддий шикастланди. Зилзила оқибатлари қисқа муддат (3,5 й.)да тугатилди (қ. Тошкент зилзиласи). Шаҳар қиёфаси бутунлай сзгарди. Т. ҳудуди атрофга боғ ва скинзорлар ҳисобига тез ссди, ксплаб турар жой массивлари, жамоат бинолари, метрополитен қурилди. 1983 й.да шаҳарнинг 2000 йиллик тсйи стказилди.

1991 й. 31 авг.да Т.да Ўзбекистон мустақиллиги сълон қилинди. Ҳоз. Т. Ўзбекистон А еспубликасининг сиёсий маркази ҳамдир. Бу ерда Ўзбекистон Лрезидентининг қароргоҳи, Ўзбекистон А еспубликаси Олий Мажлиси, Вазирлар Маҳкамаси, шунингдек, ижтимоий ҳаракат ва партисларнинг ва б. жамоат ташкилотларининг марказлари, чет сл слчихоналари, БМТ га қарашли ташкилотлар ваколатхоналари жойлашган. Т. чет сллардаги биродарлашган шаҳарлар билан дсстона алоқаларни ривожлантиришга салмоқли ҳисса қсшмоқда, Т. бир қанча хорижий шаҳарлар билан биродарлашган.

Т.нинг снг муҳим хусусистлари шаҳар герби (рамзи) да акс стган. У узок, тарихга сга. Илк срта асрлардаёқ Т.нинг сзига хос рамзи юзага келган. 8-а.да Чоч (Шош) ш.нинг нишони қоплон (тоғ барси) бслган. Буни 8-а. биринчи срмида ҳукмдорлик қилган Ябғу Тарновча номи билан зарб қилинган тангаларнинг олд томонида крплон, орқасида сса қанғарларнинг айри там/али ва суғд ёзувида «Тарновча» деб битилган муҳри тасвирида ксриш мумкин. Т. ҳукмдорлари кспинча сз валиахдларига ҳам тоғнинг снг кучли ва спчил жонзодига қиёсан А­лбарсхон, Белбарсхон каби исм қсйганлар. Т.нинг Ўзбекистон мустақиллиги давридаги герби 1996 й.да тасдиқланган, 2003 й.да герб тасвирига қисман сзгартиришлар киритилган.

Т.да жаҳон мамлакатлари, БМТ ташкилотлари ва Марказий Осиё давлатларининг турли муҳим мавзулардаги семинар, симпозиум ва қурултойлари стказиб турилади. 1998 й.да ЮАЕСКО ташкилоти Ижроис Кенгашининг 155сессисси, 1999 й. 19—20 июлда Афғонистон муаммосини ҳал стиш бсйича 6Қ2 гуруҳининг БМТ ҳомийлигидаги учрашуви бслиб стди. Унда тарихий Тошкент деклараяисси қабул қилинди. 2000 й. сент.да ЮАЕСКО хрмийлигида «Динлараро диалог ва дунё маданисти» мавзуидаги халқаро конфесс, 2003 й. 14 майда «Интерконтинентал» меҳмонхонасида «Марказий Осиё 20асрда: ҳамкорлик, шериклик ва мулоқот» мавзуида халқаро конференяис, 2004 й. июнь ойида Шанхай ҳамкорлиги ташкилотининг конференяисси стказилди.

Qayd etilgan


muxbir  21 Yanvar 2010, 16:12:24

Т.да мустақиллик шарофатидан келиб чиқиб ҳам иқтисодиёт, ҳам маънавист соҳасида туб ислоҳотлар қилина бошлади. Иқтисодиёт соҳасида бозор муносабатларига стилиши талаблари асосида бизнес, ишбилармонликни, хорижий сармослар киритишни рағбатлантириш, снги банккредит системасини барпо стиш, мулкни хусусийлаштиришга доир бир қанча амалий тадбирлар ксрилди. Шаҳарда хорижий мамлакатлар ишбилармонлари билан ҳамкорликда қсшма корхоналар, фирмалар очиш ривож топа бошлади.

Шаҳар қиёфасига шарқона тус берилишига аҳамист берилди. 1991 й. 1 сент.да Т.даги Марказий майдонни Мустақиллик майдони деб аташ ҳақида Ўзбекистон Лрезиденти фармони сълон қилинди. Ксчалар, майдонлар, ташкилотлар, туманлар қайта номлана бошлади. Шаҳар марказидаги снг катта хиёбон Амир Темур номи билан аталиб, Соҳибқиронга ҳайкал срнатилди ва темурийлар даври тарихи давлат музейи қурилди. Шаҳарнинг олимлар сшайдиган даҳасидаги майдонлардан бирига Мирзо Улуғбекка ҳайкал қсйилди ва ҳ.к.

Т.ни ободонлаштиришга катта аҳамист берилмоқда. Шаҳарга керак бслмаган, унинг табиий муҳитини бузадиган корхоналар, ташкилотлар ёпилди ёки шаҳардан ташқарига ксчирилди. Т.нинг А­ски шағар қисмида жойнинг сзига хос хусусистларини сътиборга олиб, асосан, 1995 й.дан бутун инфраструктурани комплекс ривожлантиришга киришилди. Маҳаллалараро алоқаларни сақлаб қолиб, шаҳарнинг тарихан таркиб топган қисмини тубдан таъмирлаш ва ободонлаштириш йслида катта ишлар килинди. Жумладан, А­ски шаҳарнинг Кррасарой, Сағбон, Бобожонов, Форобий ксчалари кенгайтирилиб, кайта очилди. Бу ксчаларда транспорт қатнови схшиланди. Фарғона йсли, шунингдек, Т.ни Қозоғистон билан боғловчи Келес ксприги ва б. қайта қурилди. Ўзбекистон давлат консерваторисси, Ислом унти, «Туркистон» саройи, А еспублика Биржа маркази, «Тата» («Quality») меҳмонхонаси, «Тошкентленд» истироҳат боғи ва б. иншоотлар фойдаланишга топширилди. «Олай», «А­ски жсва», «Фарҳод», «Бешёғоч», «Миробод», «Асака», «Отчопар», «Ларкент», «Кскча» бозорлари десрли қайта қурилди. Т. метросининг Юнусобод йсналиши ишга туширилди. Т.даги бир қанча хашаматли бинолар, Ўзбекистон миллий боғи, Япон боғи, Ғафур Ғулом номидаги боғ, Ташқи иқтисодий фаолист миллий банки, Халқаро бизнес маркази, Темурийлар тарихи Давлат музейи, «Интерконтинентал Тошкент», «Le Meridian otel Tashkent Palace», «RadissonSAS Tashkent» меҳмонхоналари, «Юнусобод», «ЖАА », «Гольфклуб» спорт мажмуалари, снг юқори халқаро стандартларга жавоб берадиган Ўзбекистон миллий банки спорт мажмуаси, шаҳарнинг бир қанча жойларида қурилган ксприклар ва кичик ҳалқа йсли, «Шаҳидлар хотираси» мажмуи, «Хотира» майдони, Ўзбекистон тасвирий санъати галересси ва б. Ўзбекистон пойтахтининг тараққий қилиш бош режасининг снг ксзга ксринган босқичлари холос. Бу сзгариш ва қурилишларнинг муаллифи ва ташаббускори Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти Ислом Абдуғаниевич Каримовдир.

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида «Фуқароларнинг сзини сзи бошқариш органларини қсллабқувватлаш ҳақида»ги фармони (1998) ва қонуни (1999), «Обод маҳалла йили» дастури (2003) асосида Т. маҳаллалари сз ҳуқуқий мақомига сга бслди. Уларнинг фаолист доираси кенгайди. Маҳаллалар юридик шахс сифатида сз мулкига, молисвий бюджетига банкдаги ҳисоб рақами — жамғармасига сга бслди, раҳбарист (раис, котиб)нинг нуфузи ортди, вазифалари аниқ белгиланди. Маҳаллалар сз ҳудудларида савдо ва маиший хизматни, санитарис ва скологик ҳолатларни схшилаш, тсловлар системасида иштирок стиб, маҳалла ва аҳоли аҳволини схшилашга ксмаклашиш кабиларда фаол қатнашиш имконига сга бслдилар.

Шаҳарда 493 фуқароларни сзини сзи бошқариш органи — фуқаролар йиғини (маҳалла қсмитаси) ишлайди (сна қ. Маҳалла).

Т. — А еспубликанинг снг йирик саноат маркази. Мамлакатда ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг 30% га сқини пойтахт ҳиссасига тсғри келади. Шаҳар саноатида 14 тармоққа мансуб 300 дан зиёд асосий корхоналар ишлаб турибди. Саноат ишлаб чиқариш. таркибида слектр снергетикаси, машинасозлик ва самолётсозлик, металлга ишлов бериш, бинокорлик материаллари, енгил ва озиқ-овқат саноати каби тармоклар салмоқди сринни сгаллайди. Т. тсқимачилик ктида ип газлама маҳсулотининг асосий қисми ишлаб чиқарилади. Авиаяис ишлаб чиқариш. бирлашмаси, Тошкент трактор зди, «Алгоритм», «Зенит» и. ч. бирлашмалари, слектроника зди, «Тонг», «Малика», «Юлдуз» тикувчилик фкалари, бинокорлик корхоналарининг кенг тармоғи ишлаб турибди. Бу корхоналар сз маҳсулоти билан ташки дунёга чиқмоқда. Авиаяис ишлаб чиқариш. бирлашмасининг жаҳон андозаларига жавоб берадиган «Ил76», «Ил114» самолётлари ишлаб чиқарилмоқда.

Qayd etilgan