Uhud urushida ko‘tarilgan g‘azot tug‘i Hazrati Aliga topshirilgan edi. Bu urushga chiqmaganlardin ko‘p kishilar bu safar birga chiqmoqqa tilagan bo‘lsalar ham, Rasululloh alarga ruxsat qilmadilar. YOlg‘izgina Uhudda mergan boshlig‘i bo‘lib, shu yerdan jilmay turib, shahid bo‘lgan Abdullohning o‘g‘li Jobirga ruxsat berdilar. Undan boshqa hech bir kimarsaga ruxsat bo‘lmadi. Buning sababi shul erdikim, Jobir aytdi: «Uhud g‘azotiga siz bilan chiqmoqchi edim, chiqolmay qolganim shu uchun bo‘ldikim, otamdin tug‘ilgan to‘qqiz qiz ichida men yolg‘iz o‘g‘il edim. Uhud g‘azotiga chiqar chog‘da otam aytdi: «Bu qizlar ustida qarab turgudek biror kishi bo‘lmasa, qandog‘ bo‘lg‘ay, umidim shuldirki, bu g‘azotda men shahodat topgayman, bularga qora bo‘lib sening turishing albatta kerakdur», dedi. Mana, otamning shu so‘zini qiyolmasdan nochorlikda sizdan ajrab qolgan edim. Endi bu safardin qolmasman, ruxsat qiling, yo Rasululloh», deb qattiq talab qilganidan keyin unga izn berdilar. Bu safarda Rasulullohdin boshqa otga mingan kishi yo‘q edi. Qolgan barcha sahobalar piyoda edilar. Shu chiqqanlaricha, yurib-o‘tirib askar Hamro ul Asad degan joyga yetdilar. Bu yer esa, Madinadan sakkiz mil yiroqda edi. Mana shu yerga yetganlarida Alloh taolo tarafidan bu oyat nozil bo‘ldi:
«Allaziynastajobu lillahi var-rasuli mim ba’di ma asobahumulqarhu, lillaziyna ahsanu minhum vattaqov ajrun a’zim», ya’ni: «O‘tgan Uhud urushida shuncha ko‘p jarohatlangan bo‘lsalar ham, yana Alloh amriga va aning payg‘ambariga itoat qilib, yaxshilik qilguvchilarga, taqvo yo‘lini tutguvchilarga Xudo tarafidan ulug‘ savob bo‘lg‘uvsidir, Alloh taolo ularg‘a jannat ato qilg‘uvsidur» demakdur.
Payg‘ambarimizning Madinadan chiqib, askar bilan shu joyga yetib kelganliklari alarga ma’lum bo‘ldi. Quraysh raislaridan Safvon ibn Umayyaning ikkinchi urush ochmoqqa ra’yi yo‘q edi. Bu so‘zni anglagach, ul aytdi:
— Ey Quraysh xalqi, bu urushda ersa o‘razimiz (baxtimiz) ochilib, bizlar g‘alaba qozondik. Urush obro‘yini oldik, endi qaytib borib, yana urush qilar bo‘lsak, qonlari qaynagan, o‘ch olmoqqa xumor bo‘lib, g‘azablangan, tajribalik dushmanlar bilan to‘nqashurmiz. Uhud urushida qatnashmagan kishilar ham yordamga chiqqaylar. Ana ul chog‘da urush bizning ziyonimizga chiqmagay, albatta, bizning foydamizga bo‘lgay, deb kim ayta olur. Endigi maslahat shulki, obro‘yimiz qo‘lda turgan chog‘da qaytganimiz yaxshiroqdur, — dedi.

Buning ustiga Ma’badal Xuzoyi degan kishi Xuzoa qabilasining raislaridan edi, o‘zi iymon keltirmagan bo‘lsa ham, Rasulullohga xayrixohligi bor edi. Uhuddagi musulmonlarga bo‘lgan musibatni onglashib, kofir-musulmon, demay, butun qabila xalqi qattiq qayg‘urishgan edilar. Islom askari Hamroul Asadga tushganida, ul kishi kelib, Rasulullohga ko‘ngil aytib, shundoq dedikim:
— Ey Muhammad, sizlarga bo‘lgan bu musibatga Xudo haqqi, bek og‘rindik, o‘z ustimizga tushgandek ko‘rib, bu ishga qattiq qayg‘urdik. Sendin boshqaga bu musibatlar bo‘lishini tiladik. Sening martabangni Alloh egiz qilishini suyub turdik. Lekin na choradurki, biz tilagandek bo‘lmadi, — dedi.
Bu aytgan so‘zi Rasullulohga xush kelib, undin rozi bo‘ldilar. So‘ngra bu kishi u joydin jo‘nab, Ravho degan joyga kelganida Quraysh qo‘shiniga yo‘liqdi. Safvon ibn Umayya so‘ziga qaramasdin, Madina sari bormoqqa qasd qilishgan edilar. Shu orada Abu Sufyonning ko‘zi Ma’badul Xuzoiyga tushdi. Buning Madina tomonidan kelayotganini bilgach: «Orqangda nima bor?» deb andin so‘radilar. Anda ula aytdi: «Bilganim shuldurki, Muhammad qalin qo‘shin tortib, qizg‘inlik bilan kelayotibdur. Uhud urushida bo‘lolmaganlar barisi bu safarda birga chiqmishdur. Butun askar qaynagan qozondek g‘azablanib kelmakdadurlar. Ularning eng suygan tilaklari ersa, sizlardin o‘ch olmoq ko‘rinur», dedi.
Yuqoridagi Safvonning aytgan so‘zi ustiga buning so‘zi qo‘shimcha bo‘lib, Quraysh qo‘shiniga qattiq qo‘rqinch tushdi. Anda Abu Sufyon Ma’badil Xuzoiydin maslahat so‘rab: «Ey Ma’bad, endigi ish nimadur, qandoq qilsak biz uchun yaxshilik bo‘lur?» dedi. Anda Ma’badil Xuzoiy aytdi: «Muhammadning bu kelishiga qaraganda, bu yerdin sizlar ko‘chib ulgura olmasdin turib, uning qo‘shini kelib bosgay. Endi bu joydin tezroq ko‘chib, yo‘l tortmoqdin boshqa, sizlarga foydalik ish yo‘qdur», dedi. Bu so‘zlar bilan Quraysh qo‘shinlarining qo‘rqinchlari ziyoda bo‘lib, shoshilinch ko‘chib yo‘lga tushdilar. Qo‘rqinchlik bo‘lganlikdan og‘ir yuklarini olishga ulgurolmadilar. Ungachalik Islom qo‘shini oldidan uch kishi avval yo‘lga chiqqan edi. Dushman ko‘ziga ko‘rinib qolib, alardin ikkovi qo‘lga tushdi. Birovi qochib qutulib, dushmanning ketgan xabarini Rasulullohga yetkazdi. Qo‘lga tushgan ikki kishini omon bermay, darhol o‘ldirdilar. Alarning ko‘chib qochgan joylariga kelganlaridan so‘ngra urushmaslik to‘g‘risida Safvonning so‘zini Rasululloh onglagach, aytdilarkim: «Safvon din yo‘lida to‘g‘ri yo‘l topmagan bo‘lsa ham, Quraysh qavmini bu urushdan to‘sgani uchun dunyo ishida ularni to‘g‘ri yo‘lga solmishdur. Bu haqda alar uchun bek ulug‘ foydalik ish qilmishdur.
«Vallaziy nafsiy biyadihi laqad savvamtu la humul hijorata valav rojau la kanuv kaamsiz zahibi». Ya’ni: «Mening jonim uning qudrat qo‘lida bo‘lgan Alloh oti bilan qasam qilurmankim, alar uchun osmondin azob toshlarini otmoqqa belgilagan edim, agar qaytib kelgan bo‘lsalar ketgan kunlar, o‘tgan zamonlardek nomu nishonsiz bo‘lib, barchalari qolmay halok bo‘lar edilar», deb Quraysh qo‘shinlari qaytgan taqdirda, g‘azab ilohiyga qolib, osmon azobi bilan halok bo‘lishlaridan xabar berdilar.

Quraysh qo‘shinlarining qochib ketganini onglagach Rasululloh shu joyda uch kun turdilar. Payg‘ambarimiz amrlari bilan har tunda besh yuz yerda o‘t yoqilur edi. Bundin maqsadlari esa yiroqdin ko‘rgan dushmanlarga askar ko‘pligini ko‘rsatib, alarni qo‘rqitmoq va shul atrofdagi hali iymonga kelmagan arab qabilalariga haybat ko‘rsatmoq edi. Chunki Qur’on qonunida musulmonlar o‘zaro muomala ishlarida bir-birlariga makru xiyla qilmoq harom bo‘lsa ham, ammo urush kunlarida o‘rni kelar ekan. Makr-xiyla ishlatmoq Payg‘ambarimizning sunnatlaridur. Rasulullohning tarjimai hollarini o‘qiguvchi kishilar ko‘p joyda bundoq ishlarga uchraydilar.
Uch kun o‘tgandin so‘ngra, dushmanlardin hech bir xabar bo‘lmagach, Madinaga qaytdilar. Bu qaytishlarida qora bosgandek bo‘lib, Quraysh shoiri Abu Izza degan kishi yo‘liqib qolib, qo‘lga tushdi. Bu ersa Rasulullohga va musulmonlarga har yerda tili ila ko‘p ozor yetkazgan kishi edi. Islom dinini va musulmonlarni yomonlab, she’r aytib, xalqni ularga qarshi qo‘zg‘amoq uning vazifasi edi. Abu Izza Badr g‘azotida ham qo‘lga tushib, u yerda olingan asirlar o‘zlari uchun har bir kishi boshiga to‘rt ming tangadan ming tangagacha to‘lan berib, qutulgan edilar. Rasululloh buni ul joyda tekinga ozod qilgan edilar. Shu shart bilankim, ikkinchi musulmonlarni yomonlashdin tilini saqlagay, bundin buyon she’r o‘qib, Islom diniga qarshi tashviqot qilmagay, yana musulmonlar bilan urushmoqqa chiqqan askar qo‘shiniga qo‘shilmagay. Mana shu shartlarni qabul qilib, bu va’dani ikkinchi buzmasga ahd berib, to‘lan to‘lamasdan tekinga asirlikdan qutulgan edi. Makkaga borgandin so‘ngra: «Barcha kishilar Muhammaddin pul to‘lab qutulgan bo‘lsalar, men quruq suv bilan uni aldab qutuldim», deb burungidan ham qattiqroq yomonlikka kirishgan edi. Va’dasiga vafo qilmay, Uhud urushiga chiqqan kuffor qo‘shiniga qo‘shilib birga kelgan edi. Bu qilgan yomonligi o‘z boshiga yetib, bu yo‘li yana qo‘lga tushib qoldi. Rasululloh buni ko‘rgach, ani o‘limga buyurdilar. Ul aytdi:
— Ey Muhammad, mening gunohimni kechgil, yosh qiz bolalarim uchun o‘limdan meni qoldirgil, ikkinchi bundoq qilmaslikka ahd berayin, — dedi. Anda Rasululloh aytdilar:
«La yo‘ldag‘ul mu’minu min juhrin marratayni». Ya’ni: «Mo‘min kishi bir teshikdan ikki qayta o‘zini chaqtirmag‘ay, sen bizni bir yo‘li aldading, endi yana bizni aldayolmagaysan, — dedilar.

Mana bu so‘zdin Rasulullohning butun ummatlari ibrat olgaylar. Bir ziyon ko‘rgan ishdan ikkinchi saqlanmagan kishi oqillar qatorida bo‘lmag‘ay. Ayniqsa, siyosat egalari, askar boshliqlari mundoq ishlarda bek soqlik qilgaylar.
Shuning bilan yo‘l yurib, Rasululloh Madinaga salomat keldilar. Uhuddan qaytib, bu g‘azotga chiqqanlariga besh kun bo‘lgan edi. Shu kelgan kunlari Quraysh kofirlarining josuslaridan Muoviya ibn Mug‘ira degan kishi qo‘lga tushdi. Voqeasi shundoq edikim, Uhud urushi tugab, Quraysh qo‘shini Makkaga qaytgandin so‘ngra bu kishi o‘z erkicha ulardan ajrab qolib, yashirin ravishda Madina ichiga kirdi. To‘g‘ri Hazrati Usmon uyiga kelib eshik qoqdi. Aning ayoli Payg‘ambarimiz qizlari Ummu Gulsum erdi.
«Bu kimdir?» deb so‘ragach, Muoviya: «Usmonning yaqin qarindoshi erurman, andin bir tuya olgan edim, shuning aqchasini bermak uchun keldim, chaqirib bergil», dedi. Shu orada xiyol o‘tmay, Hazrati Usmon kelib qolib, ko‘rdikim, dushman kishisi o‘tiribdi. Urush o‘tganiga bir kun bo‘lmagan, ikki orada qancha qon to‘kilgan, shundoq kuyuk ustida buning kelganini ko‘rib, Hazrati Usmon qattiq cho‘chidi. Chunki bu kishi uning yaqin qarindoshi edi, arab odaticha qarindoshini dushmandan saqlayolmaslik eng og‘ir ayb ishlardin sanalur edi. Shuning uchun hazrat Usmon ani ko‘rganida:
— Meni ham halok qilding, yana o‘zingni ham halok qilding, — dedi.
Anda ul:
— Bu yerda sendin o‘zga yaqinroq mening qarindoshim yo‘qdur, sendin panoh tilab keldim, endi meni o‘z omoningga olgaysan, — dedi.
So‘ngra Hazrati Usmon uyining bir chetiga kirgizib qo‘yib, Rasulullohdin bu kishiga omon olgani ketdi. Shu orada Rasululloh eshitdilarkim, Muoviya ibn Mug‘ira josuslik bilan Madinada yuribdur. Ani tezlikda topmoqqa buyurdilar. So‘roqlagan kishilari izini topib, to‘g‘ri Hazrati Usmon uyiga kirdilar. U qo‘rqqanidan uyda yashiringan edi. Uni uyda ko‘rmagach, Ummu Gulsum uning yotgan joyini ko‘rsatib, imlab qo‘ydi. Shu yerdan tutib uni Rasululloh huzurlariga keltirdilar. Darhol o‘limga hukm qildilar. Buni ko‘rib Hazrati Usmon:
— YO Rasulalloh, sizni haq payg‘ambar qilib yuborgan Alloh oti bilan qasam qilurmankim, shu hozirda, bu kishi uchun omon so‘rab kelgan edim. YO Rasululloh buning qonini menga bag‘ishlang, — dedi.
Anda Rasululloh aytdilar:
— Senga buni bag‘ishladim, ammo sharti shuldurkim, bu kishi uch kundan ortiq Madinada turmasun. Agar shu shart buzulur ersa, Xudo haqi, omon yo‘qdur,— dedilar.

Bundin so‘ngra Quraysh qo‘shinining oldini to‘sib, Hamroul Asad safariga chiqdilar. Qarasalar, bu safardin qaytib kelgunlaricha bo‘lgan voqeani Qurayshga yetkazmoq uchun, qilgan shartining buzilishiga qaramay, so‘z tinglab Madinada yurgan ekan. To‘rtinchi kuni Rasulullohning kelayotgan xabarini onglab, darrov qochib, yo‘lga chiqdi. Bu ishni Rasululloh onglagach, uning ortidan tutib kelmoq uchun ikki kishini buyurdilar. Biri Ammor ibn YOsir, ikkinchisi Zayd ibn Horisa edi. «Albatta, uni shundoq joyda bundoq ish ustida topgaysizlar», dedilar. Rasululloh qanday joyni aytgan bo‘lsalar, naq o‘shal joyda tutilib, o‘ldirildi. Bu safarda musulmonlardin ikki kishi shahid bergan bo‘lsalar ham, kofirlardin bu kishi o‘ldirilib, qasoslari qaytdi. Mana shu yilda Hazrati Fotimadin imom Hasan tug‘ildi. Ummu Gulsum qizlarini payg‘ambarimiz Hazrati Usmonga shu yili nikoh qilgan edilar. Bundin ilgari Ruqiya degan qizlarini bergan bo‘lib, ul vafot qilgan edi. Hazrati Usmon Rasulullohning ikki qizlari bilan nikohlandi. Shuning uchun laqablari «Zunnurayn» bo‘ldi. Ma’nosi — «ikki nur egasi», degan bo‘lur.
Yana shu yili, Uhud urushidan keyin, Qur’on hukmi bilan aroq harom qilindi. Aning haqida ushbu oyat keldi:
«YO ayyuhal laziyna amanu innamal xamru val maysiru val ansobu val azlamu rijsum min amalish-shaytoni fajtanibuv laallakum tuflihuvan, innama yuridush-shaytonu an yuvqia baynakumul adovata val bag‘zoa fil xamri val maysiri vayasuddakum an zikrillohi va anissaloti fahal antum muntahuvan».
Ya’ni: «Ey iymon keltirguvchi mo‘minlar, hukm shuldur, bundin o‘zga emasdurkim, aroq ichmak, qimor o‘ynamoq, butlarga sajda qilmoq, fol o‘qlariga ishonmoq, mana shu to‘rt narsa shaytonning chiqargan ishlaridan eng yomon ishdur. Albatta, bu ishlardin saqlaninglarkim, hamma yomonliklardan qutulg‘aysizlar. Aroq ichib, qimor o‘ynamoqda shayton o‘rtalaringizga qattiq dushmanlik solgay va yana Allohni yod qilmoqdin, va namoz o‘tamakdin sizlarni qoldirgay. Endi bu narsalar insonga shundoq ziyon keltirur ersalar ham nechun ulardin saqlanmagaysizlar, albatta, ulardan saqlaninglar» demakdir.

Bu oyatni onglagan barcha sahobalar, «Saqlandik» deb javob qildilar. Bunday bo‘lgach, endi har davrning musulmonlari ham shu javobni berib, ushbu ziyonlik narsalardan saqlanishlari albatta lozimdur. Yuqorigi oyatda aytilgan to‘rt narsaning birisi «azlon» bo‘lib, buni «fol o‘qlari» dedik. Buning ochiq ma’nosi shundoq erdikim, uchida o‘qi yo‘q uch dona o‘q yoylarining birinchisiga «If’al», ikkinchisiga «Lo taf’al» so‘zlari yozilgan. Uchinchisiga hech narsa yozilmagan, quruq mana bu uch yog‘och o‘q bir to‘rvaga solinib, Ka’baga osib qo‘yilgan edi. Birinchi so‘z ma’nosi «qil» degani bo‘lib, ikkinchisi qilmadir. Uchinchisida— so‘z yo‘q, qilish-qilmaslik o‘z ixtiyorida. Ka’baga osilgan o‘qlardin boshqa har qaysi arab uyida ham shundoq o‘qlar saqlanur edi. Mana endi bulardin bir kishi safarga chiqmoqchi yoki urushga bormoqchi, yoki biror muhim ish qilmoqchi bo‘lsa, ul kishi kelib shu to‘rvaga qo‘l solar edi, uning qo‘liga qaysi o‘q chiqsa, shunga qarab ish qilur edi. Masalan, «if’al» chiqsa, ul kishi qilgay va aksincha, yozilmagani chiqsa, qilar-qilinmasligi o‘z ixtiyorida bo‘lgay. Mana shundoq ishlarga bog‘lanib turish Islom shariatida shu oyat hukmi bilan xarom bo‘ldi. Endi mo‘min odamga lozim shuldurkim, agar shariatga sig‘adigan bir ish qilmoqchi bo‘lsa, foyda-ziyonini avval tekshirgandin so‘ngra, Allohga tavakkal qilib, u ishga kirishsin, bo‘lar-bo‘lmas narsalardin shak olib, iymoni bo‘sh kishilardek har narsadin fol ko‘tarib, o‘ziga foydalik ishlardin quruq qolmasin. Chunki Alloh taolo Qur’onda aytdi:
«Fa iza azamta fatavakkal alalloh», ya’ni: «Bir ishni qilmoqqa qasd qilsang, Allohga tavakkal qil», dedi.
Bu oyatdin chiqqan Allohning buyrug‘icha, har ishning yaxshi-yomonligini tekshirib chiqqandin so‘ngra, ul ishni qilish-qo‘yishda, albatta, Allohga tavakkal qilmoq har bir mo‘min kishiga farz bo‘ldi. O‘tgan oyatda aytilgan to‘rt narsani «shayton ishlaridan eng yomon ishdur, albatta bundin, saqlaninglar», deb Alloh taolo bandalariga buyuradi. Bularning yomonligi, agar o‘ylab qarasa, har qandoq kishiga ham ma’qul bo‘lur. Ayniqsa, aroq bilan qimor, bularning dinga va dunyo turmushiga eng qattiq ziyon qilishini bu oyatda Alloh taolo ochiq ko‘rsatdi. Chunki insonlarda eng qimmatlik narsa, kishining aqlidur. Ichkilikka kirishgan kishilar, shundoq ulug‘ ne’matdin, bahosi yo‘q gavhardin ajraydilar. Chunki aroq ichib esirmak, kishi sog‘liq sotib, telba bo‘lmog‘i demakdir. Buning ruhoniy tarafdin qandoq ziyoni ko‘p ersa, jismoniy tomondin tan sog‘liq ishlariga undin ham ziyoni ko‘proqdir.

Islom xukamolarining ustozlaridan Abu Ali ibn Sino aytibdurkim: «Ichkilikka o‘rgangan odamlar ko‘pincha shol yoki qaltiroq kabi qo‘rqinchlik dardga yo‘liqqaylar». Yana Rasululloh aytdilar:
«Al xamru jammoul ismi va ummul habois». Ya’ni «Aroq gunohning xazinasi va barcha yomonlikning onasi». Agar bir kimsa o‘zi bilaturib, qiz farzandini aroqxo‘rga bersa, ul kishi o‘z qizini zinoga tutib berganning gunohini topgay, dedilar. Endi bundoq bo‘lgach, har bir mo‘min musulmonlar bu oyat-hadis mazmuniga amal qilib, bundog‘ ulug‘ gunohdin o‘zlarini saqlasinlar va bir necha soatlik bosh og‘rig‘ini kayf qilish xayolini xush ko‘rib, dunyo va oxiratlarini xarob qilmasinlar.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Makkadin Madinaga Rasululloh hijrat qilib kelganlaridan so‘ngra yigirma yetti qatim o‘zlari askarga bosh bo‘lib, urushga chiqdilar. Qolgan urushlarga o‘zlari Madinada turib askar chiqardilar. Payg‘ambarimiz boshchi bo‘lib, urushga chiqqan bo‘lsalar, uni g‘azot safari deb aytilur. Agar o‘zlari chiqmagan bo‘lib, oz-ko‘p askar yuborgan bo‘lsalar, uni ilg‘or safari deyilur.
Uhud urushi o‘tib, bir necha oydin keyin Rasulullohga shundoq xabar keldikim, Bani Asad qabilasining raislaridan Talha va Salama degan kishilar bosh bo‘lib, urush qilmoqqa askar to‘plamoqdadurlar. Buni eshitib, darhol bir yuz ellik kishilik bir bo‘lik cherik (askar) chiqarib, Abu Salamani askarga boshliq qildilar. Bu safarlari esa, hijratning to‘rtinchi yili, Muharram oyining boshlarida edi. Bu askar ildamlik bilan dushman yeriga yetib borib, tuyuqsizdan ular ustiga chopul qildilar. Qarshi turmoqqa dushmanlarning qudratlari qolmadi. Mol boqib yurgan uch qullarini qoldirib, qolganlari esa tog‘u toshlarga tarqalib qochdilar. Alarning tashlab qochgani qo‘y-echki, tuyalarini haydashib, o‘n kun ichida salomat Islom askari Madinaga qaytib kelishdilar.

URANA VOQEASI

Yana shu yilning Muharram oyida ansor sahobalaridan Abdulloh ibn Unays degan kishini Arafot tog‘i yaqinida, Urana degan yerga yubordilar. Ul joyda Huzayl qabilasining raisi Sufyon ibn Xolid Rasulullohga qarshi askar to‘plab, Madina ustiga yurish qilmoqchi edi. Bu xabar Rasulullohga eshitilgach, Abdullohga buyurdilarkim:
Bu xizmatga yashirincha yolg‘iz o‘zi borgay, payt topib fitna boshlig‘i bo‘lgan kishini o‘ldirib, qaytgay.
Anda Abdulloh:
— Ey Rasululloh, bu ishni bajarish ustida, agar hojat tug‘ilib qolsa, yolg‘on so‘z qilmoqqa ruxsat qilurmisiz? — dedi.
Zarurat holda yolg‘on so‘zlashga Payg‘ambarimiz ruxsat qildilar. So‘ngra shu hijratning to‘rtinchi yili, Muharram oyining beshinchi kunida ul kishi Madinadan chiqib, bir necha kun ichida dushman yeriga yetib, u bilan ko‘rishdi.
— Qaysi qabiladin erursan? — deb so‘radi,
— Xuzoa qabilalsidan bo‘lurman, Muhammad bilan urushmoq uchun seni askar yig‘ibdi, deb eshitdim, unga dushman bo‘lganligimdan men ham fidoiy bo‘lib shu urushga qatnashmoqqa keldim — deb javob qildi Abdulloh.
Bu so‘zni onglashi bilan uning ko‘ngli ko‘tarilib, aytdikim:
— «Anglaganing to‘g‘ridur. Muhammad bilan urush qilmoqqa askarimiz yig‘ilib tayyor bo‘ldi. Bu yaqin orada Madina sari yurish qilmoqchidurmiz, xush kelding, — deb Abdullohni o‘z chodiriga boshladi. Kech bo‘lib, boshqalari tarqalib ketdilar. Abdulloh so‘zini so‘nin (yaxshi) ko‘rib, el uyquga ketgunchalik uxlamasdin, so‘zlashib o‘ltirishdi. Rasulullohdin so‘z ochib:
— Muhammad shu kungachalik men kabi urush yo‘lini bilgan bir kishiga yo‘liqmagan bo‘lsa kerak. Urush qandoq ekanini endi unga ko‘rsatgayman, — der edi.
Shu orada uni uyqu bosib, ajal to‘shagiga kelib yotdi. Qattiq uyquga kirgan chog‘da, Abdulloh sekingina turib, jon chiqar uni chiqmas joyiga xanjarini botirdi. Va shu zamon to‘xtovsiz tun qorong‘usida Madina sari jo‘nadi. Kunduzi yashirinib, kechasi yo‘l yurar edi. Orqadin chiqqan quvg‘inchilarga yo‘liqmay to‘qqiz kun deganda Madinaga salomat qaytib keldi. Shu chog‘da Rasululloh masjidda o‘tirgan edilar. Abdullohga ko‘zlari tushgan hamon, arabchalab: — «Aflahal vajhu», ya’ni: «Yuz yoridimi?» dedilar. Anda Abdulloh: «Aflaha vajhuka», ya’ni: «Rasululloh, yuzingiz yoridi, tilagimga yetdim» dedi. Bo‘lgan voqeadan xabar topgach: «barakalloh» deb Payg‘ambarimiz Abdullohga bir aso (hassa) berdilar va: «Sen jannatda bu asoni tutib yurgaysan. Ul joyda aso tutganlar oz bo‘lgaylar», dedilar.
Demishlarkim, Abdulloh bu asoni butun umri boricha saqladi. Vafoti hozir bo‘ldi ersa, aning vasiyati bilan asoni kafan ichiga qo‘yib, birga ko‘mdilar, raziyallohu anhu.

AZAL VA QORRA QABILALARNING XIYONATLARI

Yana shu yilning Safar oyida Azal va Qorra arab qabilasidan bir necha kishilar elchi bo‘lishib kelib:
— YO Rasulalloh, bizlar butun qabilalarimiz bilan sizga iymon keltirdik, endi bizga olim kishilardin, qorilardin qo‘shib bersangiz, alar bizlarga borib dinni o‘rgatsinlar va Qur’on ta’limini bersinlar, — dedilar.
Rasululloh bu xizmatga sahobalardin o‘n kishini tayin qildilar va ularga topshirdilarkim, Quraysh kofirlariga ko‘z-quloq bo‘lib, alarning ishlaridan xabar keltirgaylar. Bularga ansor sahobalaridan Osim ibn Sobitni rais qildilar. Madinadin chiqqan kundan boshlab, kech yurib, kunduz kishi ko‘rmas joylarda yashirinur edilar. Shuning bilan yurib-o‘tirib, Raji’ degan joyga yetdilar. Bu joy bo‘lsa o‘tgan voqeadagi Abdulloh o‘ldirgan Sufyonning qavmi Huzayl qabilasining makoni edi. Mana shu yerga kelgandin so‘ngra, din o‘rganmoqchi bo‘lib, bu o‘n sahobani olib kelayotgan munofiqlarning xiyonati zohir bo‘ldi. Shundoqkim, «Muhammadning kishilarini aldov bilan bu joyga keltirdik, sizlardin o‘ldirilgan bir kishi o‘rniga o‘n kishini qo‘lga tushirdik. Endi joningiz bo‘lsa, tezlikda yetib qasos qilgaysiz», deb alarga yashirin xabar yetkazdilar. Bu xabar yetishi bilan qabila kishilaridan ikki yuzga yaqin askar orqadin quvib, bularga yetib kelishdi. Sahobalar ko‘rdilarkim, bunchalik qalin askarga qandoq qarshi turgali bo‘lur. Darhol o‘zlarini egiz tog‘ ustiga olishib, alarni toqqa chiqmoqqa qo‘ymadilar. Qo‘lga tushirmakdin ojiz qolgach, dushmanlar hiylaga kirishib: «Agar tog‘din tushar bo‘lsanglar, sizlarni o‘ldirmagaymiz», deb o‘zlariga qattiq qasam bilan ishontirdilar.
Bulardin uch kishi raislariga itoat qilmay, yolg‘on qasamga aldanib, tog‘dan tushishlari barobar, bularning qo‘llarini bog‘lagani turishdi. Birovlari bog‘latmasdan qarshilik ko‘rsatgan edilar, shu damdayoq qilich bilan chopib tashladilar. Qolgan ikkovlarini Makkaga eltib, musulmonlarda o‘chi bor Quraysh kofirlariga sotib, har ikkovlari ham dushmanlar qo‘lida shahid bo‘ldilar. Birovlari Habayb ibn Adiy degan sahoba edi. Bu kishini Makkada Haram tashqarisiga chiqarib, dorga osdilar.
Din yo‘lida Xudo uchun dorga osilganlarning bu ummat ichida eng birinchisidur. O‘lim oldida ikki rakat namoz o‘qishni musulmonlarga shu kishi sunnat qildi. Qolganlari ham tog‘ ustida ochlik-chanqoqlik bilan urishib yurib, barchalari shahid bo‘ldilar, raziyallohu anhum. Hazrati Habayb osilur chog‘ida dor tagida turib, ushbu so‘zlarni aytdi:
— Islom yo‘lida musulmonlik bilan o‘ldirilganligim uchun o‘limdan hech qo‘rqinchim yo‘qdur. Qaysi yonim bilan yiqilsam ham, Xudo uchun yiqilib o‘lurman. Dushmandin qo‘rqish, alarga egilish mendin zohir bo‘lmas. Bu yo‘lda o‘lsam, Alloh oldidan o‘rin olgayman.
Shundoq dahshatlik bir holda turib, bundoq mazmunlik she’r aytib, dushman oldida namoz o‘qimoq bu zotning raziyallohu anhu, qandoq haqiqiy iymonga ega ekanligini ko‘rsatdi.

MAUVNA VOQEASI

Dag‘i (yana) shu yilning Safar oyida bani Omir qabilasining raislaridan Abu Omir degan kishi elchi bo‘lib, Madinaga keldi. Rasululloh uni dinga da’vat qildilar. Iymon keltirmasa ham yaqinlashib aytdikim:
— Ey Muhammad, men bu dinni to‘g‘ri topdim, sharofatlik yaxshi din, deb o‘ylayman. Lekin mening qavmim Najdda qoldilar. Agar Najd qavmiga bir necha ulamo kishilaringdan yuborur ersang, alarni shu dinga da’vat qilsalar, qabul qilgaylar, deb umid qilurman, — dedi. Anda Rasululloh:
— Najd xalqiga ishonchim yo‘qdur, yuborilgan kishilarga yomon qasd qilgaylar deb qo‘rqaman, — dedilar. Anda Abu Omir:
— Andoq ersa bu boradurgan kishilarni o‘z omonimga olurman, hech kimdan alarga ziyon-zahmat yetkazmaslik uchun va’da berurman, — dedi.
Rasululloh buning so‘ziga ishonganlikdan Munzir Ibn Amr degan kishini boshchi qilib, sahoba qorilaridan yetmish kishini qo‘shib yubordilar. Bular necha kunlab yo‘l yurishib, Mauvna degan quduqqa yetishdi. Mana shu joyga kelganlarida, maslahat bilan xalqni dinga da’vat qilish mazmunida bir xat yozishdilar. Bu xatni sahobalardin Ibn Milhon degan kishi yuqoriga Abu Omirning jiyani Omir degan kishiga keltirib topshirdi. Bu esa qabila raislarining birisi edi. Keltirgan xatni o‘qib ko‘rmay turib, xat keltirgan ibn Milhon ustiga hujum qilib, ani shahid qildi. Qolgan sahobalarni ham yo‘q qilmoqqa o‘z qabilasini chaqirgan edi, amakisi Abu Omir bularni o‘z omonatiga olib, Rasulullohga va’da berib chiqqanini alarga bildirdi. Qabilasi buni onglagach: «Biz Abu Omirning va’dasini buza olmaymiz», deb uning chaqirig‘iga yurmadilar. Nochor bo‘lib, bir necha boshqa qabilalarni tashviq qilib, ular ustiga hujum boshladi. Dushmandan saqlashga va’da berib olib chiqqan Abu Omir bularni himoya qilishdan ojiz qoldi. Shuning bilan ko‘pchilik dushmanlar to‘rt tarafdin o‘rab, yetmish sahobani oraga oldi. Bular ham urusha-urusha, oxiri barchalari shahid bo‘ldilar.
Bulardin ikki kishi o‘limdan omon qoldi. Birisi Ka’b ibn Zayd o‘liklar ichida yotib, keyin tirildi. Buni dushmanlar o‘ldi deb o‘ylashgan edi. Ikkinchisi, Amr ibn Umayya, bu kishi bo‘lsa, hech ishdin xabari yo‘q, askarning ot-uloqlarini o‘tloqda boqib yurgan chog‘da shu voqea bo‘lmish edi. So‘ngra bu musibatdin xabar topib, bo‘lgan fojiani Rasulullohga yetkazdi. Bundin bir kun ilgari hazrati Jabroil ham shu haqda vahiy keltirgan edi. Bu musibatni onglagach, Rasululloh qattiq qayg‘urdilar. Dushmanlar qo‘lida vahshiyona o‘ldirilgan ahboblarni eskarib, bek achindilar. Ilgari-keyin Rasululloh bularga achingandek hech kimga achinmagan edilar», deb Anas rivoyat qilmishdur.