Endi uning chexrasi ochilib, kulimsirab qarab turardi. O'shanda Jamila mening aytmagan lekin yiuragimda tugilib, tilim uchida turgan: "Nega ularga yondoshasan, nega ular bilan gaplashasan" degan ta'namga javob berayotgandek:
 --Haligi gaplarimni ko'nglingga olma kichkina bola -- deb qo'ydi, eng yaqin sirdoshi bilan gaplashayotgandek -- Usmon ham odammi? It ham bir, u ham bir. -- Jamila botib borayotgan quyoshdan ko'zini uzmay indamy qoldi, keyin go'yo menga emas, o'ziga gapirayotganday shunday dedi -- Bunday kishilar ko'nglingdagini bilarmidi...Buni hech kim bilmaydi.Xudo bilsin, bunday erkaklar dunyoda yo'qdur ham!
  Men aravani qaytarishga ham ulgurmasdan qarasm, Jamila allaqachon narigi tomonda ishlayotgan kelinlar oldiga yugurib borib, ular bilan chaqchalashib, quvalashib yuribdi. Olovdek tovlanib turgan kechki shafaqqa qarab ko'ngli ochildimi, yoki bugun yaxshi ishlaganidan xursand bo'ldimi, har qalay ko'ngli chog' edi. Hashak ortilgan arava ustida o'tirar ekanman, Jamilaning qo'llarini keng yozgancha, oppoq durrasini xilpiratib chopib borayotganini ko'rib ko'nglim ancha taskin topdi "Ha, Usmon o'zi kimu, uning so'zi nima bo'lardi?"
  --Chux jonivor, chux! -- deb otga qamchi urdim.Brigadir O'rozmat aytganidek sochimni oldirib ketayin deb, otamning ustaxonadan qaytishini kutdim. Lekin u kulguncha bekor o'tirmay deb Sodiq akamning xatiga javob yozdim.

 

 Darvoqe, xat yozishda bizlarning o'zimizga xos bir taomilimiz bor. Harbiydagi akalarim xatni otamning nomiga yozishardi,pochtalon esa ularni onamga berardi. Xatlarni o'qib berish, ularga javob yozish mening vazifam edi.Xatni o'qiy boshlashim bilanoq unda nimalar yozilganini darrov bilib olardim. Chunki hamma xatlar egiz qo'zilardek bir-biriga o'xshardi. Sodiq akam har doim xatni "Sog'inchli salom xat" degan so'zdan boshlardi. Keyin "yetib ma'lim bo'lsnki, u tomonda, ya'ni gullab-yashnayotgan Tolosning salqin havosida o'ynab-kulib yurgan jondan aziz, mehribon otajonim Yo'lchiboyga" -- deb salomni otamdan boshlardi, keyin katta oyimni, so'ngra ishchan oyimni, undan keyin qavm-qarindoshlarimiznig sog'lig'ini so'rab, eng oxirida "shuningdek xotinim Jamila ham sog'-omon yuribdimi?"deb bir og'iz qistirib o'tardi.
  Ota-onasi, qavm-qarindoshlari turganda dastlab xotinini esga olish, xatni uning nomiga yozish odobdan emas albatta, bu narsa faqat Sodiqqa emas, balki, umuman erkak zotiga to'g'ri kelmaydi. Biroq iz shu ikki enlik xat olib turganimizga ham shukur qilamiz.Ovuldaglar uchun bu bir katta baxt edi. Oyim xatni menga ikki-uch marta o'qitib olgandan keyin, qozon-tovoq, issiq-sovuqqa urilaverib yorilib ketgan qo'llariga olib, go'yo uchirib yuboriishdan qo'rqqandek uni avaylab uchburchak qilib buklab qo'yardi.
  -- E tumordek xatlaringdan onang aylansin -- derdi u ko'ziga yosh olib, og'ir xo'rsinib -- Ota-ona, qarindoshlarning axvolini so'raydi-ya! Axir biz uydamiz-ku, bizni jin urarmidi? Baxtimizga ishqilib, sizlar omon bo'linglar, Xudo o'z panohida saqlasin, ikki enlik xat yozib: sog'-salomt yuribman deb qo'ysalaring shuning o'zi ham katta g'animat. Oyim xatga yana biroz termulib qarab turardi-da, so'ngra uni sandiqdagi xatlar saqlanadigan xaltaga yashirib qo'yardi.
  Agar shu payt Jamila uyda bo'lsa u ham xatni bir karra ichida o'qib chiqardi. Jamila har safar xatni qo'liga olishi bilan o'z-o'zidan qizishib ketar, uni harislik bilan tez-tez o'qiy boshlardi.Lekin xatning oxiriga yaqinlashgan sayin yuzidagi quvonch alangalari so'nib, rangi o'chib, qoshlari yana chimirilib qolardi. Ba'zida xatni oxirigacha o'qib chiqishga ham sabri chidamay, hafsalasi pir bo'lardi-yu g'ing demasdan, go'yo qarz olayotgan narsasini qaytarib berayotgandek bo'shashib xatni oyimning qo'liga tutqazardi.

  Xat saqlanadigan xaltachani sandiqqa berkitarkan, kelinining tumshayib qolganini payqagan oyim unga tasalli bergan bo'lardi:
 -- Xabar kelganida quvonish o'rniga xafa bo'lganing nimasi, bolam. Yoki faqat sening kuyoving askarlikka ketganmi? Barchaga barobar musibat, sabr qil...Ko'z ochib ko'rgan yorini kim sog'inmaydi, sog'insang ham ichingda saqla.
   Jamila bo'lsa miq etmasdi. Lom-mim demasa ham parishon chexrasi go'yo "Ehh, koshki edi tushunsangiz!" deyayotgandek bo'lardi.
   Sodiq akam bu xatini ham Saratovdan -- gospitaldan yozgan edi. Xudo xohlasa kuzning o'rtalariga borib qolarman, debdi. Ilgari ham shunday deb yozganida biz juda quvongan edik.
   Otam ishdan qaytgach tezda sochimni oldirdimu, uyda qolmay otlarni bedazorga qo'yib yubordimda, o'zim har kungidek xirmonda tunadim. Raisimiz mollarni bedazorga yoyishga ruxsat bermasdi, biroq men otlarim yaxshi to'ysin deb ko'zdan ovloq joydagi bedazorga tushovlab qo'yardim, buni hech kim bilmasdi. Bu safar aravani xirmonda qoldirib borsam pastlikda yana to'rt ot o'tlab yuribdi. Jahlim chiqib ularni chekkaroq joyga haydab yubormoqchi bo'ldim. Biroq otlarning ikkitasi brigadir aytgan o'sha Doniyorniki ekanini tanib qoldim. Men, ertadan boshlab barimiz bir brigada bo'lib stansiyaga qatnay boshlaymiz, degan o'y bilan otlarga tekkanim yo'q. So'ngra xirmonga kelsam Doniyor ham shu yerda ekan. U endigina aravasining g'ildiraklarini moylab bo'lib, o'qning gaykalarini burayotgan ekan.
 -- Doniyor aka, otlar siznikimi? -- deb so'radim undan.
   U menga bir qarab qo'ydi-da:
 -- Ikkitasi meniki -- dedi.
 -- Qolgan ikkitasici?
 -- Haligi, oti nima edi, Jamilamidi, o'sha kelinniki. Aytmoqchi u sening yangang bo'ladimi?
 -- Ha, yangam bo'ladi.
 -- Bo'lmasa, bugun kechasi Seit qarab tursin, deb brigadirning o'zi tashlab ketdi.
    "Yaxshiyam ularni haydab yubormagan ekanman-a"  deb qo'ydim ichimda.Kech kirib, tog'dan esgan mayin shaboda ham tinib, xirmon jimjit bo'lib qoldi. Doniyor ham kelib men yotgan somon ustiga yonboshladi. Lekin ko'p o'tmay yana o'rnidan turdida, soy bo'yi tomon ketdi. U tik jar yoqasiga bordida, boshini sal qiyshaytirib, qo'llarini orqasiga qilgancha turib qoldi. Orqasidan qaraganda uning gavdasi oy yorug'ida ko'zga aniq tashlanib turardi.

  Doniyor aftidan, mudroq, sokin tun uyqusini buzib, toshlardan-toshlarga urilib sharillab oqayotgan soy suvining musiqiy ohangini yo bo'lmasa boshqa bir quloq ilg'amas tovushlarni tinglayotgandek qimir etmay turardi.
  "Odaticha soy bo'yiga borib tunamoqchi shekilli" deb kulib qo'ydim o'zimcha. Doniyor ovulimizga yaqindagina kelgandi. Pichan o'rogi endigina boshlangan kezlar edi. Bir bola chopib keldi-da, ovulga bir yarador askar qaytdi, lekin kimligini o'zim ham bilmayman, deb qoldi. Ovulda birov askardan qaytib kelgudek bo'lsa, ko'rgani hamma yopirilib borardi. Ammo bu safar frontdan kelgan kishining nasl-nasabi noma'lum bo'lgani uchun, o'roqchilar tozayam shov-shuv ko'tarishdi.
 -- Begona deyihadiku.
 -- Begona bo'lsa bizning ovulga kelarmidi?
 -- Shuni ayt-a?
    Shunday qilib, u kim ekan, o'zimizning qarindosh-urug'imizda bitta-yarimtasining bolasi bo'lmasin tag'in, deyishib bir to'da odam ovulga ham borib kelishdi. Keyin bilishsa Doniyor asli shu yerlik ekan. U yoshligidan etim qolib har kimlarning eshigida yurgan, oxiri Chaqmoqdagi qozoq tog'alarinikiga ketib qolgan, shu-shu bolani izlab borgudek bironta ham jonkuyari bo'lmagan ekan. Shunday qilib u el-urug'ining yodidan ham chiqib ketgan ekan. Ovuldan ketib qolgandan keyingi hayoti to'g'risida esa Doniyor unchalik yozilib gapirmaganmish. Biroq xozir o'ylab ko'rsam, uning tortmagan azob-uqubatlari qolmaganga o'xshardi.

  Turmush bu bolani ne ko'ylarga solmagan, tirikchilik dardida u qayerlarga bosh urmagan. Doniyor ko'p vaqt Chaqmoq dashtida qo'y boqib yurib, voyaga yetgach jazirama cho'llarda kanal qazigan, yangi tuzilgan paxta sovxozlarida paxta ekib, ekin sug'orib, oxiri toshkent yaqinidagi Ohangaron shaxtalarida ishlab, o'sha yerdan harbiyga ketgan edi.
  Xullas, Doniyorning harbiydan qaytib kelganiga ovuldagilar xursand bo'lishgandi, bechoraning tuz-nasibasi uzilmagan ekan, mana oxiri o'z eliga qaytib keldi! Shuncha yil chetda yursa ham tilimizni esdan chiqarmaptiya. Biropq tili sal-pal qozoqchaga tortib ketadi, deyishardi.
  "Ot aylanib qozig'ini topadi deganlar. Tug'ishgan yer,el-yurtni unutish osonmi? Kelganingga biz ham, ota-bobolaringning arvohi ham xursand. Girmonni yengib, tinchlik bo'lsa sen ham uy-joy qilarsan, bola-chaqali bo'larsan" --deyishardi keksalar. Ular Doniyorning yetti pushtini surishtirib, uning qaysi urug'dan ekanligini, ovuldagi ba'zi bir tug'ishganlarining kim ekanligini ham aytib berishdi. Xullas, ovuldagilar "Doniyor dunyoga yangi kelgandek bo'ldi" deyishadigan bo'lishdi.
   Oradan ko'p o'tmay brigadir O'rozmat shinelini yelkasiga tashlab, chap oyog'iga sal oqsoqlagan novcha, bo'yni uzun bir kishini ergashtirib keldi. Yorga baytalini gijinglatib kelayotgan pakana O'rozmatning yonida haligi novcha askar salmog'ini o'ng oyog'iga solib, orqada qolmay, tez-tez yurib kelardi.
   Bizlar, pichan o'radigan mashinada ishlayotgan bolalar Doniyorni birinchi ko'rishimiz edi. Doniyor yarasi yaxshi bitib ketmaganidan oyog'ini bukolmasdi. Uni o'roqqa yaramydigan bo'lgani uchun biz bilan birga mashinaga qo'yishdi. rostini aytsam, biz uni avvaliga unchalik yoqtirmadik. Chunki Doniyor juda odamovi edi, gapirishganda ham uning butunlay boshqa, faqat o'zigagina ma'lum bo'lgan narsalar xaqida xayol surayotgani, kishiga tikilib tursa ham ko'ngli butunlay boshqa yoqda ekanligi sundoq sezilib turardi. U og'ir xayolga botganday angrayib turardi.Buni payqagan kishilar "Bechora frontdan keyin hali ham o'zini o'nglab ololmasa kerak" deb yurishdi. Lekin Doniyorning o'zini tutishiga, qo'li-qo'liga tegmay ishlashiga, xarakatchanligiga qarab uni ochiq-yoriq, aqlli, gapga chechan ekan, deb o'ylaysan kishi. Balki yetimlik azobini ko'p tortganidan u mehnatchan, lekin kamgap, sir-asrorini hech kimga aytmaydigan bo'lib qolganmikin? Ehtimol shundaydur. Sersavlat, bo'y basti kelishgan Doniyorning jag'i bir-biriga yopishib ketgan, qovog'i sira ochilmas, ko'zlari bir xilda g'amgin boqardi. Faqat doim uchib turadigan qoshlari uning yuziga xusn berib turardi. Goho-goho u qandaydir sirli tovush eshitgandek xushyor tortar, qoshlari uchib, go'yo bir narsadan xursand bo'lgandek ko'zlari yaraqlab ketardi. Lekin biz uning sababini bilmasdik. Bugina emas, uning boshqa qiziq odatlari ham bor edi. Qosh qorayganda otlarni aravadan chiqarib, ovqat qachon tayyor bularkin deb o'choq atrofida dam olar edik. Doniyor bo'lsa yonimizdagi Qorovultepaga chiqib, qorong'u tushgunga qadar o'sha yerda o'tirardi.

  " U yerda nima bor ekan? U kimni qo'riqlaydi, nimani qo'riqlayapti?" deb kulishardik biz. Kunlardan birida men ham qiziqib uning yoniga chiqib o'tirdim. Bu yerda aytarlik hech narsa yo'q edi. Tog' etaklari bo'ylab yastanib yotgan bepayon dashtlik chuqur dengizga cho'kib borayotgandek, oqshom qo'ynida yo'qolib borardi. Doniyor mening kelganimga parvo qilmadi. U chexrasi yorishib, bir tizzasini quchoqlaganicha xayol surib o'tirardi. U men anglab yetmagan, ma'nosiga tushunmagan allaqanday sirli tovushlarni butun vujudi bilan berilib tinglayotgandek tuyulardi. Ba'zan qoshlari chimirilib, ko'zlari chaqnab, kuchi tanasiga sig'mayotgandek to'lg'onar, go'yo o'rnidan irg'ib turib qulochini yozgancha butun borliqni ko'ksiga bosib quchoqlamoqchi bo'layotgandek tuyulardi. Bir qarasang qattiq charchagan odamday bo'shashib, g'amgin bo'lib qolardi.
   Xo'jaligimizning pichan o'radigan mashinalari buralib-buralib oqayotgan kattakon Gurkirov soyining bo'ylarida xuddi shu Gurkirov soyidek gurkirab yurardi. Pichan o'rog'i soylarning to'lib-toshib oqayotgan davriga to'g'ri keldi. Toshdan-toshga urilib, ko'piklanib, pishqirib oqqan suv kech kirishi bilan yana ko'payardi va yarim kechaga borib sharillab oqqan ovzidan kapada yotgan yerimda uyg'onib ketardim. Qaymog'i olingan sutdek osmonda muzdek shabada g'ir-g'ir esib, ko'kdagi yulduzlar shu'la sochib mo'ralab turardi. Tun og'ushida hayqirib oqqan soy suvining to'lqini yana ham kuchliroq sezilib, go'yo ustimizga bosib kelayotgandek tuyulardi. Biz qirg'oqdan olisda bo'lsakda kapamizni suv oqizib ketmasmikin, degan vahima ko'ngilga beixtiyor vahima solardi. Do'stlarim hech narsadan bexabar dong qotib uxlashardi. Men tashqariga chiqib ketaman.

  Tunda soy bo'yi ham ko'rkam ham vahimali bo'ladi. O'tloqning u yer, bu yerida o'tlab yurgan otlar qorayib ko'rinardi. Hammayoq jimjit. Otlar shabnam ingan o'tlarga to'yib, dam-badam pishqirishar va yengil mudrashardi. Sal narida Gurkirov suvi quturib, mayda tol novdalarini egib, toshlarni yumalatib, sokin tun jimligini buzib, go'yo yer qa'ridan otilib chiqayotgandek dahshat bilan sharillab oqardi. Shunday kechalarda men doim Doniyorni eslardim. "Darvoqe, Doniyor qayerda qoldi ekan?" deb so'rardim o'zimdan-o'zim. U doim o'zi yakka suv bo'yidagi pichan g'aramlari ustiga borib yotardi. "Nima balo u kechasi qo'rqmaydimi? Suvning sharillashidan qulog'i bitmaydimi? -- degan fikr xayolimdan o'tardi -- U xozir ham uxlayotganmikin, yo uyg'oqmikin. Tavba, yolg'iz suv bo'yiga borib yotishning nima xojati bor ekan, nima halovati bor? Qiziq sira odamlarga qo'shilmaydi-ya. U xozir qayerda ekan? -- deb atrofga nazar tashlab, quloq solaman, hammayoq jimjit.
 Qirg'oq bo'ylab cho'zilib ketgan tog' etaklariga qorong'ulik cho'kmoqda, osmonning u yer-bu yerida yulduzlar miltillab ko'rinmoqda. Ovulga kelganiga bir necha kun bo'lsa ham o'zini chetga tortib, hech kimga qo'shilmay yurgan Doniyor oshna-og'ayni orttira olmadi. Birovga yondoshmas, janjallashish, tortishish nima ekanligini bilmas, birovga yaxshi ham gapirmas, yomon ham gapirmas edi. Ovulga yaxshilik ham qilib, yomonlik ham qilib, yig'ilishlarda so'zlab, to'y-ma'rakalarda qariyalar bilan yonma-yon o'tirib, elning issiq-sovug'iga aralashib yurgan o'ktam yigitlar qadr-qimmatli bo'lib darrov og'izga tushadigan, xotin-qizlarimizning nazariga ilinadiganlar ham shular bo'lardi.
  Doniyorga o'xshab ertadan-kechgacha ter to'kib ishlaydigan, lekin o'zini boshqalardan chetga olib yuradigan, o'zi bilan o'zi bo'lib, birovga foydasi ham, zarari ham tegmaydigan kishilar to'g'risida "Bir amallab kun ko'rib yurgan bechora-ku" deyishardi. Bizlarga o'xshagan o'zibilarmon, mahmadona bolalar esa haligidek chinakam, asl yigitlardek bo'lishni xavas qilib, Doniyorni yuz-kozi oldida bo'lmasa ham, orqasidan mazax qilardik. Uni ko'ylagini o'zi yuvganiga ham kulardik. U harbiydan bitta ko'ylak bilan kelganligi uchun ham, uni qurir-qurimas kiyib olardi. Biroq qizig'i shundaki, Doniyor mo'min-qobil bo'lsa ham, biz u bilan bemalol, botinib gaplasha olmasdik. Gap unin kattaligida emas edi, albatta. Chunki u, nari borsa akalarim bilan teng edi. Shuning uchun ham biz u bilan sansirab gaplashardik. Nima, o'zimizni pastga urarmidik.  Garchi Doniyor ulug'sfat bir odam bo'lmasada, uning shunday hech kim bilan gapirishmay, vazmin yurishida qandaydir bir xosiyat bordek, sho'x, shayton bolalar undan xayiqib turishardi.

  Bunga qisman o'zim ham sababchi bo'ldimmi deymanda. Chunki men odamlardan, ayniqsa frontga borib kelganlardan ko'rgan bilganlarini ipidan-ignasigacha gapirib berishlarini iltimos qilib, ularni xol-joniga qo'ymasdim, savollarni yog'dirib yuborardim. Shuning uchun ham "Seit xira" deb laqab orttirganman.
  Doniyor kelgan dastlabki kunlarda men undan urush to'g'risida ko'p narsalarni so'rab, bilib olaman deb yurdim. Bir kuni ishdan so'ng gulxan atrof'ida ovqat ichib, dam olib o'tirganimizda Doniyordan so'rab qoldim:
 --Doniyor aka ururshda ko'rgan-kechirganlaringdan bir gapirib bermaysanmi?
  Doniyor hadeganda gapira qolmadi. Chamamda mening bu gapim unga yoqmadi shekilli.
 -- Urush deysanmi -- dedi u va xuddi o'ziga javob berayotgandek qo'shib qo'ydi -- Urushning nomi o'chsin, bilmaganlaring yaxshi!
  Doniiyor narida yotgan xashakdan katta bir tutam olib gulhanga tashladi va olovni tez-tez puflab yondirdi-da hech kimga qaramay qo'llarini o'tga toblay boshladi. U alangalanib yonayotgan olovga tikilgancha uzoq jim qoldi. Doniyorning nega bunday qilganini kim bilsin, lekin uning o'sha ikki og'iz shu gapidan ham urushni ertakdek ermak qilib gapirib bo'lmasligi,u odamning yurak-yuragiga singib ketishi, u haqda gapirish nihoyatda og'ir ekanligi shunday sezilib turardi. Uyalganimdan boshimni yerdan ko'tara olmadim. Shu-shu Doniyordan urush haqida so'ramaydigan bo'ldim. Bolalar ham unga tegajog'lik qilmaydigan bo'lishdi.
  Biroq ko'rinishi tund, odamga aralashmaydigan Doniyor o'zicha yakka yuravergani uchun uning harbiydan kelganligini qizig'i ham qolmadi. Qay bir kishilar "Shunchaki bir odamda" degandek qilib uni nazariga ilmas, boshqa birovlar esa undan ro'yi-rost kulib, ko'pchilik esa rahmi kelib: "Boshpanasiz, bir amallab jon saqlab yurgan bir g'aribda...Xo'jalikning dalada beradigan issiq ovqati bo'lmasa tentirab ketib qolarmidi...o'ziyam qo'ydek yuvvosh ekan..." deb achinib gapirishardi.Bora-bora kishilar Doniyorga ko'nikishdi shekilli, uni boshqa gap qilmaydigan bo'lishdi.Odamlarning u bilan ishi bo'lmay qo'ydi.

  Ertasi saxarlab Doniyor ikkalamiz otlarni xirmonga olib keldik, shu payt Jamila yangam kelib qoldi. U bizni ko'rishi bilan uzoqdan qichqirdi:
 --Ey kichkina bola, qaysisi meni otlarim, bu yoqqa xaydab kel.Xomutlari qani? -- deb umri bo'yi aravakashlik qilgan odamdek, g'ildiraklari joyidamikin degandek tepib ko'rar, uyoq bu yog'ini chinchiklab ko'zdan kechirardi. Biz Doniyor bilan otlarni yetaklab xirmonga yaqinlashib kelganimizda ikkalamizning aftu-angorimiz Jamilaga g'alati ko'rindi shekilli, u bir kulimsirab qo'ydi. Doniyorning uzun va oriq oyoqlaridan qo'nji keng soldatcha etiklari chiqib ketgudek bo'lib shalvirab turardi. Men bo'lsam qorayib, toshday qotib ketgan oyoqlarim bilan otni niqtab kelardim.
 -- O'xshatmaguncha uchratmas, deganlaridek juda topishibsizlarku -- Shu-shu go'yo bizning jilovimizni qo'liga olgandek, u buyruq qilaverdi: -- Qani tez-tez bo'linglar, urushda turish yo'q. Ertaroq salqinda jo'nay qolaylik. -- deb otlarini aravaga qo'sha boshladi.
  Jamila Doniyorni bori ham, yo'gi ham bilinmaydi degandek, uni nazarga ilmasdi. Gapirishsa ham men bilan gaplashardi. U bizdan qolishmay yelib-yugurib ishlardi. Jamiladagi bu jasorat, ayniqsa o'zini katta olib gapirishi Doniyorga qattiq tekkandek bo'ldi. Doniyor chakkasi tirishib, uni ham yoqtirmagandek, ham hayratda qolgandek, tumshayib teskari burilib oldi. Jamila buni payqagani ham yo'q. Doniyor tarozi ustidagi qoplardan birini indamay dast ko'tarib aravasiga tashlaganda Jamila unga yopisha ketti:
 -- Bu nima qiliq har kim o'z bilganicha ishlayveradimi? Qani qo'lingni ber, qo'llashganni Xudo qo'llaydi. Hoy kichkina bola aravaga chiq qoplarni joylashtir!
  Jamila Doniyorni qo'lidan shartta ushlab qoplarni ikkovlashib ko'targanida Doniyo uyalganidan qip-qizarib ketdi. Shundan keyin ham ular qoplarni qo'llashib ko'tarib bosishdi. Qo'llari bir-biriga chirmashib qop ustidan asta sirpanib tusharkan Doniyor o'ng'aysizlanib unga qaramslikka harakat qilardi. Jamila bo'lsa parvoyipalak, har safar tarozibon xotinnig yoniga kelganida u bilan xazil-xuzul qilib xiring-xiring kulishardi. Jo'nash oldidagina, u ko'zini bir qisib qo'yib Doniyorga:
 -- Hoy yigit, isming nima, Doniyormidi, ko'rinishdan erkakka o'xshaysanku, qani yo'l boshla! -- dedi.

  Doniyor bu safar ham miq etmadi, Jamilaga cho'chigandek bir qarab qo'ydi-da, aravani haydab ketdi. "Obbo sho'ring qurg'urey, muncha uyalmasang"  deb achinib qo'ydim unga.
  Yo'l olis, dashtdan yigirma chaqirimcha yo'l bosib, Qoratog' darasidan o'tib stansiyaga borish kerak.
  Shunis yaxshiki xirmondan to stansiyagacha yo'l qiyalab boradi, otlarga ham yengil edi. Ulug'tog' tog'ning etagidagi ko'm-ko'k daraxtlar ichiga ko'milgan ovulimiz to daradan chiqib ketguncha aniq kaftdagidek ko'rinib turardi. Daraning etagidan esa temir yo'l kesib o'tadi.
  Shunday qilib biz stansiyaga har kuni galla tashib yurdik. Ovuldan ertalab chiqib satansiyaga peshinda yetib boramiz. Taqir yo'ldagi shag'al arava g'ildiraklari ostida g'ichirlardi. Kun isigan sayin otlarning yag'rinlaridan ter quyilib oqardi...
  Saratonning jazirama quyoshi hammayoqni qovjiratib kuydiradi.Stansiyaga kelsang ot-aravani ko'pligidan qadam bosolmaysan. Tog' etagidagi uzoq xo'jaliklardan eshak va xo'kizlarga g'alla ortib kelgan bolalar bilan xotinlarning kiyimlari terdan sho'ri chiqib, chang bosgan betlari qorayib kuyib, shamoldan lablari yorilib, yalangoyoq, yalangbosh xorib-tolib kelardilar. Zagotzernoning xovlisi qiy-chuv bo'lib, uning darvozasiga "Hamma g'alla front uchun!" degan shior yozib qo'yilgandi. Paxsa bilan aylantirib olingan pastqam xovlining tashqarisida vagonlarni bir-biriga ulab yurgan parovoz qaynoq bug' chiqarib, qumursqadek tinmay xarakat qilardi. Sal nariden poezdlar quloqni kar qilgudek bo'kirib o'tishardi. Xuddi darvoza oldiga cho'ktirilgan tuyalar o'rnidan turgisi kelmay, jini qo'zib ko'pik sochib ovozini boricha bo'kirardi.
  Kattakon kopponning ichiga g'alla tog'-tog' qilib uyib tashlangan. G'alla solingan qoplarni orqalab taxta trapdan ana shu uyumlarning tepasiga olib chiqib to'kish kerak. Kopponning qizigan tomiga chiqqan bo'yoq aralash temir xidi bug'doy changi bilan birga qo'shilib dimoqni qichitardi.
  Uyqusizlikdan ko'zlari qizarib ketgan omborchi pastga qo'lini paxsa qilib so'kinardi:
 -- Hoy bola, ko'zingga qara, ustiga opchiqib to'ksanchi!
  U nega so'kinadi? So'kinmasa bo'lmaydimi? O'sha yerga olib chiqib to'kish kerakligini o'zimiz ham bilamizku.
  Biz bu yerdagina emas, balki dalaning o'zida yerga don tashlangan kundan mehnat qilamiz. Yosh-yalang, xotin, bolalarimiz yoz bo'yi tinmay parvarish qiladi, kombaynchilarimiz har kuni yuz martalab buziladigan, sharti ketib
qolgan kombaynni bir nafas ham to'xtatmay, saratonning jazirama kunlarida ham daladan chiqishmaydi. Xozir ham dalada o'roqchilar tong saxardan qorong'i kechgacha zirqirab og'rigan bellarini yozolmay g'alla o'rmoqdalar. Bir qarich bolalar bitta boshoqni ham qoldirmay terib olmoqdalar, o'sha kunlarda biz barcha topgan-tutganimizni frontga jo'natamiz. Bu bizning g'alabaga qo'shgan ter bilan qonimizdir.