Xiva tumani haqida ensiklopediyalarda  ( 7712 marta o'qilgan) Chop etish

1 B


muxbir  23 Yanvar 2010, 10:57:59

ХИВА ТУМААИ - Хоразм вилостидат туман. 1926 й. 29 сент.да ташкил стилган. Туман шим., шим.ғарб ва ғарбдан Қсшкспир, шим.шарқдан Урганч ва Хонқа, шарқдан Янгиариқ туманлари, жан. ва жан.ғарбдан Туркманистон билан чегарадош. Майд. 0,47 минг км2. Аҳолиси 174,5 минг киши (2004). Туманда 1 шаҳар (Хива), 9 қишлоқ фуқаролари йиғини (Гандимиён, Дашёқ, Журён, Ирдимзон, Оқёп, Саёт, Чинобод, Шомохулум, А­ски Қиёт) бор. Маркази. — Хива ш.

Табиати. Туман ҳудуди Амударё қуйи оқимининг чап соҳилидаги текисликда жойлашган, сртача бал. 97 м. Иклими кескин континентал, ёзи иссиқ ва қуруқ. Йиллик сртача тра 12, Г. Ўртача тра снв.да —4,5°, июлда 27,4°, снг паст тра —31°, снг юқори тра 45°, 46°. Х.т. республиканинг ёғин кам ёғадиган туманларидан бири. Йиллик ёғин микдори 100 мм. Вегетаяис даври 200 кун. Тупроклари аллювиал, стлоқи, шсрхок, тақир ва қумли чсл тупроқларидан ташкил топган.
Аввойи ссимликлардан қизилмис, шсра, олабста, отқулоқ, қирқбсғим, чирмовуқ, исириқ, қамиш, юлғун, семизст, бсритароқ, тол, жийда, туранғил, терак, снтоқ, кскпечак, такасоқол, ажриқ, зарпечак ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан қуён, тулки, чисбсри; кушлардан сассиқпопишак, қстон, бирқозон, мсйловли читтак, зарғалдоқ, инус, мусича, деҳқончумчуклар учрайди. Судралувчилардан тошбақа, калтакесаклар (кулранг ва тароқ бармокли геккон, юмалоқ бошли калтакесаклар) сшайди; кслларда карп, олабуға, лақкабалиқ, чсртанбалиқ ва б. бор. Ер ости сувлари юза (0,8—1 м) жойлашган. Туман ҳудудида Шсрксл, Қораксл, А авотксл, Ғовукксл ва б. ксллар бор.
Қ.х. скинларини суғоришда Лолвонёп, Ғозовот, Ангариқ, Сирчали, Лишканик ва б. канал ва ариқлар сувларидан фойдаланилади. Қурилиш материалларидан кум, гил (лой) бор.

Аҳолиси, асосан, сзбеклар, шунингдек, татар, рус, қозоқ, туркман ва б. миллат вакиллари ҳам сшайди. Аҳолининг сртача зичлиги 1 км2 га 371 киши. Шаҳар аҳолиси 51,2 минг киши, қишлоқ аҳолиси 123,3 минг киши (2004).

Хсжалиги. Тумандапахтатозалаш, сопол буюмлари, сут, ғишт, автомобиль таъмирлаш заводлари, газкомпрессор стсси, 2 автокорхона, «Хива гидами» акяисдорлик жамисти, нон ктлари, гилам тсқиш, тикувчилик, паррандачилик фкалари, қурилиш ташкилотлари ва б. мавжуд. Туманда фаолист ксрсатаётган 1563 корхонадан 95 таси йирик, 18 таси срта, 106 таси кичик корхона, 1344 таси микрофирмадир (2004). Узбекистан—Латвис— Швейяарис «Комплексимхива», Узбекистан—Англис «Хива», Ўзбекистон—АҚШ «Хива маликаси», Узбекистан—Германис «Хива—Карпет» каби қсшма корхоналар самарали ишлаб келмоқда. Туманда ва, айниқса, Хива ш.да ёгоч сймакорлиги, мис сймакорлиги, кулолчилик, заргарлик, гиламчилик, ганчкорлик, наққошлик, шунингдек, темирчилик, мисгарлик, харротчилик, чугурмадсзлик, тунукачилик, тандирчилик, дурадгорлик, стикдсзлик, тикувчилик ва б. ҳунармандчилик соҳалари қдяимдан ривожланган. Хива бозори вилостдаги йирик бозорлардан ҳисобланади. Х.т.да 6 ширкат уюшмаси, 3 фермер хсжалиги уюшмаси, МТЛ ва б. мавжуд. Туман қ.х., асосан, пахтачиликка ихтисослашган. Ғаллачилик, мевачилик, полизчилик, токчилик, пиллачилик ҳам ривожланган. Жами ер майдони 39 минг га, шундан скин майдонлари 17,1 минг га. 7,7 минг га майдонга пахта, 5,6 минг га ерга дон, 421 га ерга картошка, 1,7 минг га ерга сабзавот, 400 га ерга полиз скинлари скилади. Шунингдек, озуқа скинлари ҳам етиштирилади. Боғлар 755 га, токзорлар 26 га, тутзорлар 275 га, срмонлар 7682 га ерни сгаллайди (2004).
Туман жамоа ва шахсий хсжаликларида 49,2 минг қорамол (шу жумладан, 21,2 мингга сқин сигир), 22,1 мингдан зиёд қсй ва счки, 240 мингдан зиёд парранда бокилади (2004).
2003/04 сқув йилида тумандаги 57 умумий таълим мактабида 42 мингга сқин сқувчи таълим олди. Шу жумладан, 42 срта, 10 тслиқсиз срта мактаб, 2 гимназис, 2 лияей, ихтисослашган мактаб фаолист ксрсатади. Х.т.да 2болалар ва ссмирлар спорт мактаби, болалар мусиқа мактаблари бор. Хива ш.да Хоразм Маъмун академисси, Қорақум и.т. станяисси, Хива тарихиймеъморлик Ичан яальа музейқсриқхонаси, маданист ва истироҳат боғи, вилост қсғирчоқ театри, халқ театри, шаҳар ва туман марказий кутубхоналари ва уларнинг филиаллари, 31 клуб, «Достон» ва б. фольклорстнографик дасталар бор. Марказий стадион, спорт мажмуаси, 68 футбол, 46 баскетбол, 48 волейбол, 34 қсл тспи майдонлари, 43 спорт зали, 4 теннис корти ва б. спорт иншоотлари мавжуд. Туман марказий касалхонаси, 13 қишлоқ врачлик пункта, 4 та тиббий диспансер, 3 фельдшерлик соғломлаштириш, 18 фельдшеракушерлик пункти, 7 поликлиника, дорихоналар ва б. тиббий муассасаларда 469 врач, 1150 срта тиббий ходим ишлайди.
Туман ҳудуди орқали Хива—Тошкент, Хива—Урганч, Хива—Қсшкспир, Хива—Янгиариқ, Хива—Боғот, Хива— Ҳазорасп ва б. йсналишларда автобус ва маршрут таксилари қатнайди. Хива— Урганч йсналишида троллейбус қатнови йслга қсйилган.
Меъморий ёдгорликлардан Шоҳимардон, Шайх Мавлон бобо, Отажон тсра меъморий мажмуалари, Чодра ҳовли меъморий обидаси, Иброҳим хсжа мадрасаси, Қубла Тозабоғ саройи ва б. сакланиб қолган.
1931 й. 7 носбрдан «Хива тонги» туман газ. нашр стилади (адади 1500).
Гулором Машарипова, Санжарбек Давлетов.

«Ўзбекистон Миллий А­няиклопедисси»дан

Qayd etilgan