Hali-hali esimda, yosh bola ekanman, zabardast yigitlar ko'taradigan katta-katta qoplarni yelkamga tashlab, uning bir burchagidan mahkam tishlab trapdan yuqoriga chiqar ekanman, qovurg'alarim mayishib ko'zlarim tinib ketardi. Qadam sayin trapning taxtalari egilib,koppon ichidan ko'tarilayotgan chang aralash g'ubor o'pkani qisardi. Necha marta xoldan toyib, orqamdan sirg'alib tushib borayotgan qopni yelkamdan irg'itib, o'zim ham sakrab yuborgim kelardi.Lekin orqamdan ham qop ko'targan odamlar kelardi. U ham menga o'xshagan bir yosh boladir, yoki tushib chiqib yurgan ayollarning biridir. Agarda urush bo'lmaganida bunday og'ir yukni ularga kim ko'tartirib qo'yardi? Shunday og'ir ishga ayollar dosh berayotganida nolishga haqqim bormi?
  Ana oldinda Jamila yangam borayapti. Etagini qistirib olgan, uning bug'doyrang chiroyli oyoq muskullari tarang tortilib, paylari uzilib ketgudek bo'lardi. U go'yo yukini yengillatayotgandek bukilib, egilib og'ir qadam tashlab borardi. Goh-goh u mening xoldan toyib borayotganimni sezgandek to'xtab qolardida:
 -- Boshashma kichkina bola, oz qoldi -- deb qo'yardi. Biroq o'zi ham qattiq charchaganidan ovozi bo'g'ilib chiqardi.
  Bug'doyni to'kib orqaga qaytayotganimizda doim Doniyorga duch kelardik. U odati bo'yicha hech kimga qo'shilmay, salmoq bilan oyog'ini oqsoqlatib borardi. Biz unga yondoshganimizda, og'ir tortgan bo'ynini cho'zib,qistirilgan ko'ylagining barini yozib kelayotgan  Jamilaga qovoq ostidan tikilib o'tardi. U Jamilani xuddi birinchi marta ko'rayotgandek hamisha ana shunday tikilib qarardi. Lekin JAmila bunga sira e'tibor bermasdi. Birga ishlaganimizdan buyon ularning biron marta ham ochilib gaplashganini ko'rganim yo'q. Jamila ba'zan shunchaki xazillashib, tegishib kulib gapirsa,
ba'zida mutlaqo ishi bo'lmasdi, bu uning kayfiyatiga bog'liq edi. Hushi kelsa yo'lda kelayotib Jamila menga: "Qani chux de, kichkina bola, ketdik!" der edi-da, o'tirgan yeridan sapchib turib, qiyqirib qamchini o'ynatganicha aravani haydab ketardi. Men ham undan qolishmasdim, hash-pash deguncha oldinda borayotgan Doniyorni quvib o'tib ketardik. Doniyor orqada chang-to'zon ichida qolardi. Aslida bu xazil bo'lsada, lekin bunday xazilga hammayam chidayvermasdi. Biroq Doniyor g'ing demas, ranjimas edi. Biz chang-to'zon ko'tarib, uning yonidan tasir-tusur qilib o'tib ketsak ham, u go'yo aybdor kishidek muloyimgina kulimsirab, aravada tik turganicha otlarga ustma-ust qamchi bosib borayotgan Jamilaga ajablanib, indamay qarab qolardi. Uning jahli chidmikin deb orqamga qayrilib qaraganimda, chang quyuni ichida qolgan Doniyorning mamnun bo'lgandek Jmiladan ko'zini olmay tikilib turganini payqardim. Uning bu qarashida o'ta ko'ngilchanlik, olijaniblik bilan birga yuragini kuydirayotgan allaqanday sirli bir xasrat borligi sezilib turardi. Jamilaning bu qiliqlarini, istexzoli kulishlarini, yonida go'yo mesimagandek indamay o'tishlarini Doniyor hecham ko'ngliga og'ir olmas, bariga chidab, bir og'iz so'z qaytarmas edi.

  Ba'zida Doniyorga rahmim kelib:
 -- Qo'yday yuvvosh odamni dilini og'ritganing nimasi, yanga -- desam, Jamila menga:
 -- Ke qo'y, shuni gapirma -- deb qolini siltab kulib qo'yardi.-- E, shunchaki bekorchilikdan xazillashdimda, nima biron joyi kamayib qolarmidi?
  Bora-bora yangamga qo'shilib men ham xazil-xuzul qiladigan bo'ldim. Chunki Doniyorning Jamilaga ma'noli tikilib qarashlari menga g'alati tuyula boshladi. Ayniqsa Jamila qop ko'targanida Doniyor ko'zining qiri bilan unga tikilib qolardi. Har kim o'zi bilan o'zi ovora bo'lib, ko'pchilik ish bilan alaxsib buni payqamaydi, deb o'ylaydi shekilli. Aravakashlar qiyqirig'i ot-aravalarning ko'pligidan stansiyaning xuddi bozorga o'xshab ketgan to's-to'polon xovlisida Jamila qanchalik qiynalmasin, sira bo'sh kelmay yelib-yugurib ishlaganidan, qah-qaha urib kulganidan u hammadan ajralib, ko'zga yaqqol tashlanib turardi. Jamila arava chetiga qo'yilgan qoplarni ko'kragini kerib yelkasiga olarkan, qop-qorq qo'ngir soch o'rimlari yerga tegay-tegay deb ketar, salmoq bilan orqasiga burilganida esa, qisiq ko'zlarining qorachiqlari kipriklari orasidan yalt etib ko'rinardi. O'shanda qop ko'targan Jamila kopponning eshigiga yetguniga qadar Doniyor uni zimdan kuzatib qolardi. Men buni payqab yurardim, hadeganda ko'nglimga olmay yurgan bo'lsam ham lekin keyinchalik Doniyorning yangamga bunday ko'z tashlab yurishi menga yoqmadi, hatto izzat nafsimga tekkandek bo'ldi. Hech kimga ravo ko'rmay qizg'anib yursamu, Jamilaga boshqalar qolib Doniyorboy ko'z tiksa-ya. "Doniyorki Jaimlaga ko'z tikdimi, boshqalardan xafa bo'lmasam ham bo'larkan. Tavba!" derdim jahlim chiqib o'zimga-o'zim.

  Endi Doniyorni mo'mmin-qobil yigit deb aytmoq u yoqda tursin, yomon ko'ra boshladim. Shundan keyin men yana yangamga qo'shilib uni masxara qila boshladim. Ammo bu xazilimizning tagi zil bo'ldi.
  Galla tashib yurgan qoplarimiz orasida olachadan tikilgan yetti pudlik katta bir qop bor edi, hamisha yangam ikkovimiz uni kopponga olib borib, uni yerga to'kardik, chunki uni bir kishi ko'tarolmasdi. BIr kuni xirmonda aravalarga yuk ortayotib yangam bilan birga haligi katta qopni Doniyorning aravasiga tashladikda, ustidan boshqa qoplarni bostirib qo'ydik. Qani nima qilar ekan, deb o'yladik o'zimizcha.
  Xirmondan kun chiqarda jo'nab ketdik. Yo'lda rus qishlog'ida birovning bog'iga kirib Jamila ikkovimiz olma og'irlab chiqdikda, yo'l-yo'lakay qahqahlashib, kulishib ketdik. Jamila bora-borguncha Doniyorga " Ilib ol! " deb olma otib borardi. Olma tugagandan so'ng biz odatdagicha uni chang-to'zon ichida qoldirib, ancha uzoqlashib ketdik. Doniyor daradan chiqishdagina bizni quvib yetdi. Temir yo'l berk ekan, uning ochishini kutib turishga tog'ri keldi. Bu yerdan to stansiyagacha birga keldik. Bu orada haligi yetti pudlik qop yodimizdan ko'tarilib ketibdi, hayolimizda hecha gap yo'q g'allani tashib bo'lay deb qoldik. Bir mahal Jamila biqinimga turtib, Doniyorni ko'rsatib bir kulib qo'ydi. Doniyor arava ustida turgan ekan. "Buni nima qilsam ekan?" degandek haliogi katta qopning u yoq bu yog'iga qarab turardi. Songra u Jamilaning qiqir-qiqir kulayotganini payqab qolib, bizningsinamoqchi bo'lganimizni sezdi shekilli, qip-qizarib ketdi.

  -- Hoy, ishtoningni baland ko'tar, tushib ketmasin, tag'in-- deb qichqirdi Jamila.
  Doniyor unga bir o'qrayib qaradi-da, qopni nari-beri surib aravaning chatiga keltirdi, so'ngra uni bir qoli bilan suyab turib aravadan sakrab tushdi. Hash-pash deguncha bo'lmay zildek qopni bir siltab yelkasiga oldida, koppon tomon yura boshladi. Biz qani nima qilar ekan deb, o'zimizni go'llikka solib sir bermay turdik, boshqalar ham unga parvo qilishgani yo'q. Hammayam qop ko'tarib yuribdida, kim bilan kimning ishi bor deysiz. Ammo Doniyor trapga yaqinlashganida Jamila uning orqasidan yugurib ketdi:
 -- Buni qayerga olib boryapsan, esing joyidami o'zi, nima, xazilni tushunmaysanmi?
 -- Nari tur -- deb Doniyor uni jerkib soldi. Shoxi singan Jamila o'ng'aysizlanib, trapdan chiqib ketayotgan doniyorning orqasidam kulib qarab:
 --Bu o'larmonni qaranglar, ko'tarib ketdiya!-- deb, xuddi aybli kishidek iljayib, ozihcha to'ng'illab qo'ydi. Garchi Jamila hadeb qiqir-qiqir kulsa ham, borgan sari uning kulgisi suniylashib, o'zini zo'rlab kulayotgandek bo'lib tuyildi. Doniyor qopni ko'tarib borar ekan, yarador oyog'iga zo'r kelib, oqsay boshlaganidagina, biz uni qanday azobga qo'yganimizni tushundik.

  Doniyorning oyog'i yarador ekanini nega ilgariroq o'ylamadik axir? Exx, bolaligim qursin-a, shu gap mendan chiqdiya.
 -- Orqangga qayt deb qichqirdi JAmila kulgi aralash, biroq endi buning iloji yo'q edi. chunki orqassidan ham qop ko'targan kishilar kelishayotgan edi.
  Men esimdan og'ayozib keyin nima bo'lganini ham bilmayman. Ko'z o'ngimda o'sha kattakon qora qopni ko'targan Doniyor. U bukilib, yer bag'irlab trapdan yuqoriga chiqib borardi. Yarador oyog'ini avaylab bosar, unga zo'r kelmasin deb qanchalik urinmasin, baribir har qadam tashlaganda og'riqqa chidayolmay, tishini tishiga qo'yib boshini chayqardi. U yuqorilagan sari ustidagi og'ir qop yelkasiga minib olgan balo-qazoday battar bosar, u tobora ko'p chayqalardi. Yangam bilan o'ylamay qilgan bu qilmishimizga azbaroyi uyalganimdan, yer yorilsa-yu yerga kirib ketgudek bo'ldim. Qo'rqqanimdan yuragim orqamga tortib ketdi. Qop ko'targan Doniyor emasu, go'yo men o'zimdek, oyoqlarim zirqirab, ko'z oldim qorong'ulashib ketdi.
  Doniyor yana to'xtab qopni tishladi-da ko'zini yumdi. Mening ham boshim aylanib, yer o'pirilib keltayotgandek bo'ldi. Bir nafas hech narsani bilmay qoldim. Kimdir bilagimni changallab, sindirib yuborguday siqib ushladi. Bunday qarasam, Jamila ekan. Qo'rqqanidan murdadek oqarib ketgan, lablari dir-dir titrab, ko'zlarini katta-katta ochaganicha Doniyorga termulib turardi. Atrofimizxni omborchi va boshqalar o'rab olishibdi. Ular ham nima gapligiga tushunmay Doniyorga hayron bo'lib qarashardi.
  Mana Doniyor yurib borayotib sirg'alib tushib borayotgan qopni o'nglab olay deb bir silkidi-yu, lekin og'irlikka ortiq tob berolmay cho'kkalay boshladi.
 -- Tashla, tashla qopni -- deb qichqirib yubordi Jamila. Doniyor quloq solmadi, orqada kelayotganlarga tegib ketmasligi uchun qopni trapning chetidan pastga tashlab yuborsa bo'lardi. Biroq u o'jarlik qilib qopni ko'targanicha turaverdi. Jammilaning ovozini eshitishi bilan yana oyoqlarini rostlab, oldinga intildi. Bir-ikki qadam yurib orqaga tisarila boshlaganida, tarozibon jon-poni chiqib ketib, ovozining boricha qichqirib yubordi:
 -- Tashla, tashlasangchi it emgan!
 -- Tashla! -- deb boshqalar ham qichqirishdi. Doniyor bu safar ham o'z bilaganini qilib, chayqalib-surinib ilgari bosdi.
 -- Yo'q, u qopni tashlaydigan emas.O'z aytganini qiladigan yigitga o'xsgaydi -- dedi kimdir qo'l siltab.

  Endi faqat haligi odamgina emas, balki yonimizda turgan boshqa odamlar ham, uning orqasidan qop ko'tarib borayotgan kishilar ham bunda bir sir borligini sezishib Doniyor qop bilan birga qulab tushmaguncha uni tashlamasligiga ishonch xosil qilishdi. Hamma bir zum jim bo'lib qoldi.
  Kopponning orqasida parovoz zir yugurib vagonlani bir-biriga ulamoqda. Doniyor yuqoriga yuk tortib chiqib ketayotgan otdek ilgarilab borardi. U chayqalib yiqiladigandek bo'lsa, shartta to'xtab kuch to'plar, keyin yana oldinga qarab intilardi. Doniyorning orqasidan kelayotgan odamlar ham noiloj u to'xtaganda to'xtab, u yurganda yurishardi, Ularning ham tinkasi qurib,qora terga botib ketishgandi. Biroq ulardan bittasi ham Doniyor bilan sen-menga bormadi. Ular tayg'oq yo'lda go'yo bir-biria ko'rinmas ip bilan bog'langandek turnaqator bo'lib jim borishardi. Go'yo bittasi toyib ketgudek bo'lsa, boshqalar ham xarob bo'ladigandek tuyulardi. Ularning indamay qadam tashlashlarida, bir xil chayqalishlarida kuchli g'ayrat va shijoat, hamkorlik sezilib turardi. Doniyyorning orqasidan kelayotgan ayolning oyog'i chalishib, yiqilishiga sal qoldi-yu, shunda ham u o'ziga emas, Doniyorga Xudodan madad so'rayotgandek unga rahmdillik bilan termilib qaradi. Mana oz qoldi, Doniyor yana bir zo'r bersa, marraga yetadigandek ko'rinardi. Lekin Doniyor yana gandiraklab, yarador oyog'i unga itoat qilmay qo'ydi. Agar u yelkasidagi qopni tashlab yubormasa, o'zining ham qulab ketishi tayin edi.
 -- Yugur, orqasidan suyashib yubor -- deb qichqirdi Jamila menga. O'zi bo'lsa go'yo Doniyorni ushlab qolmoqchi bo'lgandek qo'llarini oldinga cho'zardi.

Men trapdan yuqoriga yugurdim, qop ko'targanlar orasidan siqilib o'tib Doniyorga yetib oldim. U qo'ltig'i ostidan menga bir qarab oldi. Betidan ter quyilib, manglay tomirlari bo'rtib chiqib, ko'ziga qon to'lib ketgan edi. men unga ko'maklashmoqchi bo'lgan edim, Doniyor menga:
 -- Nari tur! -- dedi zarda bilan, keyin qopni bir silkidida,bor kuchini to'plab yana oldinga imtildi.
  Doniyor qavarib, qadoq bo'lib ketgan qo'llarini shalviratib trapdan pastga tushganida pastdagilar lom-mim deyishmasdan yo'l berishdi. Faqat tarozibongina jahli chiqib Doniyorni koyib ketdi:
 -- NIma, seni jin urdimi, yo esingni edingmi? Yoki memi odammas deb o'yladingmi? Axir bir og'iz aytsang pastga to'ktirardim-ku, bunday og'ir qopni ko'tarsin deb senga kim aytdi?
 -- Ishing bo'lmasin, o'zim bilaman -- dedi Doniyor sekingina, so'ngra chirt etkazib tupurdida, aravasi tomon ketdi. Orqasidan Jamila:
 -- Hazilni tushunmagan tentak. -- deb pichirlab qo'ydi. Shunday dediyu, boshini yerdan ko'tara olmadi. Doniyor buni uqdimi-uqmadimi, har qalay yangam ikkovimiz uning yuziga qaray olmasdik.
  Yo'l bo'yi ham birontamiz og'iz ochganimiz yo'q, Doniyorning-ku kamgapligi hammaga ma'lum, so'zga no'noq. Ayniqsa, bugungisiga tushunolmay hayron edik, u bizdan hafami, yuz ko'rishmaydigan bo'ldimi, yoki oqko'ngillik qilib hamma gapni unutib yubordimi, bilmasdik. Bizning sukut saqlashimizni boisi bor edi, bir tomoni uyalganimizdan yuziga qarayolmasak, ikkinchidan hazilimimzni ko'ngliga og'ir olib yurgani uchun undan hafa edik.

  Ertalab g'alla qoplayotganda Jamila bu kasofat qopni oldida, uni chok-chokidan shir-shir yirtib yubordi.
 -- Ma, topgan matoingni boshingga ur! Brigadiringga aytib qo'y, ikkinchi marta bunday qoplarni bera ko'rmasin. -- deb haligi yirtilgan qop parchalarini tarozibonning oldiga otib yubordi.
 -- Hoy, aqling joyidami? Bu nima qilganing?
 -- Hech nima!..
  Ertasiga har kungiday stansiyaga kelib, qosh qorayganda yana ovulga yo'l oldik. Doniyor oldinda ketib borar edi. Uning ko'nglidagi xijillik yozildimi-yo'qmi bila olmadik, zotan, buni bilish oson emasdi. Xuddi o'rtamizda hech gap o'tmagandek, Doniyor indamay ishini qilaverdi, shunisi borki, yarador oyog'i ko'proq lat yegan bo'lsa kerak, u qattiq oqsab, ayniqsa, qop ko'targanda qiynalib yurdi. Garchi u hech narsa demasa ham, uning yurish-turishi gunohkor ekanligimizni eslatib, ko'nglimizni og'ritar edi. Loaqal, Doniyor sal-pal xazillashib kulib qarasa edi, ko'glimiz ravshan tortardi.
  Jamila otdan tushsa ham, egardan tushmay, go'yo ko'nglida hech gap yo'qday xazil-xuzul qilib yuraverdi. Lekin ich-ichidan ezilib, hafa bo'lib yurganini aniq sezardim.
  Mana ovulga ketib boryapmiz. Latofatli ajoyib tun. Sutdek oydin avgust kechalarini kim bilmaydi deysiz. Osmondagi yulduzlar uzoq-uzoqlardan mo'ralashsa ham, go'yo ular shunday yaqindan, har biri o'zicha nur sochayotgandek tuyulardi.
 

  Yulduzlar charaqlagan shunday go'zal kechada biz dara bo'ylab kelardik. Otlar go'yo uyga shoshilayotgandek tobora tez yo'rg'alardi. Mayda shag'al ot tuyoqlari va arava g'ildiraklari ostida g'irchillab, atrofga uchib chiqardi. G'ir-g'ir esib turgan mayin shaboda ermanning achchiq isi bilan g'arq pishgan hushbo'y xidini dimoqqa keltirib urardi. Bularning hammasi otlarning terga botgan egar-jabdug'idan chiqayotgan xid bilan qo'shilib boshni aylantirar edi. Yo'lning bir tomonida na'mataklar bilan qoplangan qoyalar qad ko'tarib turardi. Yo'lning ikkinchi tomonida pastlikda tol va yovvoyi teraklar orasidan Gurkirov jo'sh urib oqardi. Orqada ko'prikdan taraqa-turuq qilib o'tayotgan poezdlarning yangroq gudogi olis-olislardan ham eshitilib turardi.
  Bunday so'lim tunda yo'l yurishning o'ziga yarasha gashti bor. Tun quchog'ida baliqdek suzib borayotgan otlarning sag'rasiga qarab borish, son-sanoqsiz xashoratlarning yoqimli "chir-chir"iga quloq solish, shamol dimoqqa urayotgan hushbo'y xidlarni to'yib-to'yib simirish qanday yaxshi!
  Jamila oldimda ketib borardi. U tizginni bo'sh qo'yib atrofga suqlanib qarar, o'zicha allaqanday ashulani xirgoyi qilardi. Bizning og'zimizga tolqon solgandek jim kelayotganimizdan Jamilaning toqati toq bo'layotganini sezib turardim. Sgunday kechada jim yurib bo'ladimi? Yuragida o'ti bor odam shunday go'zal tabiat manzarasini ko'rib jim tura oladimi?
  Yo'q! Jamila jim tura olmadi. U ovozini baralla qo'yib kuylab yubordi. Menimcha uning yana bir boshqa niyati Doniyorniong ko'nglini ochib, hafachiligini yozmoqchi bo'lsa kerak. Zotan, odamlar bir-birlarining gunohlarini kechirmasmikin, deb ikkilanib turgan paytda qandaydir bir turtki kerak bo'ladiku. Ehtimol, Jamila shu fikrga borgandir. Xullas, u bir silkinib qo'ydida, qalbidan qaynab chiqayotgan yangroq ovoz bilan kuylab yubordi:
     Shohi ro'moling bog'lab,
     Yonimda yursang yayrab...

  Jamila bunday sho'x-sho'x laparlarni juda ko'p bilardi. Uning ashulasi kishiga orom bag'ishlardi. Jamila ashulasini bir zum bo'lib, oldinda borayotgan Doniyorga qichqirdi:
 --Hoy, bo'shang yigit, ovozingni bir chiqarchi. Yigitmisan o'zing?
  Doniyor aravasini to'xtatdi-da, Jamilaga bir qarab qo'yib:
 -- Kuylayver Jamila, qulog'im senda, -- deb qo'ydi tortinib.
 -- NIma, boshqalarni qo'shiq eshitgisi kelmaydi, deb o'ylaysanmi? -- dedi kesatib Jamila -- Aytmasang aytma, tarang qilishini qarayuu!
  Shundan so'ng  "sen aytmasang, men aytaman " degandek, Doniyorga o'chakishib yana ashulani oldi. Uning nima uchun Doniyorni ashula ayt deb qistaganini bilolmadim.Gapga solmoqchi bo'ldimikin? Shunday bo'lsa kerak, chunki birozdan keyin Jamila yana iltimos qila boshladi:
 -- Hoy Doniyor, umringda birovnni sevganmisan? -- dediyu, nima uchundir kulib yubordi.
  Doniyor javob qaytarmadi, Jamila ham churq etmay qoldi. Dara ichiga bir nafas jimlik cho'kdi, faqat g'ildiraklarni dukur-dukur ovozi, otlarning pishqirgani eshitilardi, xolos.
  "Juda odamini topib so'radingda" deb kulib qo'ydim men.
  Yo'lni kesib o'tib sharqirab oqayotgan soyga yetganimizda., Doniyor aravani sekinroq haydab ot taqalarining kechuvdagi kumushdek yaqarlagan toshlarga tegib shaqillashiga diqqat bilan quloq sola boshladi. Songra "chux" deb otlarga bir qamchi urdida, birdan titroq ovoz bilan:
   Eh olatog', olatog',
    Ota-bobom o'sgan yer!.. -- deb kuylab yubordi, biroq u yana to'xtab yo'talib qo'ydi. Lekin keyingi ikki misrani yirakdan chiqarib, zavq bilan aytdi.
   Ey olatog', olatog'
    Oq bulut qalqib ko'chgan yer!