БУХОА О ВИЛОЯТИ — ЎзА  таркибидаги вилост. 1938 й. 15 снв.да ташкил стилган. Б. в. худуди асосан Қизилқум чслида жойлашган. Жан.шарқини Зарафшон водийси сгаллаган. Шим.гарбда Хоразм вилости ва Қорақалпоғистон А еспубликаси, шим. ва шарқдан Аавоий вилости, жан.шарқда Қашқадарё вилости, жан.гарбда Туркманистон б-н чегарадош. Майд. 39,4 минг км2. Аҳолиси 1443 мингдан зиёд киши (2001). Б. в. таркибида 11 қишлоқ тумани: Бухоро, Вобкент, Жондор, Когон, Олот, Лешку, А омитан, Шофиркон, Қоровулбозор, Қораксл, Ғиждувон (туманлар ҳақида алоҳида мақолаларга қ.; мас, Вобкент тумани), 11 шаҳар (Бухоро, Галаосиё, Вобкент, Газли, Когон, Олот, А омитан, Шофиркон, Қораксл, Қоровулбозор, Ғиждувон), З шаҳарча (Жондор, Зафаробод, Янгибозор), 121 қишлоқ фуқаролари йиғини бор. Маркази — Бухоро ш.

Табиати. Б. в. худудининг рельефи аксарист геоморфологик хусусистларига ксра бирмунча мураккаб текисликлардан иборат. А­нг баланд жойи Қулжуқтов тизмаси. Қулжуқтов б-н Зарафшон дарёси водийси оралиғида Оёкоғитма ботиғи жойлашган. Текисликлар Амударё сзани томон кис.
Б. в.да қуйидаги рельеф ксринишларини ажратиш мумкин: 1) алоҳида ифодаланган паст тоғлар, платолар (Кулжуқтов, Тузкой тоғи, Жарқоқ, Саритош); 2) текис юзали плато ва қирлар (Қораксл, Денгизксл, Учбош, Қорақир); 3) дарё ва ксл ётқизиқлари б-н қопланган ва шамол таъсирида вужудга келган аккумулстив текисликлар; 4) алоҳида ифодаланган берк ботиқлар (Қорахотин, Оёқоғитма, Денгизксл); 5) ссси юзали воҳаларда бал. 5—15 м ли тепалар учрайди.
Тоғлар асосан силур, девон, тошксмир, бср, палеоген, неоген даврлари жинсларидан тузилган. Текислик ва қумликлар тсртламчи геологик давр табиий омиллари таъсирида сзгарган.
Фойдали қазилмалардан Сеталантепа, Жарқоқ, Газли, Учқирда газ, Кемачи, Зикри, Ўртабулокда нефтьгаз ҳамда графит конлари, оҳактош, бентонит (гилмос), гранит конлари топилган. Б. в.да жуда ксп минерал сув захиралари аниқланган. Қулжуқтов, Қорахотин, Жинғилди,Оёқоғитма ботиғи атрофларидан топилган сувлардан хсжаликда қисман фойдаланилади.
Вилост сейсмик жиҳатдан 7 балли, фақат Газли ш. атрофи 9 балли зилзила зонасига киради. Иқлими кескин континентал: ёзи иссиқ, узоқ, қуруқ, июлнинг сртача т-раси 28—32°, қумликларда 60—70° гача кстарилади. Янв.нинг сртача т-раси 0° дан—2° гача. Йилига 90—150 мм ёғин тушади. Асосан баҳор ва қишда ёғади. Вегетаяис даври 220 кун. Б. в.нинг асосий сув манбаи — АмуБухоро машина канали. Қуйимозор, Тсдакул, Шсркул сув омборларининг аҳамисти катта. Бундан ташқари воҳалар атрофида зовур ва оқова сувлар ташланадиган Денгизксл, Қорақир, Катта Тузкон ва Девхона каби ксллар мавжуд. Б. в. бсйича обикор ерларнинг 94,4% турли даражада шсрланган. Чсл зонасида кам чириндили қснғир тусли сур, қумли чсл, тақир тупроқлар ва шсрхоклар кенг тарқалган. Улар турли типдаги сйловлар ҳосил қилади.
Б. в. чслларида 55 оилага мансуб 580 тур юксак ссимликлар учрайди. Булардан 18 таси сндемик тур. Чсл ссимликлари скологик шароитга мое ҳолда алоҳида жамоалар ҳосил қилган. Қумли чслларда қандим (жузғун), саксовул, черкез, селин, патлоқ, сингрен, илоқ кспроқ бслса, гипсли чслларда қизилча, сассиқковрак, каррак, биюрғун кенг тарқалган. Шсрхокли ерларда шсражриқ, сарсазан, қорабарак, шсралар, тсқайзорларда туранғил тераги, жийда, тол, юлғун, қамиш каби турлар ссади. Ўсимликлар сйлов чорвачилиги учун озуқа манбаи. Воҳаларда маданий ссимликлар б-н бирга 200 дан ортиқ бегона ст тури учрайди. Б. в.да умуртқали ҳайвонларнинг 400 дан ортиқ тури сшайди. Сув ҳавзаларида балиқнинг 37 тури учрайди. Амфибисларнинг 2 тури (ксл бақаси, сшил қурбақа), судралиб юрувчиларнинг 40 тури (дашт агамаси, қум юмалоқбоши, қулоқли юмалоқбош калтакесак, счкемар, қум бсғма илони, сувилон, сқилон, кслбор илон, капчабош, чархилон, чипорилон ва б.), қушларнинг 300 дан ортиқ тури, сут смизувчиларнинг қарийб 50 тури (юмронқозиқ, қумсичқон, қумқуён, ксрсичқон, қум мушуги, тулки, ва б.), ҳашаротларнинг 300 га сқин тури учрайди. Б. в.да Бухоро «Жайран» скологик маркази, Варданзе давлат табиат ёдгорлиги, Денгизксл, Қорақир буюртма қсриқхоналари мавжуд. Бухоро воҳасининг чслга туташ ерларини қум босишдан сақлаш учун Агросрмон мелиораяисси тадбирлари стказилади.

Аҳолиси, асосан, сзбеклар; шунингдек, тожик, қозоқ, татар, сҳудий, рус, қорақалпоқ ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. 1 км2га 35 киши тсғри келади. Воҳаларда аҳоли анча зич (1 км2га 100— 300 киши). Чсл сйловларида 1 км2га 12—25 киши, қумли сйловларда 1—3 киши тсғри келади. Шаҳарликлар 448 минг киши, қишлоқ аҳолиси 995 минг киши (2001). Ғиждувон, Вобкент, Шофиркон туманларида аҳоли зичроқ.

Хсжалиги. Б. в. иқтисодиётида саноат салмоқли срин сгаллайди. 100 дан ортиқ саноат корхонаси мавжуд. Газли газнефть р-ни газ ёқилғисини етказиб бермоқда. 1964—65 й.ларда ишга туширилган Бухоро—Тошкент—Бишкек—Олма-ота газ йсли Ўзбекистондаги, шунингдек қсшни мамлакатлардаги истеъмолчиларга газ етказиб беришга хизмат қилади. 1997 й. Қоровулбозорда қуриб ишга туширилган нефтни қайта ишлаш з-ди республиканинг нефть маҳсулотларига бслган сҳтиёжини қондиришга хизмат қилмоқяа (қ. Бухоро нефтни қайта ишлаш заводи).

Саноати. Б. в.да озиқ-овқат саноати бир неча сн йиллардан буён мавжуд. Бухоро гсшт к-ти, сутни қайта ишлаш к-ти, нон з-ди, Бухоро, Когон, Қораксл ун к-тлари, «Бухороёг» очиқ турдаги акяисдорлик жамисти, Бухоро, Ғиждувон мевасабзавот консерва з-длари, Бухоро вино заводи, Бухоро ва Ғиждувон пиво ва схна ичимликлар и. ч. корхоналари ишлаб турибди. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг, озиқ-овқат саноатида ташкилий ва иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилди. Корхоналар илғор технологис б-н жиҳозланди. Янги қадоқлаш линислари, Бухоро, Ғиждувон, Қораксл, Вобкент ш.ларида Германис технологиссига асосланган нон яехлари ишга туширилди. «Бухоротекс» акяисдорлик жамистининг филиаллари Ғиждувон, Вобкент, Қораксл ва Олотда ишлаб турибди. Бухоро пиллакашлик фкаси ва унинг филиалларида пилла қайта ишланмоқда. Бухоро трикотаж кийимлар фкасида сркаклар, аёллар ва болаларнинг устки ва ички кийимлари ишлаб чиқарилади. Бухоро тикувчилик фкаси, Бухоро ва Ғиждувон пойабзал фкаси, Шофирконда Туркис б-н ҳамкорликда қурилган «Варданзи» тикувчилик қсшма корхонаси, «Қораксл» акяисдорлик жамисти қошида Греяис б-н ҳамкорликда «Омега—Ситора» қсшма корхонаси ишга туширилди. Маҳаллий саноат корхоналаридан Бухоро «Зардсз» акяисдорлик жамисти, Ғиждувон кулолчилик яехи, Ғиждувон ва Шофиркондаги гилам тсқиш фкалари, Когон пахта титиш фкаси, А омитан тсқимачилик фкаси, тикувчилик, бадиий каштачилик, мисгарлик, заргарлик, косибчилик ва 20 дан ортиқ ғишт з-длари ишлаб турибди. Лахта тайёрлаш пунктлари, қуритиш, тозалаш яехлари, пахта тозалаш з-длари бор. Лахта толаси снги ускуна ва технологислар асосида жаҳон андозаларига мувофиқ ишлаб чиқарилмоқда.
Бухоро уйсозлик к-ти, Когон оҳак з-ди, Қуйимозор ва Когон йиғма темирбетон буюмлари з-длари, Италис б-н ҳамкорликда қурилган кошинлар ишлаб чиқариладиган «Минокор» з-ди, Бухоро темирбетон з-ди бор. Газавтоматика и. ч. бирлашмасида қурилиш материаллари ишлаб чиқарилади.

Қишлоқ хсжалиги. Б. в. иктисодиётининг асосини қ. х. (пахтачилик, ғаллачилик, мевачилик, полизчилик, сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик) ташкил стади. Вилост деҳқончилигида суғориладиган ерлар (томорқа ерлар б-н бирга) 273,7 минг га, партов ерлар 14,2 минг га, чсл сйловлари 2764,6 минг га. Лахта 129 минг га, маккажсхори 857 га, донли скинлар 81,2 минг га, шоли 200 га, помидор.2741 га, сабзавотполиз скинлари 9,3 минг га, лавлаги 116 га, картошка 2967 га, емхашак скинлари 15,9 минг га, шу жумладан беда 7,1 минг га. Боғлар 18,2 минг га, тутзорлар 5,9 минг га. Б. в. да 236 ширкат уюшмаси ва жамоа хсжалиги, 4162 фермер хсжалиги, 41 хсжаликлараро корхона, 5 паррандачилик фкаси мавжуд (2001), Чорвачилик Б. в.нинг ривожланган тармоғи бслиб, қорамолчилик, қсйчилик, счкичилик, йилқичилик, тусчилик ва паррандачилик ривожланган. Айниқса, Бухоро қораксллари машҳур.
Б. в.нинг барча тизимдаги хсжаликларида 428 минг қорамол, шундан 184,7 минг сигир, 750 минг қсй, 64 минг счки, 3 минг йилқи, 2,8 минг тус, 771 минг парранда мавжуд (2001). Вилостда ипак қурти ҳам боқилади. 10 та срмончилик хсжалиги бслиб, асосий ссимликлари саксовул, черкез, қандим. Қораксл срмон хсжалигида сса доривор ссимликлар ҳам етиштирилади.

Транспорти. Б.в.дан магистрал т.й. стган. А­нг катта т. й. станяисси — Когон. Вилост аҳамистидаги автомобиль йслларининг умумий уз. 9820 км, шу жумладан қаттиқ қопламали йсллар 4655 км (2000). Асосий автомобиль йсллари: Бухоро—Тошкент, Бухоро— Урганч—Аукус, Бухоро—Туркманобод (Чоржсй) ва Бухоро—Термиз йсналишлари. Асропорт бор.

Маданий-маориф, соғлиқни сақлаш ва спорт. 2000/01 сқув йилида вилостда 528 умумий таълим мактаби бслиб, 325,2 минг сқувчи, 25 гимназисда 5700 сқувчи таълим олди. 19982001 й.ларда 14 касбҳунар коллежи ва 5 академик лияей қуриб топширилди. 14 касбҳунар коллежида 2400 сқувчи сқийди. 2001—2003 й.ларда вилостдаги мавжуд 10 техникум ва 24 ҳунартехника билим юртлари касбҳунар коллежлари ва академик лияейларга айлантирилади (ЎзА  Вазирлар Маҳкамасининг 2001 й. 12 июнь қарори). Вилостда 3 олий сқув юрти бор: Бухоро университетс‹, Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологисм институтс‹, Бухоро тиббиёт институти. Уларда 9800 талаба таълим олади (2001). Бухоро ш.да Ўзбекистон пахтачилик и.т. ин-тининг Бухоро филиали (1928—94 й.ларда Бухоро пахтачилик тажриба ст-сси) фаолист ксрсатмоқда.
Вилостда Бухоро давлат меъморий-бадиий музейқсриқхонаси (унинг 6 филиали бор), 450 оммавий кутубхона, 148 клуб, 210 маданист уйи, 7 маданист ва истироҳат боғи, 15 бадиий ҳаваскорлик жамоалари бор. Бухоро ш.даги Абу Али ибн Сино номидаги вилост кутубхонаси (1921) республикадаги нуфузли кутубхоналардан саналиб, унда ноёб қслёзмалар мавжуд.
Б.в.да 2 та театр бор. Садриддин Айний номидаги мусиқали драма ва комедис театри тснғич узбек профессионал театрлардан бири. 1921 й. хаваскорлар гуруҳи асосида ташкил қилинган (қ. Бухоро театри). Бухоро вилост қсғирчоқ театри 1982 й. ташкил қилинган (қ. Бухоро вилост қсғирчоқ театри).
Б.в.дан Олим Хсжаев, Ҳикмат Латипов, Саъдихон Табибуллаев, Лутфулла Аазруллаев, Аазокат Аеъматова, Аминжон Акобиров, А аззоқ Хамроев каби йирик санъаткорлар; Домла Ҳалим Ибодов, Ота Жалол Аосиров, Ота Ғиёс Абдуғаниев, Левина Ҳофиз, Саттор Ярашев, Ўлмас А асулов, Мухтор Ашрафий, Мутал Бурҳонов, Мустафо Бафоев сингари халқ ҳофизлари ва композиторлари. Марсм Аяубова, Теша Мсминов, Бахтиёр Ихтиёров, Аҳмаджон Шукуров сингари халқ артистлари етишиб чиққан.

Соғлиқни сақлаш. Вилостда 6700 сринли касалхонада 4343 врач ва 16100 срта тиббий ходим ишлаб турибди. 22 аёллар консультаяисси, 281 қишлоқ врачлик пункти, 68 фельдшеракушерлик пункти, 28 қишлоқ участка касалхонаси бор. 17 поликлиникада жарроҳлик марказлари, 9 амбулаторисда ихтисослаштирилган даволаш марказлари ташкил стилган. Вилостда 3 санаторий, жумладан Ситораи Мохи Хоса санаторийси мавжуд. Бухоро ш.дан 25 км нарида Тсдаксл дам олиш маскани жойлашган. 2001 й.гача сз касби бсйича хусусий иш фаолисти юритиш учун вилостда 150 мутахассисга лияензис берилди.

Спорт. Б.в.спортчилариспортнинг ксплаб турлари бсйича турли даражадаги мусобақаларда иштирок стмоқда (кураш, чим устида хоккей, волейбол, футбол, теннис, бокс ва б.). Б.в.да шаклланган ва сз тарихий илдизига сга бухороча кураш бугунги кунда сзбекча кураш сифатида жаҳон спорт оламида сзига хос срин с галл ад и. Бухородан самбо бсйича жаҳон ва Европа чемпиони Собир Қурбонов, 2 марта жаҳон чемпиони Шуҳрат Хсжаев, жаҳон чемпионлари Шуҳрат Очилов, Ботир Турдиев, А а уф Болтаев, Ботир Хужаев, кураш бсйича 1-жаҳон чемпионлари Акобир Қурбонов, Камол My родов, 1Осиё чемпиони Фарҳод Тураев, Шуҳрат Саъдиев (юнонрум кураши), Ааримон Отаев (бокс) каби машҳур спортчилар етишиб чиққан. «Ситора» аёллар жамоаси чим устида хоккей бсйича Осиё чемпионлари кубоги соҳибидир (2000). Ўзбекистон мустақилликка сришгач, спорт турлари Бухоро ш. ва вилостда оммалашди. Замонавий спорт иншоотларидан «Бухоро» футбол клубининг 25000 томошабинга мслжалланган «Бухоро» стадиони, «Семурғ» сув ҳавзаси, «Олимпис» спорт мажмуи, турли даражадаги халқаро мусобақалар стказиладиган «Хумо» теннис корти мавжуд. Б.в.да 44 болалар ва ссмирлар спорт мактабида 27 мингдан зиёд сқувчи таълим олади (2001).

Адабиёти. Бухоро қадимдан шоир ва уламолар тспланган снг йирик шаҳарлардан биридир. Унга «Қуббат улислом», «Бухоройи тариф» унвонлари берилган. Бухорода «малик улкалом» Абу Абдуллоҳ Жаъфар А удакий сшаб, ижод қилди. Ааршахийштт «Бухоро тарихи» асарида гсзал шеърий парчалар мавжуд. Балъамий Табарийнинг «Таърих...» асарини Бухорода форс тилида қайтадан ёзган. Ибн Сино буюк қомусий олим бслиш б-н бирга араб ва форстожик тилларида шсърий асарлар ёзган. Бухоролик Дақиқий Абу Мансур Муҳаммад Фирдавсийнинг устози бслиб, «Шоҳнома» достонини дастлаб у ёза бошлаган. Абу Мансур Саолибий «Йатимат уд-даҳр» тазкирасида 10-а.да пойтахт Бухорода сшаб араб тилида ижод қилган 25 шоир ҳақида қимматли маълумотлар келтиради. Унинг ёзишича, «Бухоро Сомонийлар ҳукмронлиги даврида шоншуҳрат макони, салтанат каъбаси ва замонасининг илғор кишилари жамланган, ер юзи адибларининг юлдузлари порлаган ва сз даврининг фозил кишилари йиғилган жой сди». Авфий Бухорий адиб, таржимон ва тазкиранавис олим сди. У Турон адабиётида тазкиранавислик жанрига асос солган. Шарофиддин Бухорий (13—14-а.лар) машҳур «Чор китоб»ни тузган шофирконлик улуғ мутасаввуф шоирдир.
Темурийлар сулоласи даврида Бухорода Аосир Бухорий, Исмат Бухорий (1365—1426), Бурундуқ Бухорий, Тоҳир Бухорий, Хаёлий Бухорий, Сайфий Бухорий (15-а.) каби шоирлар сшаб, девон тузишган. Исмат Бухорий узбек, форс ва араб тилларида шеър ёзиш анъанасини Бухорода бошлаб берди. «Иброҳим Адҳам» достонини сзбекчада битди. У темурий шаҳзода Халил Султоннинг мураббийси сди. Муҳаммад Солиҳ Муҳаммад Шайбонийхонта бағишланган сзбекча «Шайбонийнома» достонини езди. Шайбонийлар сулоласининг вакиллари бслган Бухоро хонлари Муҳаммад Шайбонийхон «Шайбоний», Убайдуллахон ибн Маҳмуд Султон «Убайдий», Абдул лахон II «Хон» та халлуслари б-н шеър ва достонлар ёзишди, девон тузишди. Хусусан, Убайдуллахоннинг ижоди сермаҳсул бслиб, у узбек, форс, араб тилларида лирик ғазаллар, маснавий йслида ссфиёна мазмун б-н суғорилган рисолалар ёзган.
Ҳасанхсжа Аисорий «Музаккири аҳбоб» тазкирасида 16-а.да фақат Бухоронинг сзида сшаб, ижод қилган 110 нафар шоир ва тарихчиларнинг номларини келтиради. Улар орасида Мавлоно Абдураҳмон Мушфиқий, Мавлоно Мажлисий, Фазлуллоҳ ибн А сзбеҳон Исфаҳоний («Меҳмонномайи Бухоро» тарихий асари ва сзбекча шеърлари бор), Мавлоно Аахлий (1549—1636; у Ҳофиз Таниш Бухорий бслиб, «Абдулланома» — «Шарафномаи шоҳий» тарихий асарининг муаллифидир), Мавлоно Хожа Муҳаммад Садр (Афзалий), Мавлоно Фоний, Мавлоно Қабулий Бухорий, Девона Ҳусомий (Ҳусомий Қоракслий; 1442—1505), Сайд Лодшоҳхсжа бин Абдулваҳҳобхсжа (Хожа), Мавлоно Касирий, Мавлоно Афсарий, Сайфий Арузий, Саққо Бухорий каби машҳур шоирлар бор.
Турди Фароғий, Бухорий Аахлий, Шавкат Бухорий (17-а.), Мулҳам Бухорий, Ворас, Саидкамол Фитрат (17—18-а.лар), Имло Бухорий, Абдуллатиф Киром Бухорий (18-а.) аштархонийлар давридаги снг таниқли шоирлар сди. Б.в.да машҳур шоир Сайидо Аасафий (17-а.) сшаб ижод қилди. Йирик файласуф олим Муҳаммад Шариф Бухорий (вафоти 1697) «Фавоиди Ҳоқониййа» (1643), Муҳаммад Юсуф Мунший «Тарихи Муқимхоний», Мир Муҳаммад Амир Бухорий «Убайдулланома», Муҳаммад Амин ибн Муҳаммад Замон Бухорий «Муҳит аттаворих» тарихий асарларини ёзишди. Мир Муҳаммад Амин Бухорий Субхонқулихон (ҳукмронлиги 1681 — 1702) ва Убайдуллахон II ибн Субхонқулихон (ҳукмронлиги 1702— 1711) саройида бош муншийлик лавозимида хизмат қилди. Бухоро хони Субхонқулихон «Аишоний» тахаллуси б-н шеърлар езди. Муҳаммад Вафойи Карминагий (1685—1769) «Туҳфат улХоний» («Хон туҳфаси») китобининг муаллифидир. Шоир, тарихчи ва мунажжим Абдураҳмон Толеъ (18-а.) «Тарихи Абулфайзхон» асарини сратди. Муҳаммад Шариф Бухоро амирлиги тарихига оид «Тож уттаворих» (1800) асарини езди.
Бухорода манғитлар сулоласи даврида Мирзо Содиқ Мунший, Мирзо Ато, Муҳаммад Аишотий, Мужрим Обид, Ссфихсжа Ссфий, Бебок, Возеҳ, Савдо (1824—73), Музтариб, Исо Махдум Бухорий (1827—88), Муҳаммад Сиддиқ Ҳайрат (1876—1902), Абдураҳмон Тамкин (1851—1915), Мирзо Ҳайит Саҳбо, Аҳмад Дониш, Яъқуб ибн Дониёл Бухорий (17711831), Мулла Ибодулла ва Мулла Муҳаммад Шариф (18— 19-а.лар), Муҳаммад Олим Бухорий (19-а.), Мирзо Абдулазим Сомий Бсстоний каби шоир ва тарихчилар ижод қилишган. Садр Зиё — Шарифжон Махдум (1867—1932), Мирзо Сирожиддин Ҳаким (18771912), Мулла Икром (Икромча домла) ҳам уларнинг муносиб издошлари сди. Бухоролик Афзали Лирмастий (вафоти 1915) «Афзал уттазкор» (1904) тазкирасида 19-а. охири — 20-а. бошида Бухорода сшаб стган 135 ижодкор ҳақида маълумот беради.
Жадид адабиётининг тамал тошини қсйганлар сафида бухоролик Абдурауф Фитрат ва Садриддин Айний бор. Абдулвоҳид Бурҳонов «Мунзим» тахаллуси б-н шеърлар ёзган.
20-а.да Бухорода сзига хос адабий муҳит шаклланди. Султон Жсра (1910— 43), Муҳаммаджон А аҳимий (1901—67), Жалол Икромий, Тошпслат Ҳамид (1927—84), Саъдулла Кароматов, Аеьмат Аминов, Жамол Камол, Омон Мухтор, Ойдин Ҳожиева, Тошпслат Аҳмад каби шоир ва адиблар шсролар режими даврида хам бадиий жиҳатдан пишиқасарларсратшдди. Бугунги сзбек адабиётининг тараққиётида Гулчеҳра Жсраева, Усмон Қсчқор, Садриддин Салимов, Тилак Жсра, Аортсхта Қилич, Сафар Барноев, Юсуф Жумаев, Ҳалима Аҳмедова, Аҳад Ҳасан, Вафо Файзулло, Сулаймон А аҳмон, Чоршаъм А сзи каби шоир ва ёзувчиларнинг сзига хос ҳиссаси бор. Мустақиллик даврида бухоролик ижодкорлар сз салафларининг анъаналарига содиқ қолган ҳолда сзбек, тожик, рус тилларида самарали ижод қилишмоқда.
Б.в.да Ўзбекистон ижодий уюшмалари (ёзувчилар, рассомлар, меъморлар, журналистлар ва б.) нинг вилост шсъбалари фаолист ксрсатмоқда.

Матбуоти, радио-сшиттириши ва телевидениеси. Б.в.да 2 вилост газ. («Бухоронома», «Бухарский вестник»), 11 туман газ., 2 шаҳар газ. чиқади. Вилостда, шунингдек 9 тармоқ газ. нашр стилади.
Б.в.да дастлабки радио сшиттиришлари 1922 й.дан бошлаган. Ўша даврдан радио ижтимоийсиёсий ҳаётга дойр мазмунли сшиттиришлари б-н сътибор қозонмоқда. Б.в. радиоси ойига 30 соатлик ҳажмда сшиттиришлар беради (2001).
1924 й.да Туркистондаги дастлабки кино ташкилоти Бухорода тузилди (қ. «Бухкино»). 1993 йлан Б.в. телевидениеси фаолист ксрсатмоқда. Студис учун махсус бино курилган. Бир ойлик ксрсатувлар вақги 30 соатдан ортади. Бухорода «Истиклол» хусусий телевидениеси ташкил зтилган (1995). Б.в. Ғиждувон шла «Арк» хусусий телевидениеси ҳам бор.

Меъморий ёдгорликлари. Б.в. кддимий давр, илк ва срта асрларда қурилган меъморий ёдгорликларга жуда бой. Ҳоз. вақтда Бухоро давлат меъморийбадиий музейқсрикхонаси ҳисобида 997 тарихий ёдгорликлар мавжуд. Турондаги снг қад. ёдгорликлардан бири саналган Бухоро ҳукмдорларининг қароргоҳи — Бухоро арки (мил. ав. 1-а.) бугунги кунгача сақланган.
Шаҳар ёнидаги Фатҳободда Сайфиддин Боҳарзий макбараси (13-а.), Баёнкулихон макбараси (14-а.), Бухоро туманидаги Сумитон қишлоғида Чорбакр ансамбли (16-а.), Ҳазрат бобо масжиди (18-а.), амирнинг ёзги қароргоҳи — Ситораи Моҳи Хоса саройи (19—20-а.лар), Вобкент туманида Вобкент минораси (12-а.), Чашмаи Айюб ҳазираси (1208), Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий мақбараси (13-а.), Абдураҳмон Вали мақбараси (14-а.), Вобкент ҳаммоми (16—17-а.лар), Тошмасжид (16—17-а.лар), Ссфидеҳқон хонақоси (17—18-а.лар), Жондор туманида Варахша ш. харобалари (7-а.), Маҳмуд Торобий даҳмаси (13-а.), Қизбиби мажмуаси (15-а.), Когон туманидаги Қасри Орифонда Ҳазрат Баҳоуддин мажмуаси, Абдулазизхон ҳонақоси ва Даҳмаи Шоҳон (14—16-а.лар), Ҳазрат Мир Кулол мақбараси (14-а.), Когон ш.да Темирйслчилар (собиқ Амир) саройи (19—20-а.лар), Лешку туманида Хсжам Банди Кушод ва Хсжам Сайд Лслат мақбаралари (18—19-а.лар), А омитан туманида Хожа Али А ометаний — Хожаи Азизон ва Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий мақбаралари (14-а.), Мулла Мир Ҳаким хонақоси, Шофиркон туманида Вардонзе ш. ёдгорлиги (6—7-а.лар), Ҳазор Hyp дахмаси (8-а.), Хожа Ориф А евгарий — Моҳитобон мақбараси (13-а.), Қоровулбозор туманида Бсзачи ва Қоровулбозор сардобалари (17-а.), Қораксл туманида Лойкенд ш. харобалари (8-а.). Шобурхон ота мақбараси ва масжиди, Ғиждувон туманида Ҳазрат Абдухолиқ Ғиждувоний — Хожаи Жаҳон (12-а.) масжиди ва мақбараси, Улуғбек мадрасаси (15-а.), Тошмасжид ва Деҳқонбобо хонақоси (15—16-а.лар), Хожа Соктаре масжиди (17-а.), Чорсу масжиди (18— 19-а.лар) каби ноёб меъморий обидалар сақланган. Шунингдек, Бухоро воҳасида А аботи Малик карвонсаройи ва Малик сардобаси (11-а.), Кармана ш.ида Мирсаид Баҳром мақбараси (10—11-а.лар), Қосим шайх хонақоси (16-а.) мавжуд.
Бу тарихий ёдгорликларда Шарқ меъморлик анъаналари сзаро уйғунлашиб кетган. Ўзбек халқи томонидан икки минг йил мобайнида бунёд қилинган бу обидалар аждодларимизнинг бой истеъдоди ва бадиий маҳоратидан, катта сратувчилик кудратидан далолат беради.

Ад.: Бухоро Шарқ дурдонаси (узбек, франяуз, инглиз, рус тилларида), Т., 1997; Инсонистнинг илмий ва маданий мероси — учинчи минг йилликка (1997 й. 18—20 окт. Бухоро—Хива), Т., 1997; Мозийдан таралган зиё. Имом алБухорий (узбек, араб, рус тилларида), Т., 1998; Бухорийлар бсстони, Т., 1998; Муҳаммад Юсуф Мунший, Мукимханскас историс, Т., 1956; Чехович О.Д., Бухарские документс‹ XIV вв., Т., 1965; Абу Мансур асСаолибий, Йатимат аддаҳр, Т., 1976; Махмуд ибн Вали, Море тайн, Т., 1977; Ҳасанхожа Аисорий, Музаккири аҳбоб, Т., 1993; Бухоро: тарих саҳифалари, Бухоро, 1998; Ўзбекистоннинг снги тарихи, 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамист тараққиёти, 1қисм, Т., 2000.
Исроил Аазаров, Қаҳрамон А ажабов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

БУХОА О ДАВЛАТ МҒА¬МОА ИЙ-БАДИИЙ МУЗЕЙ ҚЎА ИҚХОААСИ — Бухоро ш.даги музейқсриқхона; Бухоронинг қад. тарихини, унинг моддий ва маънавий бойликларини, авлоддан авлодга стиб келаётган сзига хос анъаналарини сақлаш, срганиш ва тарғиб қилиш б-н шуғулланувчи муассаса. 1922 й.да Бухоро давлат музейи сифатида ташкил топган. Кейинчалик турли номлар б-н аталган: Бухоро вилост слкашунослик музейи (1940—45; 1969—83), Бухоро тарихий слкашунослик музей и (1945—69), Бухоро тарихиймеъморий музейи (1983—84), 1985 й.дан музейқсрикхона, 1988 й.дан ҳоз. номда.
Музейқсриқхона жамғармаси 63 мингдан ортиқ. Умумий майд. 8320 кв. м. Унинг 6 та филиали бор: Вилост слкашунослик музейи (Аркда), халқ амалий безак санъати музейи (Ситораи Моҳи Хосада), Камолиддин Беҳзод номидаги санъат музейи (собиқ Азов банки биносида), Файзулла Хсжаев уймузейи (19-а.даги тарихий бинода), Абу Али ибн Сино мемориал музейи (Лешку туманидаги Афшона қишлоғида), А омитан слкашунослик музейи (А омитан ш.да).
Музейқсриқхонанинг 94 залида 28 та мустақил скспозияис Бухоронинг ривожланиш босқичларини, жаҳон яивилизаяисси, маънавий маданисти ва диний қадристларига қсшган ҳиссаси ва ҳоз. кунда сришилган муваффақистларидан ҳикос қилади. Археологик тспламлари орасида мил. ав. 4—3-а.лар неолит даврига оид пичоқсимон тош бслаклари (Дарвозаи Қир манзилгоҳи), жез даври маданистига доир материаллар (Замонбобо маданисти), сак қабилаларининг қабрларидан топилган буюмлар, фаснсдан ишланган ҳайкалчалар (арслон ва тошбақа), буюмлар (саклар қозони, исирикдон ва б.), шунингдек мил. ав. 5-а.дан мил. 16-а.гача дахлдор манзилгох/iap ва шаҳристонлардан қазиб олинган қадаҳ, коса ва ксзалар, заргарлик буюмлари, сускдан ишланган игна, тсғноғич ва б. буюмлар бор. Аумизматика тсплами ҳам бой: юнонбактрис тангалари (мил. ав. 3—2-а.лар), кушон тангалари (1—3-а.лар), сосонийлар тангалари (5-а.), бухорхудотлар тангалари (7—8-а.лар), сомонийлар (9— 10-а.лар), қорахонийлар (12-а.), темурийлар (14—15-а.лар), шайбонийлар (16-а.), аштархонийлар (17-а.), манғитлар сулоласи даври (18—20-а. боши) га оид олтин тангалардан иборат. Бухоро кашталари, ссзаналари ва зардсзлик буюмлари, Ғиждувон кулолчилиги (10—20-а.лар), ёғоч сймакорлиги буюмлари (14—20-а.лар), 16—20-а.ларга оид хитой ва спон чинниларидан иборат тспламлар, ноёб китоб ва қслёзмалар (1391—92 йларга доир «Зикр.асар аннаби») срами, 1930—2000 й.ларда ишланган тасвирий санъат асарлари, слка тарихига оид 100 мингдан ортиқ скспонатлар сақланади.
А оберт Альмеев.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

БУХОА О БОСҚИАИ, Бухоро операяисси — қизил армиснинг Бухоро хонлигинтл тугатиш ва унинг ҳудудида шсролар ҳокимистини барпо стиш мақсадида уюштирган босқини (1920 й. 28 авг.— 2 сент.). Большевиклар халқаро ҳуқуқ нормаларини қспол равишда бузиб, 1920 й. фев.да Хива хонлигини босиб олганларидан сснг Бухоро амирлиги сари юзландилар. 1920 й. май ойи бошларида Москвага келган Турккомиссис аъзолари Ш. А­лиава ва Я. А удзутак А СФСА  ташқи ишлар вазири Г. В. Чичеринга «Турккомиссис сртагаёқ Бухоро амирлигининг мустақиллигини бекор қилиш тсғрисида қарор чиқаради» деган баёнотини топширди. 1920 й. 22 майда А КЛ(б) МК бюроси Бухорога ҳужум қилиш тсғрисидаги Турккомиссис аъзоларининг ушбу фикрини маъқуллади. Туркистон  қсшинларининг қсмондони М. В. Фрунзе Бухоро амирлигига қарши ҳарбий ҳаракатларни тезлаштиришни ссраб 1920 й. 31 июлда В. И. Ленинга телеграмма жснатган. А СФСА  қуролли кучлари бош қсмондони С. С. Каменев бу телеграммага «Қулай фурсатда бошлашга рухсат берилади» деб қисқа жавоб юборган. 1920 й. 12 авг.да М. Фрунзе амирликни тугатиш мақсадида Самарқанд-Бухоро гуруҳи(фронти)ни тузиш ҳақида буйруқ берган. Шу тариқа амирлик чегараларига 7 минг пиёда, 2,5 минг отлиқ аскар, 5 оғир тсп, 35 енгил тсп, 206 замбарак, 5 бронеавтомобиль, 5 бронепоезд ва 11 асроплан шай ҳолатга келтириб қсйилган. Амир Олимхон ихтиёрида 15 минг сарбоз, 55 сски тсп ва 12 пулемёт бор сди, холос. Ҳарбий кучлар нисбатига ксра Туркистон фронти замонавий қуролларга сга сди. 16—18 авг.да Чоржсйда Бухоро коммунистларининг 4съезди бслиб, у амирга қарши қсзғолон кстариш тсғрисида қарор қабул қилган. Большевикларнинг маккорона режалари амалга оша бошлаган. Тарихда «слпи қсзғолон» деб аталган ҳаракат 1920 й. 23 авг.да Бешим Сардор бошчилигидаги ёлланма туркман отлиқларининг Чоржсй сқинидаги Сақор бозорни ишғол қилиши б-н бошланди. Бешим Сардор ва Чоржсй коммунистлари дарҳол А­ски Чоржсйни ишғол қилганлар, юздан ортиқ амалдорлар қамоққа олинган. Чоржсй беклиги хазинаси қслга киритилиб, бу бойликлар дарҳол Чоржсй ревкоми ва снги ҳукумат қслига утган. Илгаридан келишувга ксра шу куни Чоржсй ревкоми «Бутун Бухоро халқи номидан» Туркистон фронтига ёрдам ссраб мурожаат қилган, ваҳоланки Бухоро халқи съезд қароридан ҳам, Бешим Сардор исёнидан ҳам бехабар сди. Бухоро тақдири қизил қсшин ихтиёрига топширилганди. М. Фрунзе «ёрдам» тсгрисидаги мурожаатни олгач, қсшинларини 4 та зарбдор гуруҳ (Самарқанд, Каттақсрғон, Чоржсй ва Когон)га бслган. Самарқанд гуруҳи 29—30 авг. да Шаҳрисабз — Китоб йсналиши бсйлаб ҳаракат қилиб Қарши ва Ғузорни сгаллаши, Каттақсрғон гуруҳи сса шу кунлари Хатирчи, Зиёвуддин ва Карманани олиши, Чоржсй гуруҳи бслса сски Чоржсйни сгаллаб, Амударёнинг Афғонистон б-н чегараларини назорат қилиши, Фороб ва Қоракслни сгаллаб, қсшимча буйруқни кутиб туриши лозим сди. Асосий вазифа Когон гуруҳи зиммасига юкланди. У сски Бухорони сгаллаши, Олимхонни асир олиши ва Аркдаги хазинани сгаллаши керак сди. 1920 й. 29 авг.дан бошлаб сски Бухоро ҳам ҳаводан, ҳам ердан қаттиқ бомбардимон қилинган. Бухоронинг Қарши дарвозасигача келган т. й.да турган бронепоезд ва Самарқанд, Шайх Жалол, Аамозгоҳ дарвозалари сқинида жойлаштирилган тсплардан 1—2 сент. кунлари шаҳарга 12 минг снарсд ташланган. 11 та ас'роплан сса шаҳар устида 3 кун бомба ёғдирган. Бир неча млн. дона патрон сарфланган. Шаҳар ҳатто кимёвий снарсдлардан сққа тутилган. Шаҳарнинг Қарши ва Самарқанд дарвозалари тагига 800 кг дан ортиқ порох ксмилиб портлатилган. Қулаб тушган дарвозалардан кизиллар шаҳарга бостириб кирганлар. Ксча жанглари бошланиб кетган. Амир Олимхон шаҳар обидалари ва аҳолини омон сақлаш мақсадида шаҳарни ташлаб чиқиб кетган. Шсро асропланлари уни қидириб топиш баҳонасида шаҳар атрофидаги қишлоқларни, тарихий обидалардан Ситораи Моҳи Хосанк бомбардимон килишган. 2 сент.да қизиллар Аркни сгаллаб унинг устига сзларининг байроқларини тикканлар. Шафқатсиз сқ ёмғири ва бомбардимон натижасида шаҳар обидаларининг 1/5 қисми вайрон стилиб, минглаб бегуноҳ одамлар нобуд бслган. Ўша давр воқеаларининг бевосита шоҳиди бслган маҳаллий тарихчи Муҳаммад Али Балжувоний сзининг «Тарихи Аофеий» («Фойдали тарих») асарида қизил аскарлар томонидан қилинган Б.б. оқибатларини қуйидагича тасвирлайди: «Бухорони босиб олиш натижасида 34 гузар, 3 мингдан ортиқ дскон, 20 та сарой, 29 та масжид ёниб хароб бслди. Минораи калонга ҳам зарар етиб, Олимхон ва Мир Араб мадрасалари ёниб кетди... Ҳазрати Имом дарвозасидан Гузари Аазаргача, Кофиробод, Ўғлон дарвозаси, Масжиди калон, Зиндондан Тсқумдсзий ҳаммомигача, минора остидан то Ссзангарон даҳаси, Гул бозор, Латтафурушлар растаси, А егистондан то Лули ошиқоннинг бошигача батамом ёниб кетди. Қарши дарвозаси ҳам ёниб кетди... Шаҳарда 3 мингга сқин ҳовли ёниб кул бслди. Бухоро ш. қарийб 20 кун ёнганди. Бухоронинг шу даражада хароб бслганини ҳеч бир тарих ксрмаган сди». Бухороликлар бу кунларни «кичик қиёмат» деб айтишган. Шаҳарга кирган қизиллар Аркдаги амир хазинасини, Бухоро қозикалони, қушбеги ва б. амалдорларининг бойлигини мусодара қилганлар. Аскарлар ва қсшин раҳбарлари катта бойлик орттирганлар. Туркистон инқилобийҳарбий бюро «учлиги»нинг аъзоси А. Машиякийнинг 1920 й. сент.да Ленинга ёзган маълумотномасида шаҳар маркази сксон қилинганлиги, А егистон ва Арк ёндирилгани, Арк ертслаларидаги ва омборхоналаридаги бойликлар — олтин, кумуш, бриллиантлар талангани, бунда қизил армис бевосита қатнашгани ҳақида хабар берган. Сент. ойларининг бошида амирлик хазинаси ва б. бойликлар ортилган 2 сшелон юк Тошкент оркали Москвага йсл олди. Қарийб 15 сент.гача давом стган Бухоро таловини гувоҳи бслган Турккомиссис вакили Г. Сафаров сз хотирасида: «Бухорога келган қизил қсшинлар снг аввало талончилик б-н шугулландилар. Улар ҳаммани ва ҳамма нарсани таладилар. Умуман қизиллар Бухорони талаш учун келган сдилар», деб ёзганди. Бухородан сснг қизиллар амирлик таркибидаги 27 бекликни ҳам биринкетин сгаллашган ва бу б-н Бухоро хонлигита барҳам берганлар, унинг ҳудудида Бухоро Халқ Совет А еспубликаси тузилган. Қизил аскар найзалари остида қилич ва ст б-н «Бухоро инқилоби» амалга оширилиб, собиқ ёш бухоролик жадидлардан иборат Бухоро Халқ Аозирлар Шсроси (раиси Файзулла Хсжаев) ташкил топди.
Ад.: Ўзбекистоннинг снги тарихи. 2китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида, Т., 2000; Туркистан в начале XX века: к истории истоков наяиональной независимости, Т., 2000; Ўзбекистон тарихи (19171991), Т., 2000; Бухоро Шарқ дурдонаси (узбек, франяуз, инглиз, рус тилларида), Т., 1997.
Умар А ашидов, Қаҳрамон А ажабов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

БУХОА О ВИЛОЯТ ҚЎҒИА ЧОҚ ТЕАТА И — болалар театри. 1982 й. Бухоро ш.да ташкил стилган. Ўзбек ва рус гуруҳлари мавжуд. А. Абдуллаев, Г. Файзиева, А. А аҳматова, Ш. Жабборов, Ж. Бақоев, А. Мирғиёсов, О. Сафаров, В. Зубковскас, Е. Вардашева кабилар театрнинг илк ижодкорларидир. Биринчи бош реж. Шомурод Юсупов (1982— 92). Театр ижодкорлари халқ анъанавий қсғирчоқ театри томошаларини ижодий сзлаштирган ҳолда, чет сл қсғирчоқ театрлари санъати ютуқлари б-н сз санъатларини бойитдилар. А­нг схши спектакллари: «Чодиржамол», «Дсстлик синови» (Қ. Мажидов), «Бахт ахтарган Ҳасан» (Е. Сперанский), «Сеними бсри, шошмай тур» (А. Курлснский, А. Хаит), «Карвонсарой» (Ш. Юсупов), «Миттимитон» (М. Халил), «Миёв исмли мушукча» (Агуен Динь Тхи), «Оби ҳаёт» (Г. Алиева), «А­нг кичик Гном» (В. Седухин) ва б. Бош реж.— Галина Алиева (1998 й.дан).

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

БУХОА О ИЛМИЙ ЖАМИЯТИ — БХСА да ташкил стилган жамист (1921). Ўлкадаги қад. обидаларни муҳофаза қилиш, халқ амалий санъатини ривожлантириш, фан тарихига оид қслёзмаларни йиғиш, археологик ашёлар ва халқ оғзаки ижоди намуналарини тсплаб тадқиқ стиш каби ишлар б-н шуғулланган. Олим, ёзувчи ва маърифатпарварлардан Абдурауф Фитрат, Отажон Лайров Сулаймоний, Абдулвоҳид Бурҳонов (Мунзим), Садриддин Айний, Салимбек Салимий, Шчпифжон Махдум (Садр Зиё), Аҳмаджон Ҳамдий, Мусажон Саиджонов, Йсдяошқори Лслатов, Сиддиқхон (Хашмат) (1885—1910 й.ларда Бухоро амири бслган Амир Абдулаҳаднинг укаси) жамист аъзолари бслишган. Б.и.ж. илмий скспедияислар ташкил стган. Бухородаги 3 шахсий кутубхонада сақданган шарқшунослик, тарих, адабиётга оид қслёзма китобларни тсплаган. Биргина Шарифжон Махдум кутубхонасидан 300 жилдга сқин форстожик ва туркий тиллардаги ноёб қслёзма асарлар рсйхатга олинган. Жамист тсплаган қслёзма асарлар орасида тарихчи Иаршахийннт «Таърихи Бухоро» («Бухоро тарихи»), Аҳмад Донишнинг «Ааводирулвақое» («Аодир воқеалар») асарлари бор. Жамистнинг «Анжумани тарих» бслими «Бухоро арки тарихининг қслёзмаси» китобини тайёрлаган. Б. и. ж. тсплаган материаллар Ўзбекистон ФА Шарқшунослик ин-ти қслёзмалар фондида сақланади.
Шодмон Ҳайитов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

БУХОА О КУМУШ ТААГАСИ — Бухоро хонлиги (1500—1753) ташкил бслган пайтда Шайбонийхон номи б-н зарб қилинган кумуш тангалар. Шайбонийлар дастлаб тангаларининг оғирлигини 1 мисқол, съни 4,8 г миқяорида зарб қилган бслса, 17-а.га келиб 4,4 г га тушиб қолди. Жонийлар сулоласи хукмронлик қилган (1599—1753) даврдан бошлаб кумуш тангалар аъло сифатли соф кумушдан зарб қилинган. Манғитлар сулоласи (1753—1920) тангаларида Жонийлар тангаларига нисбатан ёзувлар оз бслган. Кумуш тангаларнинг снг томонида танга зарб қилинган шаҳарнинг номи, съни «Ҳимматли Бухоро зарби» ва рақамлар б-н сана ксрсатилган, терс томонида подшонинг номи ва сна сана ксрсатилган. Манғитларда подшо номини тангага бериш йсллари турлича бслган. Биринчи Мангит амири Муҳаммад А аҳимхон сз номидан танга зарб стган. Лекин Шоҳмурод олдин Абдулғозий номи б-н, кейинчалик отаси Дониёлбий номи б-н тангалар чиқарган. Шоҳмурод ва унинг вориси амир Ҳайдар гоҳ буваси, гоҳ отаси, гоҳо отабуваси, кейинчалик сзи номидан ҳам тангалар зарб қилган. Унинг сғлиҲусайн атиги 75 кун ҳукмронлик қилган бслса ҳам сз номи б-н кумуш тангалар зарб қилишга улгурган. Кейинги барча мангит амирлари фақат авлодаждодларининг хотираси учун танга зарб қилганлар. Манғитларнинг кумуш тангалари аъло сифатли соф кумушдан ишланган; уларнинг оғирлиги камайган ва диаметри кичрайган.
Ад.: А­р Аазаров Т., Кочнев Б., Тангалар стмиш даракчилари, Т., 1977.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан