ELLIGINCHI MO’JIZA

Habashiston podshosi Najoshiy vafot topdi. Bu odam Rasulullohni ko‘rmay turib o‘z yerida iymon keltirgan edi. Madinaga hijrat qilmasdan ilgari sakson necha sahoba Rasululloh amrlari bilan shu yoqqa hijrat qilgan edilar. U yoqqa borgan musulmonlarni o‘z himoyasiga olib, ularga ko‘p yaxshilik qildi. Najoshiyning vafoti Rasulullohga vahiy orqali ma’lum bo‘lmish edi. Sahobalar bilan unga g‘oyibona janoza namozini o‘qidilar. Shuning uchun imom Shofi’iy g‘o¬yibdan janoza o‘qimoqni sunnat dedilar. Ammo imom A’zam mazhabida g‘oyibga janoza o‘qimoq durust emasdur. Bu ersa Rasulullohga xosdur, dedilar. Chunki bosh¬qalarga mayit g‘oyib bo‘lsa ham, Rasulullohga hozirdur. Oldilariga janoza keltirilgan edi, mayitni ko‘rib turib janoza o‘qidilar. Bu esa Rasulullohning mo’jizalaridan edi.

ELLIK BIRINCHI MO’JIZA

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Tabuk g‘azotiga ketayotganlarida ulug‘ sahobalardan Abu Zar G‘iforiyning mingan tuyalari charchab, yurolmay askardan ajrab keyin qolmish edi. Bu to‘g‘rida Rasulullohga xabar qildilar ersa:
— Agar uning yaxshilikdan nasibasi bo‘lar ekan, ortimizdan yetib kelgay, — dedilar.
Tuyasi yurolmagach, Abu Zar yukini yelkasiga qo‘yib askar ortidan yo‘lga tushdi. Kun issiq, yo‘l yurish qiyin edi. Rasululloh bir manzilga tushib edilar, yiroqdin bir kishi qorasi ko‘rindi:
— Abu Zar bo‘lg‘ay, — dedilar.
Haqiqatan qarasalar Abu Zar ekan.
— Abu Zarni Alloh yorlaqasin, yolg‘iz yurib, yolg‘izlikda o‘lar. Qiyomatda yolg‘iz tirilgay, — dedilar.
Hazrat Usmon xalifalik zamonlarida Abu Zar ul kishi bilan kelisha olmaganlikdan Makka bilan Madina oralig‘idagi Rabza degan joyga surgun qilindi. U yerda qo‘shni bo‘lgudek hech bir kishi yo‘q edi.
Rasululloh aytganlaridek Abu Zar G‘iforiy shu yerda yolg‘izlikda yashab vafot etdi, raziyallohu anhu.

ELLIK IKKINCHI MO’JIZA

Yana Rasululloh:
— Quddusi sharifni kofirlar bosib olgaylar, u joyga oliy imoratlar solgaylar, bu yerning obod bo‘lishi Madinaning xarobligidur. Madina xarob bo‘ldi ersa dunyo urushi boshlanib, qirg‘in bo‘lur. Buning bo‘lishi ersa, Qunstantaniya fathining alomatidur, — dedilar.
Ma’lumdurki, ikkinchi jahon urushidan keyin Quddus shahri yahudlarga o‘tdi. Bu shahar hazrati Umar davrida olingandan beri kofirlar qo‘liga bunday tushmagan edi. Endi Rasulullohning xabar berishlaricha, bu shaharning obod bo‘lishi Madinaning vayronligidir.
Boshqalari ham albatta Rasululloh aytganlaridek bo‘lg‘usidur. Chunki ko‘z oldimizdagi bo‘layotgan alomatlar esa buning belgisidur. Bulardan boshqa Rasulullohning shu to‘g‘rida aytgan so‘zlari bek ko‘pdir. Agar ularni qoldirmay yozmoqchi bo‘lar ekanmiz, ul juda katta kitob bo‘lur. Yozg‘onlarimiz ersa boshqa tafsir, hadis kitoblariga qaraganda xirmondan bir hovuch, dengizdan bir cho‘mich olgandek ko‘rinur. Oz bo‘lsa ham ko‘nglida zarrachalik iymon nuri bor kishilar uchun bu so‘zlarimiz yetarlidur.

HAJJATUL VADO’

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam qirq yoshga to‘lganlarida yer ustidagi barcha insonlarga va ham jinlarga payg‘ambar bo‘ldilar. O‘n uch yil Makkada turgandan so‘ngra bu yerdan Madinaga hijrat qilib ketmakka Allohdan amr bo‘ldi. Makkada turgan muddat ichida kofirlar bilan jihod qilishga Xudodan buyruq bo‘lmagan edi, balki ulardan har qancha kulfat ko‘rsalar ham sabr qilmoqqa buyurilmish edilar. Rasulullohning o‘zlariga va sahobalariga kofirlar tomonidan har qancha jabr-jafo yetsa ham unga sabr qilmoqdan boshqa choralari yo‘q edi. Chunki u chog‘da jihodning vaqti kelmagan, sharoiti to‘lmagan edi. Ularning qiynoqlari ostida o‘lgan kishilar ham bor edi. Ish shu holga yetganda ham kofirlarga qarshi qurol qo‘llanib, ular bilan urushmoqqa ruxsat yo‘q edi.
Rasululloh Madinaga hijrat qilib kelishlari bilan ishlar butunlay o‘zgardi. Avvalda ersa kofirlardan kim urushsa, shungagina qarshi jihod qilmoqqa buyurilgan edi. Keyinroq jihod sharoiti to‘liqlashgandan keyin butun kofirlarga qarshi jihod qilmoq musulmonlarga farz bo‘ldi.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam o‘zlari bosh bo‘lib, yigirma yetti marta jihod safariga chiqdilar. Qolganlariga esa askar yubordilar. Hijratning yettinchi yilida Arabistonga chegaradosh bo‘lgan barcha podsholarga Islomga da’vat qilib noma yozdilar. Sakkizinchi yili Makka fath bo‘lgach, Quraysh mushriklari Islom dinini qabul qildilar va shu yili barcha arab qabilalaridan Rasulullohga elchilar keldi. Bular orqali Islom dini butun Arabistonga tarqaldi.
Hijratdan o‘n yil o‘tgandan keyin Alloh amri bilan o‘sha yili haj qilmoqchi bo‘ldilar. Madina atrofidagi musulmonlarni xabarlagach, yuz mingdan ortiq kishi yig‘ildi. Hijratning o‘ninchi yili zulqa’da oyi¬dan olti kun qolganda, payshanba kuni ertalab yo‘lga chiqdilar.
Islom dinida haj farz bo‘lgandin keyin Rasulullohning birinchi qilgan hajlari shul edi. Shuning uchun munga «Hajjatul Islom» deb nom qo‘ydilar. Rasululloh shu hajda ummatlari bilan xayrlashganlari, vidolashganlari uchun buni «Hajjatul vido’» deb ham atadilar. Shundan so‘ng haj qilmoqqa umrlari yetmadi. Eng oxirgi qilgan hajlari shul bo‘ldi. Hamma onalarimiz bu safarda birga edilar. Onamiz hazrati Oishaning mingan tuyalari yuradigan, o‘zi yengil, yuki kamroq bo‘lib, Safiyaning mingan tuyasi yuki ko‘proq bo‘lib, askarga yetishib yura olmas edi. Shuning uchun Rasululloh hazrati Oishaga kelib yumshoqlik bilan:
— Ey Oisha, sen mingan tuyaning yengil ham o‘zi yuramoldir. Safiyaning mingani esa yuki og‘ir, o‘zi qashang ekan. Askarga yetib yura olmay qoldi, unga qarab qo‘shin yurishi ham sekinlashdi. Shuning uchun yukinglarni almashtirmoqchi bo‘ldik, — dedilar.
Oishaning achchig‘i kelib:
— Siz o‘zingizni Allohning payg‘ambari bilasiz, na uchun adolat qilmaysiz? — dedi.
Hazrati Abu Bakr Siddiq shu yerda bor edi. Bu so‘zga g‘azabi kelib, qizlari Oishaning yuziga bir tarsaki urdilar. Buni Rasululloh og‘ir olib, uni yomonladilar.

Anda Abu Bakr Siddiq:
— Yo Rasulalloh, buni aytgan so‘zini eshitmadingizmi? — dedilar.
— Eshitdim, lekin kundoshlik ustida gapirgan xotinlar esa, so‘zning o‘y-chuquriga qaramaydilar, — dedilar Rasululloh.
Bu safarda Rasululloh bilan Abu Bakr Siddiq ikkovlari qo‘shdosh (birga) edilar. Makka yo‘lida Arj degan joyga karvon kelib yetdi. Ertalab turganda qarasalar, oziq-ovqat yuklangan tuyalari yo‘q. Bu tuya esa xizmatchi qulning qo‘lida edi.
— Tuyang qani? — deb so‘rasalar:
— Kechadan beri izlab topolmadim, — dedi.
— Bir tuyani kutolmay, yo‘qotib o‘ltirgan qanday kishisan? — deb Abu Bakr Siddiq qulni qamchi bilan urdilar ersa, Rasululloh:
— Manovi ehromlik kishining qilayotgan ishini ko‘ringlar? — deb, boshqa gapirmay kulimsirab qo‘yib, haj safaridagi kishilarga bu xildagi ish durust emasligini bildirdilar. Sahobalardan ba’zi birlari eshitib darrov taom tayyorlab, Rasululloh oldilariga keltirishdi. Abu Bakr Siddiq ersalar, tuyalari yo‘qolgani alamiga achchig‘lanib o‘ltirgan edilar:
— Ey Abu Bakr, o‘zingni ko‘p koyitma. Har ish sen bilan biz aytgandek bo‘lavermaydi, munga sendan ko‘proq bu o‘g‘il xafadur. U yo‘qolgan taom o‘rniga Xudo undan yaxshirog‘ini yetkizdi, kelgil, — dedilar Rasululloh.
Shu orada Safvon ibn Mu’attal yo‘qolgan tuyani yuklari bilan topgan ekan, yetaklab kelib, chodir oldiga cho‘ktirdi. Bu odam askar ortida yuradigan chindovul bo‘lib, esdan chiqqan, qolgan, yo‘qolgan narsalarni yig‘ib yurish uning vazifasi edi.
Anda Rasululloh:
— Ey Abu Bakr, yuklaringni qarab ko‘rgilchi, yo‘qolgan hech narsa bormi? — dedilar.
— Yo Rasulalloh, bari narsamiz tugal ekan, yolg‘iz suv ichib yurgan bir idishimiz yo‘q, — deganida xizmatchi o‘g‘il:
— U narsa menda, mana, — deb ko‘rsatdi.
Bu yerdan chiqqach, yurib o‘ltirib bir necha kun ichida Makkaga yetib, tushga yaqin shahar ichiga kirdilar. Rasulullohning dastlabki qilgan ishlari Baytullohni tavof qilish bo‘ldi. Ka’bani yetti marta aylanib, tavofni tugatgandan keyin Maqomi Ibrohimda ikki rakat tavof namozini o‘qib, so‘ngra zam-zam qudug‘idan suv ichdilar. Quduqdagi suvga og‘izlarini chayqab, yana uni qaytarib zam-zam qudug‘iga to‘kdilar. Quduqdan suv tortib bergan kishi amakilari hazrati Abbos edi.

Anda Rasululloh:
— Zam-zam suvini quduqdan o‘zim tortib olmoqchi edim. Mendan keyin ummatlarim quduqdan suv tortib ichishni sunnat deyishib talashib yurmasinlar, deb o‘zim tortmadim, — dedilar.
So‘ngra Safo, Marva tog‘lari orasida yurib, u kunning ibodatini qilib tugatdilar.
Qurbon oyining sakkizinchi kuni «Yavmu tarviya» deyiladi. Shu kuni Makkadan chiqib Mino tog‘iga borib yotmoq sunnatdir. Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ulug‘ jamoat bilan Minoga kelib shunda yotdilar. Bomdod namozini o‘qib juma kuni Arafotga qarab yurdilar. Ana shu yili «hajji akbar» bo‘ldi. Hojilar juma kuni Arafotda bo‘lsalar, «hajji akbar»ni topadilar. Arafotda bir azon ikki takbir bilan peshinga asr namozini qo‘shib o‘qidilar. Bu ikki namozni qo‘shib o‘qish shundan beri ummatlariga sunnat bo‘lib qoldi. Rasululloh Qasvo degan tuyalariga minib olti yuz ming chamalik hoji yig‘ilgan Arafot tog‘ida turib xutba o‘qib, uzun bir va’z aytdilar.
Bu joyda aytgan eng so‘ngi va’zlari shu edi. Bu yerdan qaytib uch oy o‘tgandan keyin olamdan o‘tdilar. Demak, shu hajlarida hozir bo‘lgan va g‘oyib butun ummatlari bilan xo‘shlashgan edilar.
Endi biz bu o‘rinda Rasulullohning o‘qigan xutbalari va aytgan va’zlarining qisqacha mazmunini bayon qilamiz.
«Hamdu-sano Allohga bo‘lsin. Uni ulug‘laymiz, unga hamd aytamiz, undan yordam so‘raymiz va mag‘firat tilaymiz, unga tavba qilamiz, yomon amallarimizdan, o‘z nafsimizning sharridan Alloh panohiga qochamiz. Alloh yo‘lga solganni adashtirguvchi yo‘qdir. Olamni yaratgan u yolg‘iz o‘zidur. Uning sherigi yo‘qdur. Guvohlik beramankim, Muhammad uning quli ham payg‘ambaridir. Ey Xudoning bandalari! Sizlarnng taqvolik bo‘lib, Xudodan qo‘rqishlaringni tilayman.

Hammangizni Allohning toat-ibodatiga undayman. Sizlarga nima narsa foydalik bo‘lsa, shuni ayturman. Ey odamlar! Mendan shu so‘zlarni aniqlab olinglar. Shu yildan so‘ngra yana bu yerda sizlar bilan ko‘rishmog‘imiz menga ma’lum emasdur. Shuning uchun bu kuni sizlarga ko‘p narsalarni aytib, topshirgayman.
Ey odamlar! Sizlarning qoninglar va molinglar bir-biringlarga haromdir. Shu kundan boshlab qiyomatgacha bu hukm o‘zgarmasdur. Shu oyda shu shaharda bu arafa kunining hurmatini saqlagandek, ularning ham hurmatini saqlanglar. Har kimga bir kimsa omonat qo‘ysa, unga hech xiyonat qilmay egasiga topshirsin. Bu kundan keyin hech kim sudxo‘rlik qilmasin. Islom dinida bu ish haromdur. Islomdan ilgari berilgan ijara pullarini yo‘q qildim. Amakim Abbosning ijaraga bergan pullarini yo‘qotish bilan bu ishni boshlayman. Johiliyat zamonida bo‘lgan qon da’volarini yo‘qqa chiqardim. Islom davrida unday da’volar so‘ralmaydur. Dastlab o‘z amakim o‘g‘li Rabi’aning qon da’vosini qoldirdim.
Qurol tutib, qasd qilib kishi o‘ldirganni qasos qilib o‘ldirurlar. Qasd qilganligi aniqlanmagan, tayoq-tosh bilan urib o‘ldirganlarga xun baho to‘latib, ulardan yuz tuya olinglar.
Ey odamlar! Xotinlarning sizlarda bir qancha haqlari bordur. Alardin biri shulki, to‘shaginglarni boshqaga bostirmasinlar. Erlaridan ruxsatsiz ularning uylariga begonani kirgizmasinlar. Nikoh xiyonatidan o‘zlarini yiroq tutsinlar. Agar shulardan birortasini qilar ekanlar, ularni qiynashga Alloh ruxsat beradi. Shundoqkim, avval ular so‘z bilan o‘kta (nasihat) qilinglar, agar bu bilan tuzalmasalar, o‘rin va to‘shakni boshqa solinglar. Munda ham bo‘lmasa, yormay, ko‘kartmay uringlar. Agar tuzalib to‘g‘ri bo‘lsalar, ularni yedirib-ichirib, butun nafaqasini berib turish sizlarga vojibdur.
Ey odamlar! Shuni bilinglarkim, xotinlaringiz sizlarning yordamchilaringizdir. Ularning boshlariga ega bo‘lolmagaysiz. Alloh omonati bilan alarni oldingiz. Alloh amri bilan sizlarga halol bo‘ldilar. Shunday bo‘lgach, xotinlarga zulm qilishdan saqlaninglar!
Ey odamlar! Mo’min mo’minning qarindoshi, og‘asidur. Mo’minlar bir-birlariga o‘zlari suyub bermasalar, rizosizlik bilan olgan mollari hamromdur. Mening bu so‘zlarimni angladinglarmi? Ey bor Xudoyo, sening buyruqlaringni bandalaringga yetkazdim, bunga o‘zing guvohdursan.

Ey odamlar! Yaratgan Xudoyinglar birdur. Barchang¬lar bir Allohning bandalaridursiz. Otanglar birdur. Baringlar Odamdan tarqaldinglar. Odam tuproqdan yaratildi. Kim taqvolik bo‘lsa, Xudo oldida qadri shudir. Arabning Ajamdan ortiqligi yo‘qdur. Kim taqvoli ersa, shu ortiqdur. Ey bor Xudoyo, o‘zing guvoh bo‘l, sening amringni bandalaringga yetkazdim. Menim shu so‘zlarimni hozirlar g‘oyiblarga, uqqanlar uqmaganlarga yetkazsinlar.
Ey odamlar! Har bir vorisga merosdan tegadigan hissasini Xudo Qur’onda o‘zi taqsim qilib qo‘ymishdir. Merosdan vorisga vasiyat qilish durust emasdur. Xudo bo‘lgan narsani yana bandasi qanday bo‘la oladi? Meros molining uchdan biriga vasiyat yuradi. Har kim o‘z otasini tashlab, boshqaga bola atalsa, yoki o‘zini ozod qilgan xo‘jasidan tonib boshqaga bog‘lansa, unday odamga Allohning, farishtalarning, barcha insonlarning la’nati bo‘lsin! Unday odamning toat-ibodatlari qabul bo‘lmaydi.
Ba’zilarning so‘zlaricha, shul arafa kuni ushbu oyat Xudodan keldi: «Al-yavma akmaltu lakum dinaku va atmamtu alaykum ne’matiy va roziytu lakumul isloma dinan». Ya’ni: «Shu kunda dinlaringni kamoliga yetkazdim, diniy ne’matlarimni tamom berdim, sizlar uchun Islom dinini xohlab, uni ato qildim», demakdur.
Juma kuni asr namozidan so‘ngra Arafot tog‘ida Qasvo nomli tuyalarini minib turganlarida yuqorigi oyat nozil bo‘ldi. Vahiy og‘irligini ko‘tarolmay oyog‘i sinayozganlikdan tuya darhol cho‘kdi.
Ibn Abbos rivoyat qiladi: «Shu Arafotda to‘rt toifa din ahllarining bayramlari bir kunda bo‘ldi. Juma kuni Arafot bo‘lishi musulmonlar uchun ulug‘ bayram edi».
Yahudiylar, nasorolar, majusiylarning bayramlari ham shu kunga to‘g‘ri kelib qoldi. Ilgari bunday ish ko‘rilmagan ekan. Bu oyat tushgandan so‘ngra buni o‘qib, Hazrati Umar yig‘ladi.
— Nega shunday yig‘laysan? — deb Rasululloh Hazrati Umardan so‘radilar.
— Yo Rasulalloh, har kuni o‘smoqda edik. Endi o‘sish kamoliga yetdi ersa, aning so‘ngida eksilish boshlang‘usidur, — dedi hazrati Umar.
— To‘g‘ri aytadursan, — dedilar Rasululloh.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallam Arafotda quyosh botguncha to‘xtab, so‘ngra Muzdalifaga qarab qaytdilar. Usoma ibn Zayd Rasulullohning orqalariga mingashgan edi. Muzdalifa esa Arafot bilan Mino orasidagi bir mashhur joydur. Qur’onda uni Mash’arul harom deb aytilur. Arafotdan qaytganda hojilar shu joyda Xudoni yod qilib, bir kecha yotishlari vojibdur.
Minoga kelganda shaytonga otadirgan toshlarni shu joydan olish sunnatdur. Arafotda peshin namoziga asr namozini qo‘shib o‘qilgandek, Muzdalifaga kelganda shom namozini xufton namoziga qo‘shib o‘qiladi. Rasululloh Arafotda turganlarida shu yerda hozir bo‘lgan ummatlarining gunohlarini Xudodan so‘radilar.
— Kishi haqqidan boshqasini kechdim, — dab vahiy keldi.
Arafotdan Muzdalifaga kelganlarida qolgan gunohlarini ham kechishlikka yana talab qildilar ersa, shu Arafotda o‘zlari bilan birga haj qilgan ummatlaridan kishi haqqi ham kechirildi. Iblis mal’un bunga chidayolmay boshiga tuproq sochib yig‘lagani turdi. Buni ko‘rib Rasululloh Tangriga shukr qilib kuldilar.
So‘ngra u joydan Minoga kelib, shaytonga tosh otdilar. Rasulullohning tuyalarini hazrati Bilol yetaklab, hazrati Usoma boshlariga soyabon ko‘targan edi. Rasululloh Minoga kelganlaridan keyin birinchi va ikkinchi kunlarida tuya ustida turib xalqqa va’z aytdilar. Bu va’zlarida zinoning ziyonlariyu, uning eng qattiq haromligini bayon qilgandan so‘ngra:
— Insonning qonini to‘kish qanday harom bo‘lsa, aning moliga zo‘rlik qilish, obro‘yini tushirish ham o‘shanday haromdur — dedilar.
So‘ngra boshlarini yuqori ko‘tarib:
— Ey bor Xudoyo, buyrug‘ingni bandalaringga yetkazdim, — deb uch marta aytdilar. So‘ngra ularga qarab:
— Haj qilishning odoblarini mendan o‘rganib qolinglar. Bu yildan keyin haj qilish-qilmasligimni Xudo biladur. Yana mendan keyin haq yo‘ldan adashib o‘zaro urush qilib, bir-biringlarni o‘ldirmanglar. Bu so‘zlarimni hozirlar g‘oyiblarga, uqqanlar uqmaganlarga yetkazsin, — dedilar.

So‘ngra qurbonlik qiladigan joyga keldilar. Madinadan chiqishlarida yuz tuya qurbonlikka atab haydagan edilar. Shulardan oltmishtasini o‘z qo‘llari bilan bo‘g‘izladilar. Qolganlariga Hazrati Alini o‘z tomonlaridan vakil qilib so‘yishga buyurdilar. Minoda ikki kun turib, uchinchi kuni tushdan keyin Makkaga qaytdilar. Rasulullohning chodirlari ersa Mino tog‘ida Muhassab degan joyga tiklangan edi. Xufton namozi o‘qilguncha shu yerda turib, bir ozgina uxlagandan keyin kechalab Makkaga kirdilar. Sahar vaqtida vido’ tavofini qilgandan so‘ng Madinaga qarab yo‘lga tushdilar.
Endi har bir musulmon kishiga shuni bilmak kerakkim, haj qilishning uch farzi bordur.
Birinchisi, ehrom bog‘lagan chog‘da «Labbayka»ni oxirigacha aytib turib, «Hajni ado qilurman» deb ko‘nglida niyat qilish kerakdur.
Ikkinchisi, Arafotda eng ozi biror soat bo‘lsa ham turish farzdur.
Uchinchisi, Arafotdan qaytgandan keyin Baytullohni tavof qilishdur.
Agar shu uchovidan birortasi bo‘lmay qolsa, qilgan haji hisobga o‘tmaydi. Bulardan boshqa haj ibodatlari bo‘lsa, yo vojib, yo sunnat bo‘lur.
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bir necha kun yo‘l yurib dengiz qirg‘og‘idagi Rubug‘ qishlog‘i yaqinidagi G‘adirxom degan joyga yetdilar. Shu yerda sahobalarga qarata ushbu va’zni aytdilar:
— Ey odamlar! Men ham insondan tug‘ilgan, sizlarga o‘xshash bir insondurman. Mundan keyin ko‘p uzoqlamay Allohdan elchi kelib, meni chaqirib qolurmu, deb o‘ylayman. Agar chaqirilsam, bormasga chora yo‘qdur, albatta, shunday bo‘lgach, bir kuni Xudo oldiga boramiz. Men ham so‘ralurman, sizlardan ham bu ishni so‘raydilar. Anda nima javob bergaysiz? — dedilar.
Sahobalar:
— Yo Rasululloh, biz guvohlik berurmizkim, siz Allohning amrini bizlarga yetkuzdingiz, bu to‘g‘rida ko‘p mehnatlar ko‘rib, (bu yerda mehnat — arab tilidan qiyinchilik mashaqqat ma’nosidadir) mashaqqatlar chekdingiz. Har (qanday) holda bizga yaxshilik qildingiz, Alloh ajrini bersin. Bu ulug‘ xizmatingiz shukrini ado qilishdan ojizdurmiz, — dedilar.
Anda Rasululloh:
— Barcha olamni yaratgan bir Allohdur, Muhammad uning haq payg‘ambaridur. Qiyomat bo‘lishi haqdur, jannat haq, do‘zax haqdur. O‘lim haq, yana tirilish haqdur. Endi shu narsalarga iymoningiz bordur! — dedilar.