Мўминларнинг адолатли амири Умар ибн Ҳаттоб айтадилар:

Мен учун энг севимли киши хатоларимни кўрсатган инсондир.

Мен учун энг афзал инсон адолатга зид иш таклиф қилинганида, манфаатли бўлишига қарамасдан, рад эта олган инсондир.

Ушбу асар ўзбек китобхонлари орасида «Саодат асри қиссалари», «Ўгай она», «Қайнона» каби асарлари билан ҳурмат қозонган Аҳмад Лутфий Қозончи ҳазратларининг қаламига мансубдир. Унда мусулмонларга энг суюкли инсонлардан бири, адолати ҳануз қалбларда қуёш бўлиб порлаётган мўътабар зот - Умар ибн Ҳаттобнинг ҳаёти биз билган-билмаган қирралари билан қайноқ, жонли бўёқларда чизилган. Замин узра ҳидоят қуёши балққан, оламлар нурга чўмилган кунлар эркини маърифатга чанқоқ қалбларга ҳузур бағишлайди, деган умиддамиз.

Ушбу рисола буюк ва одил инсон Ҳазрати Умар ҳақида. Куфр ботқоғидан чиқиб, иймоннинг юксак зинапояларига кўтарила олган инсон ҳақида батафсил баён қилишнинг имкони йўқ. У зотнинг ҳаётидан бир неча лавҳаларни келтириш мумкин, холос.

Буюк деб аталганлар аслида жуда кўп. Уларнинг баъзиларини яқиндан таниганингиздан сўнг, бу нисбат ҳаққоний эмаслигини тушунасиз. Улар худди ичига ҳаво тўлдирилган мешга ўхшайди. Негаки, уларнинг номларини сунъий равишда кўтарадиган одамлар бор, улар ўзлари ихлос қўйган одамни кўкларга кўтаришдан лаззат оладилар, виждонга қарши борадилар, ўзларини тиймайдилар. Бундай одамларга яқинлашиб, маълум бўлмаган жиҳатларини билишга ҳаракат қилсангиз, улар ўз қобиқларини ёпиб оладилар, елканлари сувга қулаган кема янглиғ ёлғонларини яширишга уринадилар.

Бир инсон шундай деган экан: «Инсоннинг буюклигини хизматкорлари энг кейин тан оладилар. Чунки улар ўз хожаларини бошқалардан кўра яхшироқ биладилар».

Яна буюк деб аталадиган бир тоифа инсонлар ҳам борки, сийратларини ўрганганингизда, ҳақиқатда уларнинг шу номга лойиқ эканларига амин бўласиз. Оддий одамлар ўз қусурларини яширишга уринсалар, улар ўз буюкликларининг кўзга ташланмаслиги учун ҳаракат қиладилар. Бинобарин, уларнинг мақсадлари инсонлар эътиборини қозониш эмас, балки Аллоҳ ризоси учун халққа хизмат қилишдир. Зеро, бундай зотлар ушбу буюкликка халққа хизмати орқали эришганлар.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам марҳамат қилганлар: «Бир қавмнинг буюги уларга хизматда бўлган кишидир».

Ҳазрати Умар ҳам шундай буюклар сирасидан. Агар у зотнинг атрофдагилари хотираларини қолдирмаганларида, биз бу кишини бу қадар яхши билмаган бўлар эдик.

У зот хатоларини айтган инсонни севарди. Ҳатто хизматкорларидан ҳам ўз қусурини эшитишга истиҳола қилмасди.

У киши адолатга қарши иш таклиф ҳилинганда, ўз манфаатидан воз кечиб, «йўқ» дея олган ва бундан кўнгли таскин олган инсондир.

Исломни қабул қилган илк куниданоқ, адолатсизликка қарши турган, хатолари айтилганда жаҳли чиқмаган, билъакс, ўша хатони тўғрилашни ўзига шараф деб билган буюк инсон шу тамойилга таянди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам Умарга адолатга зид келадиган ишни қилдириб бўлмасди.

Бу китоб Ҳазрати Умарни тўла тавсифлайди, десак, хато бўлади. У зотни тўла билиш учун бутун умр ҳам кифоя қилмас. Биз ҳам у зотнинг муборак хотирасини ёдга олиб, ўзига хос гулдаста ҳозирладик. Бу гулдастада гуллар билан биргаликда япроқлар ҳам, тиканлар ҳам бор. Лекин буларнинг барчаси ўзига хос уйғунлик касб этади.

Инсон яралгандан бери айбу нуқсонсиз кишининг ўзи бўлмаган. Шу жумладан, Ҳазрати Умар ҳам қамчиликлардан холи эмас эди. Инсон айбсизликка даъво қиладиган бўлса, бу унинг ўта мақтанчоқлиги ва нафсига қуллигидан нишонадир. Ҳазрати Умар эса, асло мақтаниш нималигини билмаган, кибр ва ғурурга берилмаган, биз тасаввур қила олмайдиган даражада нафсини жиловлай олган инсон эди. У зот: «Аллоҳ олдида ҳисоб беришдан аввал ўзингизга ҳисоб беринг. Қиёматда амалларингиз сараланмасдан олдин, уларни ўзингиз саралаб олинг ва бу даҳшатли кунга тайёргарлик кўринг», дер эди.

Ҳазрати Умар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг энг суюкли сафдошларидан эди. Жанобимизнинг: «Раббим, икки инсон - Умар ибн Ҳаттоб ва Амр ибн Ҳишомнинг қайси бири Сенга суюклироқ бўлса, динни у билан азиз қил!» деган дуолари шу буюк инсон учун қилинган эди. Расулуллоҳ фақат у зотгагина «Форуқ» номини берганлар. Яна у зот ҳақларида: «Парвардигор ҳақ ва тўғри гапни Умарнинг тилига ёпиштириб қўйган», «Шайтон Умарнинг бирон йўлдан юрганингни кўрса, бошқа йўлдан юриб кетади, деганлар.

Қалбимиз, кўнглимиз унга бўлган чексиз муҳаббатга тўлалиги билан умид қиламизки, Аллоҳ бир кун шу муҳаббат шарофати ила унинг шафоатига шу асарлар муаллифини ҳам мушарраф қилажак.

Аҳмад Лутфий Қозончи

Аллоҳ у зотдан рози бўлсин

 — Суюнчи! Ўғил кўрдинг!.. Арслондек!..

Бу хушхабардан Ҳаттоб ибн Нуфайлнинг кўзларида қувонч порлади. Қаҳрли юзига табассум югурди. Асосийси, бир неча ойдан бери ичида илон каби тўлғонаётган шубҳаларни тарқатиб юборди. Ҳар замон «Қиз бўлса-чи?» деган фикр миясига урилар пешонасидан терлар чикар, юзи тундлашиб, муштлари тугилар эди. Сабаби бу вақтларда қизнинг қадри йўқ эди. Шунинг учун қиз кўрганда эрларнинг кайфияти бузиларди. Қиз фарзанд ҳақида хабар эшитган одам ўзини қўйишга жой тополмас, инсонларнинг кўзига қарай олмас эди. Ҳаттоб ҳам шу жамиятда яшагани боис, унга-да бу одатлар бегона эмасди.

Чақалоққа Умар деб исм қўйишди. Макканинг кескин об-ҳавоси, отасининг қаттиққўллиги унинг қоя каби мустаҳкам бўлишига замин ҳозирлади. Маккадаги Окир тоғи (унга кейинчалик «Жабали Умар» — Умар тоғи, деб ном берилган) этагида яшайдиган Адий қабиласининг одамлари кун сайин ўсиб бораётган болани кўриб, «Худди отаси Ҳаттобнинг ўзи-я», дейишдан чарчамасдилар.

Болалигиданоқ шижоатли, жасур ва довюраклиги туфайли «Абу Хафс» — Арслоннинг отаси (яъни, эркак арслон) лақабини олган эди. Умар чапақай бўлишига қарамай, ўнг қўлини ҳам эркин ишлата оларди. Ёшлигини чўпонлик билан ўтказди. Эрта тонгдан у ўтлокдан бу ўтлоққа чопаркан, ёд олган шеърларини хиргойи қилиб юрарди. Гоҳида Ҳаттобнинг шафқатсиз зарбалари гарданига ҳам тушиб қоларди.

Болакай курашга қизиқди. Гоҳида ўртоқлари билан олишиб, даврани ғолиб сифатида тарк этаркан, ҳаётининг энг бахтли лаҳзаларини ўтказаётганини ҳис қиларди. Ҳар йили Макка ва Тоиф шаҳарлари ўртасида Укоз бозорида уюштириладиган баҳодирлар мусобақасида ҳам қатнашиб турарди. Лекин ҳар доим ҳам ғалаба насиб қилавермасди (Ибн Саъд, «Табақот»).

Кунларнинг бирида холаваччаси Холид ибн Валид билан кураш тушаркан, оёғини синдириб олди. Синган оёк, соғайиб кетган бўлса-да, бу воқеа Умарнинг хотирасида муҳрланиб қолади (Ибн Касир, «Ал-бидоя ван-ниҳоя»).

Онаси Хашама ибн Хошим Ислом душмани Абу Жаҳл билан амакивачча эди.

* * *

Умарнинг биринчи никоҳи Зайнаб бинти Мазъун исмли аёл билан бўлган. Бу аёлдан Абдуллоҳ Абдураҳмон исмли икки ўғил, Хафса отли қиз кўрди.

Иккинчи никоҳи Хузоъа қабиласидан бўлган Мулайка исмли аёл билан бўлиб, ундан Убайдуллоҳ деган фарзанд кўрди.

Учинчи жуфти Абу Умайя ал-Махзумийнинг қизи Қурайба бўлиб, мўминлар онаси Умму Саламанинг синглиси эди. Лекин у билан турмуши узоқ давом этмаган. Ҳазрати Умарнинг яна бир никоҳи Умму Гулсум билан бўлиб, у зотнинг Исломга кириши бу турмушнинг бузилишига сабаб бўлган (Ибн Саъд, «Табақот»).

Маккадаги воқеалар ривожи бошқалар каби Умарнинг ҳам асабига тегарди. Ҳошим авлодидан бўлган Абдулмутталибнинг невараси Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Ислом деб аталган янги динни тарқата бошлаши билан бир гуруҳ одам ота-боболарининг динидан юз ўгириб, бутлардан воз кечган ва уларга нисбатан ҳурматсизлик қилаётган эди.

Яқин қариндоши Амр ибн Ҳишом одамларнинг ақлини олган, отани ўғлидан ажратган, акани укадан бегона қилган, қариндошлик алоқалари узилишига сабаб бўлган бу динга қарши курашиш учун бор кучини сафарбар қилди. Умар ҳам ўзини ушбу ишга жавобгарлардан бири ҳисоблаб, курашга қўшилди. Бу кураш мусулмончиликни қабул қилганларни ҳақорат этиш,жавоб қайтарганларни дўппослаш билан амалга ошарди. Иш шу даражага етиб бордики, қўшни аёл икки нафар чўриси Исломни қабул қилганини айтиб, уни чақиртирди. Умар «қўшничилик ҳаққи»ни адо этиш мақсадида, ҳалиги икки жорияни бир неча маротаба дўппослаб, хуморидан чиқиб олди.

Кунлардан бир кун Муҳаммад алайҳиссаломнинг фаолиятларига барҳам бериши учун Макка зодагонлари «Дорун-надва»га йиғилишди. Мажлисда Ислом дини жуда кенг миқёсда тарқалиб кетаётгани, ўлим хавфи ҳам бу йўлни танлаган инсонларни ортга қайтара олмаётгани ўртага ташланди. Агар жиддий чора кўрилмаса, иш жуда кўнгилсиз равишда тугаши ҳам эсга олинди. Энг мақбул чора эса, Буюк раҳнамонинг ўлдирилиши эди. Фақат шу йўл билангина воқкеалар ривожини бошқа ёққа буриш мумкин эди.

Бироқ ким ўлдиради, деган саволга жавоб берадиган мард топилмай қолди. Амр ибн Ҳишом бу ишни бажарган одамга юзта туя ваъда қилди. Бу миқдор кўпчиликнинг орзуидаги бойлик эди. Лекин бу бойликка эришиш учун ўлим билан юзлашиш керак бўларди. Шу сабаб ҳеч кимдан садо чиқмади. Масаланинг яна бир томони, Муҳаммад алайҳиссалом ўлдирилса, Бани Ҳошим унинг хунини олмасдан қўймасди. Буни ҳисобга олмай, майдонга чиқиш фақат ўзини эмас, балки бутун қариндош-уруғининг тақдирини қил устига қўйиш билан баробар эди.

Амр ибн Хишом таклифини яна бир бор такрорлади. Лекин унинг сўзлари деворларга сингиб кетди.

Бирор инсон: «Эй Абулҳакам, ўзинг ботир инсонсан. Бу ишни ўзинг амалга оширсанг, юзта туянг ёнингга қоларди, бунинг устига, сен Муҳаммаднинг энг катта душмани бўласан», дея олмади.

Ғалати сукунатни 27 ёхуд 33—34 ёшлар атрофидаги басавлат бир йигит бузди:

— Бу ишни Ҳаттобнинг ўғлигина қила олади (Жавдат Пошо, «Қиссаи анбиё»).

Овоз эгасига мамнуниятга тўла кўзлар қадалди. Барча бир овоздан бу ишни ундан бошқаси қилолмайди, деб қўллаб-қувватлади. Бу эътирофлар самимий эди. Чунки Умарнинг кимлигини барча билар, у агар бу ишни амалга оширса, чорасиздек туюлган масала ҳал қилинган бўлар эди.

Амр ҳам ўтирганларга мағрур боқди (Ибн Саъд, «Табақот»).

Унинг сўзларидан «Сенларда ҳам борми шундай жиян?!» деган маънони уқиш мумкин эди. Кейин «ўзимнинг арслон жияним», деб, Умарни алқаб ҳам қўйди.

«Дорун-надва»да бу ишлар содир бўларкан, маънавият оламида ҳам нималардир кечаётган эди.

Олти йилдан бери одамларни инсонийликнинг чўкқисига бошлашга уриниб, бу йўлда бор кучини сарфлаётган, эвазига эса, фақат адоват ва душманликка дучор бўлаётган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Парвардигорга илтижо қилиб: «Аллоҳим, шу динни, икки инсондан қайси бири суюклироқ бўлса, ўша билан азиз эт! Умар ибн Ҳаттоб ёки Амр ибн Хишом билан...» деб дуо қилардилар (Ибн Саъд, «Табақот»).

Бу дуо Аллоҳ ҳузурида ижобат бўлиб, Исломнинг икки катта душманларидан бирига ҳидоят шарбати насиб қилажак.

Бир тарафда «Ҳаттобнинг эшаги иймон келтириши мумкин, аммо Умар эмас», дея таърифланган Умар, иккинчи тарафда «Эй Худо, агар мана шу Қуръон) Сенинг даргоҳингдан келган ҳақиқат бўлса, устимизга самодан тош ёғдиргин ёки бизларга аламли азоб келтиргин!» (Анфол сураси, 32-оят. (Ояти карималарнинг маънолари таржимаси Шайх Алоуддин Мансурники.) дея сурбетлик қилган Амр (Амр ибн Ҳишом мушриклар орасида «Абулҳакам» (Ҳикмат отаси) куняси ила машҳур эди. Расулуллоҳ жанобимиз унга «Абу Жаҳл» (Жаҳолат отаси) дея ном қўйдилар) турар эди. Расулуллоҳ ҳам «иложи йўқ» нарсани сўрардилар.

Араблар бири Амр, иккинчи Умар исмли бўлган икки кишига «Умарайн» — икки Умар дерлар. Ҳазрати Пайғамбаримиздан келган дуоларда «Икки Умардан бириси ила азиз эт», шаклидаги ифодалар бор.

Бироқ буюк Аллоҳ ҳар нарсага қодир, ўзи истаган нарсани «бўл» деса, албатта, бўлади.

Умар уйга важоҳат билан кириб келганида, калласида ёмон фикрлар ғов бойларди. Бундай пайтларда унга биров: Ҳа, Умар, нима бўлди?» дея олмасди. Бундай саволни фақатгина отаси Ҳаттоб бера оларди, аммо у орада йўқ эди. Умар белига қиличини боғлаб, уйдан чиқди.

* * *

Нуайм ибн Абдуллоҳ Исломни қабул қилганини бировга билдирмаган эди. Ўша куни у қабиладоши Умарнинг қуролланиб, шахдам қадамлар билан шошиб кетаётганини кўриб, баданига муздек тер югурди. Одатда шаҳарда қилич билан юриш учун ўта жиддий бир сабаб бўлиши керак.

— Йўл бўлсин, Умар? Жангга шайландингми?

Умар савол эгасига қаҳр билан тикилди:

— Муҳаммаднинг олдига... Орамизга нифоқ солган, динимизни қоралаган, худоларимизга тил теккизган, отани боладан айирган Муҳаммаднинг амал дафтарига нуқта қўймоқчиман.

Бу гаплардан Нуаймнинг ҳуши учди. Титраганча пешонасидаги терни артди. Ахир Расулуллоҳдек инсонни ўлдириш учун ваҳший ҳайвон бўлиш ҳам камлик қилади.

— Ростданми? - дея олди зўрға. Жавоб кескин ва қатъий янгради:

— Умар жиддий одам. У нима деганини яхши билади.

— Худо ҳаққи, эсинг жойидамас, шекилли, — деди Нуайм, — Муҳаммадни ўлдирадиган бўлсанг, Абдуманноф авлодлари сени тинч қўймайди! Ундан кейин, аввал ўз оилангдагилардан хабар олсанг бўлармиди?!

Охирги гап Нуайм оғзидан бехосдан чиқиб кетди. Бу гап диндошларининг ҳаётини хавф остига қўярди. Лекин ўқ ёйдан чиқиб бўлган, ортга қайтаришнинг имкони йўқ эди. Нуайм, нима бўлса бўлсин, Пайғамбарга бирон нарса бўлмасин, дея ният қилган эди, балки Аллоҳ унга шу сўзларни сўзлатгандир.

— Қайси қариндошимни айтяпсан?

— Куёвинг бўлмиш амакиваччанг Зайд билан синглинг Фотимани назарда тутяпман. Иккови ҳам Исломни қабул қилган!

— Нуайм! Елғон гапираётган бўлсанг, калланг кетади-я!

— Худо ҳаққи, гапларим рост!

Умар индамасдан борадиган манзилини ўзгартирди. У шахдам қадамлар билан тезликда узоқлашаркан, Нуайм унинг кетидан: «Раббим, уларни Умарнинг ёмонлигидан сақла!» деб қолди.

Йўлда кетаркан, Умар ҳушига келолмасди. Ўзи мусулмон бўлганларни исканжага олиб юрса-ю, куёви билан синглиси Исломни қабул этса. Қандай қилиб бундай пасткашликка борди улар?! Буни аниқлаш керак.

Миясида чарх ураётган фикрлардан Умарнинг юзи шу қадар ўзгариб кетган эдики, агар кўзгуга қараса, ўзи ҳам важоҳатидан қўрқиб кетарди.

* * *

«Сизларнинг яхшиларингиз Қуръонни ўрганган ва бошқаларга ўргатганларингиздир». (Имом Бухорий ривояти).

Ҳотамул анбиёнинг бу сўзлари иймон келтирганларга Қуръонни ўрганишда ўзгача ғайрат ва куч бахш этган эди. Аллоҳнинг каломи қалбларга худди шу ғайрат туфайли ўрнашиб, кейинги авлодларга ҳам шу ғайрат билан етказилди. Бу йўлда тиним билмаган ва Расулуллоҳ ҳузурларига келишга имкон топа олмаганларга у кишидан ўрганганларини таълим берганлардан бири Ҳаббоб ибн Арат исмли саҳоба эди. Имкон бўлди дегунча, вақтини суюкли Пайғамбаримиз билан ўтказган, кейин у зотдан эшитганларини бошқаларга етказган бу фақир инсон ўша куни Саид ибн Зайд билан бирга эди. Ўша пайт яқиндагина нозил бўлган Тоҳа сурасини йиғилганларга ўқиб бераётган эди. Эшикнинг тўсатдан қаттиқ тақиллаши уларнинг хушини учирди. Фотима ким келганини англагач, титраганча: «Акам Умар», дея олди. Бу гапни эшитган Хаббоб ўзини ёндаги хонага уриб, Қуръон сахифаларини кўздан яширди. Эшикдан кирган Умарнинг важоҳати жуда қўрқинчли эди. Фотима унга ҳаяжон ва қўрқув билан боқиб: «Лаббай, акажон», деди. Умар кескин оҳангда айтди:

— Ўқиётган нарсангизни бир кўрай-чи!

— Ҳеч нарса ўқимаяпмиз.

Жавоб Умарнинг гумонларини исботлади, чунки уларнинг ниманидир ўқиётганини ташқаридалигида эшитган эди.

— Сизларни динингизни тарк этиб, Муҳаммадга эргашди, деб эшитдим. Эшик олдида эшитганларим бу гаплар тўғрилигини исботлаб турибди. Ўқиётган нарсангизни бир кўрсатинг-чи!

— Ўзаро гаплашаёттан эдик. Балки шуни эшитгандирсан.

— Ҳой, мен аҳмоқ эмасман. Гапириш билан ўқишнинг фарқига бораман...

Умар қаттиқ асабийлашиб, қичқира бошлади. Шунда Саид:

— Ҳа, Умар! Биз Муҳаммаднинг динига кирдик. Ҳақ дин турганда сенинг ботил динингни тутайликми?

Бу сўзлар сабр косани тўлдирди. Шиддат билан тушган зарбадан Саид ерга қулади. Умар унга ташланиб, дуч келган ерига ура бошлади. Эрини ҳимоя қилиш учун Фотима Умарга осилди. Умар эса унга хам мушт туширди. Оғзи-бурни қон бўлган Фотима бор кучини тўплади:

— Ҳа, шундай! Биз Аллоҳ ва Унинг Расулига иймон келтирдик. Сиғинаётган бутларингиз эса, бор-йўғи буюм, холос. Қўлингдан келганини қил! Гувоҳлик бераман, Аллоҳдан бошқа илоҳ, йўқ яна гувоҳлик бераман, Муҳаммад Унинг Расулидир!

Фотиманинг қонга беланган юзи ва довюраклик билан айтган гаплари Умарни ўзига келтирди. Бир чеккага чўкиб, сокин овозда:

— Ўқиганингизни менгаям беринглар, — деди.

— Нима қилмоқчисан?

— Муҳаммад сизга келтирган нарсани бир кўрай-чи. – Йўқ олиб, йиртиб ташлайсан. Бу гап Умарга ёқмади:

— Йиртмоқчи бўлсам, гапни айлантирмай, йиртаман дейман. Ўқиб қайтариб бераман, Лот ва Уззо ҳаққи.

— Майли, лекин ичингдаги ёмонлик билан уни ўқиёлмайсан. Уни фақат пок инсонлар ушлаши мумкин. Ҳеч бўлмаса, бир ювиниб кел.

Умар ўрнидан туриб, Фотима берган сувга ғусл қилди.

— Қани, энди беринглар-чи.

Варақларни унга беришди. Уларда Тоҳа сурасининг илк оятлари битилган эди. Умар ўқий бошлади. «Осмонлардаги, ердаги ва уларнинг орасидаги ҳамда тупроқ остидаги бор нарса Унингдир», оятига келганда: «Демак, биз топинадиган илоҳларнинг ҳеч нарсаси йўқ экан-да», деб қўйди. Ўқиб бўлиб, қўлидагиларни синглисига узатди:

— Нақадар маънодор ва ёқимли сўзлар. Мени Муҳаммаднинг олдига олиб боринглар, — деди.

Бу гап Фотиманинг юзидаги қонни қизил гулга айлантириб, Саидни олтин топиб олган одамдек қувонтирди. Ҳаббоб ҳам, ортиқ яшириниб ўтирмасдан, Умарга пешвоз чиқди:

— Умар, зора буюк Аллоҳ Расулуллоҳнинг сенга қилган дуоларини ижобат этган бўлса. Чунки мен у зотнинг: «Аллоҳим, шу икки инсоннинг қайси бири сенга маҳбуброқ бўлса, у билан динимизни азиз эт. Ё Амр ибн Ҳишом, ёхуд Умар ибн Ҳаттоб билан», деганларини эшитганман.

— Қани, мени унинг олдига бошла. Муҳаммаднинг ҳузурида мусулмон бўлмоқчиман.

Бу гапдан кейин Фотима кўз ёшларини тия олмади. У умрида бу қадар қувонмаган эди. Бир оз олдин куфр сабаб қонаган чеҳрани иймон хушхабари сабаб оқаётган кўз ёшлари юва бошлади. Куфр ботқоғига ботган Умар шу ерда куфрга нуқта қўйиб, «Ҳазрати Умар» бўлиш сари қадам ташлаётган эди.

Умар Сафо тепалигига, Арқамнинг уйига йўл олди. Эшикни тақиллатганда, уни қуролланган ҳолда кўрган киши қўрққанича ортга қайтди:

— Умар қуролланиб келибди.

— Кираверсин! Яхши ният билан келган бўлса, бош устига. Ёмон ният билан келган бўлса, қиличи ўзининг бошини кесади, — деди амир Ҳамза.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам эшикни очишни буюрдилар. Улар ичкарига киргач, Расулуллоҳ ўринларидан турдилар. Умарга яқинлашиб, уни икки ёқасидан тутиб:

— Эй Ҳаттобнинг ўғли, бу ерга нега келдинг? Бошингга фалокат тушмагунча иймон келтирмайсан, шекилли, — дедилар. Кейин осмонга қараб: — Аллоҳим, мана Ҳаттоб ўғли Умар. Раббим, бу динни Умар ибн Ҳаттоб билан азиз эт, — дея дуо қилдилар.

Умар жавоб бермади. Паст овозда, ниҳоятда самимият билан:

— Гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан бошқа илоҳ, йўқдир, гувоҳлик бераманки, сиз Унинг қули ва пайғамбарисиз, — деди.

Умарнинг бу ерга нима сабабдан келганини бошқа ҳеч бир сўз бу қадар аниқ ифодалай олмасди. Расулуллоҳ бундан бениҳоя қувондилар ва баланд овозда «Аллоҳу акбар» деб такбир айтдилар. Бошқалар ҳам севинчдан баланд овозда такбир айтишди. Макка тоғлари такбир садолари билан тўлиб кетди. Расулуллоҳ ҳали ҳеч кимнинг иймонга келганидан бунчалар хурсанд бўлмаган эдилар.

— Мусулмон бўлганлар қанча? — деб сўради Ҳазрати Умар.

— Сен билан қирқ киши бўлдик.

— Ундай бўлса, Масжиди ҳаромга бориб, ўша ерда қилайлик ибодатимизни.

Бу таклиф қабул қилинди. Мусулмонлар Масжидул ҳаромга йўл олишди. Энг олдинда Умар билан Ҳамза юрди. Мусулмонлар, аввало Каъбани тавоф қилишди. Кейин Расулуллоҳнинг имомликларида жамоат бўлиб намоз ўқишди. Шу тариқа мўминлар ўзларини янада кучлироқ ҳис қилишди (Ибн Саъд, «Табақот», Ибн Касир, «Сийар»).

Аслида Ҳазрати Умар қирқинчи мусулмон эмасди. Чунки сал аввал Ҳабашистонга ҳижрат қилганларнинг адади саксон нафарга яқин эди. Балки ўша куни Ҳабашистонга бормаганлар қирқ нафар бўлгандир.

* * *

Шундан кейин Ҳазрати Умар мўминларга яхши бир ҳимоячига айланди. Абу Жаҳл Ҳазрати Расулуллоҳнинг ўлимлари ҳақидаги хабарни интиқлик билан кутаркан, жиянининг Исломга кирганини эшитиб, бошига гурзи тушгандек бўлди.

Макка мусулмонларига қилинган ҳақорат ва тазйиқлар Умарни бошига тушмади. У бор жойда биров Исломга тил текиза олмасди. Расулуллоҳ Қурайш тарафидан амалга оширилган бойкот туфайли Абу Толибнинг маҳалласига кўчиб ўтганларида, Ҳазрати Умар ҳам у зот билан бирга бўлди. Лекин у истаган пайтида ташқарига чиқиб, айланиб келар эди. Биров у кишининг кайфиятини буза олмасди.

* * *

Аллоҳ Пайғамбаримизга ҳижрат қилишни буюрганда Маккани биринчилардан бўлиб тарк этганлар орасида Ҳазрати Умар ҳам бор эди. Бироқ бошқаларга ўхшаб тунда, яширинча эмас, балки қиличини белига тақиб, қўлига камонини олиб, аввал Каъбани тавоф қилди. Сўнгра Масжидул ҳаромдагиларга қараб:

— Эртага Маккадан Мадинага кетяпман. Хотинини тул, болаларини етим қолдиришни истаганлар эрталаб Ақиқ водийига келсин, — деди. Бу гапни эшитиб ҳеч ким, сен ким бўлибсанки, бу гапларни гапиряпсан, дея олмади.

Кейин Ҳазрати Умар Мадинага кетадиган икки ўртоғи билан кун чиққунча Ақиқ водийида учрашишга келишиб олди. Ким қуёш чиққунга қадар етиб келолмаса, усиз йўлда давом этишга қарор қилишди. Ҳишом ибн Ос белгиланган вақтга қадар етиб келолмади. Шунинг учун Айёш ибн Робиъа билан иккаласи сафарга чиқишди. Бинобарин, кутгандан фойда йўқ эди. Зеро, ўзини тутишидан шубҳаланиб қолган танишлари Ҳишомнинг занжирбанд этган эди. Икки дўст эса йўлда давом этиб, Қубо қишлоғига етиб келишди ва Руфоа ибн Абдулмунзирникида тўхташди.

* * *

Кунларнинг бирида Ҳазрати Умар Исломнинг икки ашаддий душманини кўриб, оҳ тортиб юборди. Улар Абу Жаҳл ва унинг иниси Ҳорис ибн Ҳишом эди. Оҳ тортишга мажбур қилгани эса, уларга қарши бирон ҳаракатга рухсат берилмагани эди. Йўқса Ҳазрати Умардек зотга уларни шу ернинг ўзидаёқ бир ёқлик қилиш иш эмасди. Улар Айёшнинг она тарафдан қариндошлари эди.

— Эй Айёш, яхши иш қилмадинг, — дейишди улар, — онанг кетганингни билиб қаттиқ хафа бўлди. Сен қайтмагунча, қуёш тиғидан сояга ўтмасликка, сочига тароқ теккизмасликка қасам ичди. Кел, шу аёлни азоблардан халос қилайлик.

Бу гаплардан Айёш хафа бўлди. Шунда Ҳазрати Умар:

— Шуни яхши билки, Айёш, буларнинг мақсади сени динингдан қайтаришдир. Эс-ҳушингни йиғиб ол. Волиданг битлар берадиган азобга чидай олгунича бошига тароқ урмай турар, иссиққа чидолганча қуёш тиғида қолар, — деди.

Лекин бу билан Айёшнинг чеҳраси очилмади.

— Майли, мен борай. Онам қасамини қайтиб олсин. Ундан ташқари у ерда қолган молимни тартибга солишим ҳам керак. Бировларга берган пулларимни қайтариб олай, — деди.

Ҳазрати Умар бўш келмади:

— Айёш, мен бадавлат инсонман. Молу давлатимнинг ярмини олақол. Гапга кирда, у ёққа борма.

Бу таклиф ҳам Айёшнинг қарорини ўзгартиролмади:

— Барибир боришим керак, бўлмаса, тинч ухлолмайман.

Айёшнинг жавобидан Абу Жаҳл ва Ҳориснинг кўзларида хурсандчилик учқуни алангалади.

Ҳазрати Умар эса Айёшни бир чеккага тортди-да: — Бошингга бало орттириб оляпсан. Билиб туриб, ҳаётингни хавф остига қўйяпсан. Энди охирги маслаҳатимни эшит. Менинг туямни ол. Жуда зотдор туя. Бирон хавф сезсанг, қочасан, — деди. Сўнг хайрлашди.

Йўлда эса, Айёшнинг қўл-оёғини боғлаб, Маккага йўл олдилар. Абу Жаҳл йўлда учраган танишларига: «Сиз ҳам бебошларни худди шу кўйга солинг», деб, Айёшга ишора қиларди. Маккага етиб келгач, Уни зиндонбанд қилишди. Шу тариқа Айёшнинг бир неча ой давом этадиган қамоқдаги ҳаёти бошланди.

* * *

Мадинага биринчи бўлиб чиққан одамнинг ҳижрати билан Расулуллоҳнинг ҳижратлари орасида икки ярим ой фарқ бор эди. Биринчилардан бўлиб Абу Салама зулҳижжа ойининг ўрталарида, яъни, ҳаж мавсумидан кейин йўлга чиққан бўлса, Расулуллоҳ сафар ойининг 27-кунида Маккадан чиқиб, Савр ғорига келган эдилар. Ғорда уч кун қолиб, сўнг ўн икки кун йўл юриб, рабиъул аввал ойининг 12-нчисида Қубога етиб келдилар.

Пайғамбаримиз масжидлари қурилишида Ҳазрати Умар қаттиқ, тер тўкди. Бундан буён у зот ҳаётининг ҳар бир лаҳзаси Расулуллоҳ билан хотиржамликда ўтади.

Ҳижратдан беш ой кейин маккалик муҳожирлар билан мадиналик ансорлар ўртасидаги биродарлик ришталари ўрнатилди. Ҳазрати Умар Увайм ибн Саид билан қиёматли оға-ини тутинди. Кейинроқ Итбон ибн Молик ва Муоз ибн Афра билан ҳам биродарлашди.

Мадинанинг Аволий дахасида яшайдиган ансорий биродарининг уйига тушган Ҳазрати Умар шу дамдан эътиборан Расулуллоҳнинг ёнларидан бир лаҳза жилмади. Исломни Пайғамбарнинг ўзларидан ўрганди. Фақат хурмо териш мавсумидагина Расулуллоҳ билан учрашувлари бир оз камаярди. Лекин бунинг ҳам иложи топилди.

Ҳазрати Умар шериклари билан келишиб, кунора боғда ишлашга келишиб олди. Бошқа кун Расулуллоҳнинг эса ҳузурларига бориб, у зотдан эшитганларини ўзгаларига етказиб турди. Қачонлардир Аллоҳ Расулини ўлдиришга бел боғлаган Ҳазрати Умар энди Набий алайҳиссалом учун жон фидо қилишга тайер эди. У зот Исломга бўлган чексиз ҳурмати ва ўткир ақл-заковати билан Исломни энг яхши англаган инсонлардан бирига айланди.

Кунларнинг бирида Расулуллоҳга:

— Сизни ҳамма нарсадан ҳам яхши кўраман, ё Расулуллоҳ — деди.

Расулуллоҳ эса агар ўзидан ҳам кўпроқ яхши кўрмаса, комил инсон даражасига ета олмаслигини айтдилар. Шунда Ҳазрати Умар айтди:

— Ё Расулуллоҳ мен сизни ўзимдан ҳам яхши кўраман.

— Ана энди, бўлди, — дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам.

* * *

Ҳазрати Умар Расулуллоҳ билан барча сафарларда бирга бўлди ва ҳамма жангларда қатнашди. Баъзан Расулуллоҳ Ҳазрати Умарни қўшиннинг маълум бир қисмига бошлиқ этиб тайинлар эдилар.

Бадр жангида асир тушганлар ҳақида Расулуллоҳ ундан сўраганларида:

— Улар сизни сеҳргар, ёлғончига чиқарган, мусулмонларни турли азоб-уқубатларга гирифтор этган. Аллоҳнинг динини йўқ қилишга уриниб, устимизга қўшин тортиб келган ҳам шулар. Шунинг учун каллаларини олиш керак барчасининг. Мусулмонлар ўртасида бир-бирларига нисбатан адоват туғилмаслиги учун ҳар ким ўзининг яқинини ўлдирсин. Ҳамза Аббосни, Али Оқилни. Мен ҳам фалончини ўлдираман, деган эди. Ҳазрати Абу Бакр эса унга қарши фикр билдирди: — Эй Расулуллоҳ ахир улар сизнинг қавмингиз, ҳатто баъзилари қариндошларингиз. Уларни фидя эвазига қуйиб юборайлик. Шоядки, Аллоҳ уларга ҳам ҳидоят берса.

Икки дўстдан икки хил фикр чиққанини эшитиб, Расулуллоҳ Ҳазрати Абу Бакрга юзландилар:

— Сен Аллоҳга «Парвардигорим, у бутлар кўпдан-кўп одамларни йўлдан оздирдилар. Бас, ким менга эргашса, ана ўша мендандир (яъни, менинг динимдадир). Ким менга исён қилса, яна Ўзинг мағфиратли, меҳрибонсан (яъни, ундай кимсаларни ҳам Ҳақ йўлга ҳидоят қилишга қодирсан)» (Иброҳим сураси, 36-оят), деб мурожаат қилган Иброҳимга, «Агар уларни азобласанг, улар Сенинг (ожиз) бандаларинг. Агар уларни мағфират қилсанг албатта, Сен ўзинг қудрат, ҳикмат эгасидирсан» (Моида сураси, 118-оят), деб ёлворган Исога ўхшайсан. Кейин Ҳазрати Умарга юзланиб:

— Сен эса Аллоҳга «Парвардигорим, ер юзида кофирлардан бирор ҳовли-жой эгасини қолдирмагин» (Нуҳ сураси, 26-оят), деб дуо қилган Нуҳга ва «Парвардигоро, уларнинг мол-дунёларини йўқ қилгин, кўнгилларини қаттиқ қилгин, токи, улар аламли азобни кўрма-гунларича иймон келтирмасинлар» (Юнус сураси, 88-оят), деб баддуо қилган Мусога ўхшайсан (Қуртубий тафсири).

Кўпчилик фидя олишни ёқлагани учун Расулуллоҳ уларнинг гапига кўра қарор қилдилар. Лекин кейин «Ҳеч бир пайғамбар учун то ерда ғолиб бўлмагунича, асир олиш жоиз эмас эди. (Эй мўминлар), сизлар дунё нарсаларини истамоқдасиз, Аллоҳ эса, охират (неъматлари сизларники бўлиши)ни истайди. Аллоҳ қудратли, ҳикматлидир. Агар Аллоҳ томонидан (билмасдан қилган хатони кечириши) ёзиб қўиилмаганида эди, албатта, сизларга (товон) олганинглар сабабли улуғ азоб етган бўлур эди» (Анфол сураси, 67—68-оятлар), деган итоб ояти нозил қилиниб, Ҳазрати Умарнинг фикрича иш кўриш лозим бўлгани таъкидланди. Шу оят тушгандан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳаттобнинг ўғлига қарши чиққанимиз учун сал бўлмаса азоб юборинглар, бу азобдан фақат Умаргина омон қолар эди», дедилар. (Қуртубий тафсири)

* * *

Бадр жангида яраланганлар орасида Ҳазрати Умарнинг куёви Хунайс ибн Хузофа ҳам бор эди. Ҳеч бир муолажа ва дори-дармон унинг тузалиб кетишига сабаб бўлолмади ва Хунайс Аллоҳ ҳузурига йўл олди. Унинг хотини Хафса эса, бева қолди.

Одатга кўра, Хафса тўрт ойу ўн кун идда ўтирди. Муддат битгач, Ҳазрати Умар дўсти Абу Бакрни бир чеккага тортди:

— Менга қаранг, Абу Бакр, куёвим Хунайс вафот этганидан хабарингиз бор. Хафса тул қолган, уни турмушга бериш ниятим бор эди. Уни жуфти ҳалолликка қабул қилмайсизми?

Улар орасидаги самимият хавас қилгулик даражада эди. Куёв-қайнота муносабатлари бу самимиятни янада чуқурлаштирарди. Энди Ҳазрати Абу Бакрнинг рози ёки норози эканини билиш қолган эди. Бироқ у зот на ҳа, деди, на йўқ. Худди ҳеч нарса эшитмагандек нари кетди. Икки оғиз жавобни истамаган Абу Бакрдан Ҳазрати Умар бир оз ранжиди.

Бир муддат ўтгач, Ҳазрати Умар худди шу таклифни Ҳазрати Усмонга билдирди. У киши:

— Шу кунларда уйланиш ниятим йўқ, — деди.

Ҳолбуки, ҳазрати Усмоннинг завжаси Руқийя яқинда вафот этган, уйланиш нияти борлиги кундек равшан эди. Бу инсонларга ўзи нима бўлган, нега таклифни рад этяптилар? Ҳазрати Умар, яхшиси бориб, Расулуллоҳга бор гапни айтмоқчи бўлди. Ва Пайғамбаримизга бўлган воқеани тўкиб солди. Шунда вазият умуман бошқача кўриниш олди:

— Хафа бўлма, Умар. Буюк Аллоҳ қизингга Усмондан афзалроқ жуфт беражак, сенга, Усмондан афзал куёв насиб қилажак.

Бу сўзлар Ҳазрати Умарга кўкдаги ойни олишдек туюлди. Бир оз вақт ўтгач, ичида қуёш порлагандек бўлди. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қизлари Ҳафсага уйланиш ниятлари борлигини билдирмоқда эдилар. Ҳазрати Умар ҳам «йўқ» дея олмадилар. Чунки бундай шарафдан юз ўгириш аҳмоқликдан ўзга нарса эмасди. Энди уйга бориб хушхабарни етказиш, Абу Бакр ва Усмонни топиб, бу таклифни рад этганлари учун қайта-қайта миннатдорлик билдириш қолган эди, холос. Ҳазрати Умарнинг қувончлари ичларига сиғмай кетди ва беихтиёр қуйидаги оятни эслади: «Сизлар ўзингиз учун яхши бўлган нарсани ёқтирмаслигингиз ва сизлар учун ёмон бўлган нарсани яхши кўришингиз мумкин. Аллоҳ билур, сизлар билмассиз».(Бақара сураси, 216-оят)

Бу воқеа барчага маълум бўлганидан бир кун кейин Ҳазрати Абу Бакр Умарни топиб шундай деди:

— Умар, балки ўша куни таклифингизга на «ҳа», на “йўқ” деганимдан ранжигандирсиз. Сал аввалроқ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламда шундай ният борлигини билганим ва мен билан бу борада маслаҳатлашганлари учун ўша куни жавоб бермаган эдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ниятларидан қайтсалар, рози бўлардим. Лекин у зотнинг сирларини очишни истамадим (Ибн Абдулбар, «Истиоб»; Ибн Ҳажар Асқалоний, «Исоба»).

Орадан бир қанча муддат ўтиб, Расулуллоҳ Ҳафсани бир талоқ қилдилар. Ҳазрати Умар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга қайнота бўлганида кейинчалик қувонган бўлса, бу воқеадан сўнг шунчалик хафа бўлди ва бошидан тупроқ сочиб: «Онанг сени йўқотсин, Ҳаттобнинг ўғли, бундан кейин нима бўлса, кўраверасан», деб йиғлади.

Лекин ўша қувончли кунлар яна қайтди. Жаброил алайҳиссалом Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга келтирган илоҳий амрдан кейин Хафса онамиз яна Пайғамбаримиз никоҳларига кирдилар (Ибн Ҳажар, «Исоба»).

* * *

Ухуд жангига кетиш олдидан Ҳазрати Умар акаси Зайд ибн Ҳаттобни ёнига чақириб, совутини унга берди.

— Буни нима қиламан, Умар?

— Анув совутдан яхшироқ шуни кия қол.

— Ўзинг-чи?

— Мен сеникини кияман.

Зайднинг юзларида ёш пайдо бўлди. Кўнгли кўтарилди. Укаси берган совутни олиб кийди:

— Кўнглинг тўлдими, укажон?

— Ҳа.

— Миннатдорман. Аллоҳ рози бўлсин.

Бир оздан сўнг Зайд совутни ечиб, укасига узатди:

— Ол. Ўзинг кий.

— Нега, ака?

— Сендаги менга бўлган туйғулар менда ҳам бор. Мен ҳам сени жонимдан ортиқ кўраман. Сен менга раво кўрганингни мен ҳам сенга раво кўраман (Ибн Саъд, «Табақот»).

Сўнгра Зайд совутини кийиб, ҳануз унинг совутини кийишдан умидвор кўз тикиб турган Умарга ака сифатида амр берди:

— Қани, кий совутингни!

Ака-ука ана шундай ажойиб кайфиятда жангга киришдилар.

* * *

Жанг олдидан Расулуллоҳ камончиларга:

— Душманни олдимизга солиб қувганимизни, улардан қолган ўлжани қўлга киритганимизни кўрганингизда ҳам, мендан рухсатсиз жойингиздан жилманг! Душман бизни мағлуб қилганини, ўликларимизни қушлар чўқишни бошлаганини кўрсангиз ҳам, жойингиздан жилманг! — дедилар.

Лекин қўмондоннинг буйруғига қулоқ солмай, эгаллаб турган ўринларини тарк этган ўқчилар ўзларининг аҳмоқона ҳаракатлари билан деярли қўлга киритилган ғалабани мушрикларга тортиқ қилиб юбордилар. Бундан эса мусулмон қўшини қаттиқ саросимага тушди. Баъзилар: «Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўлган бўлсалар, ҳаммаси тамом бўлибди», деб жанг майдонини тарк эта бошлади. Ҳазрати Умар, акаси Зайд ва яна бир қанча саҳобалар эса: «Модомики, Расулуллоҳ ўлган эканлар, қиличларимиз сингунча, ўзимиз шаҳид бўлгунча жанг қилиб, у зотга етишамиз», дейишди. Бироқ бир оз вақтдан сўнг Ҳазрати Умар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тирик эканларидан хабар топгач, ёнларидан жой олди.

Жанг кутилмаган натижа билан тугади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг буйруқларига бўйсунмаган баъзи мусулмонлар бир умрга ёддан чиқмайдиган, деярли қўлга киритилган ғалаба ўрнига келган мағлубиятга сабабчи бўлдилар.

Абу Суфённинг «Яшавор, Ҳубал, энг олий сенсан, Ҳубал», деб қичқиришлари бошқа мўминлар каби Ҳазрати Умарнинг ҳам юракларига наштардек ботди. Кейинроқ Абу Суфён:

— Орангизда Муҳаммад борми? Орангизда Абу Бакр борми? Орангизда Умар борми? — деб қийқирди. Жавоб бўлмагач, «Демак, ҳаммаси ўлибди», деган эди, бу сўз Ҳазрати Умарнинг сабр косасини тўлдирди:

— Ҳой, хадеб валдирайверма! Ҳаммамиз соппа-соғмиз, шу ердамиз, — деб жавоб қайтарди.

Кейин бир йилдан кейин Бадрда учрашишга келишиб олинди.

* * *

Ҳазрати Умар жоҳилият даврида ичкилик ичмаган, десак ёлғон бўлади. Лекин ичкиликнинг одамга зарари, айниқса, инсонийликни йўқотишга сабаб бўлишини тушуниб, ҳаром қилинмасидан олдин ташлаган эди. Ақлли инсон ичганларнинг аҳволини кўриб, «ичганимда мен ҳам шундай бўлиб қоламан», деб хулоса чиқариши керак. Афсуски, ичкиликка муккасидан кетганлар кўп эди. Худди шу гапларни қиморга нисбатан ҳам айтса бўларди. Ёмонлиги бир-биридан кам бўлмаган бу икки бало инсоният тарихида қанча уйларни ҳароб қилиб, беҳисоб оилаларни заволга олиб борган. Энг ачинарлиси, шуларни билиб туриб ҳам бу бемаъниликдан қайтмаслик эди. Ҳазрати Умар бир куни Расулуллоҳга шу ҳақда сўз очиб, ичкилик ва қиморнинг нега ман этилмаётганини сўради. Бироқ Ҳазрати Умарни қаттиқ ўйлантираётган бу муаммо Расулуллоҳни ҳам ундан кам ташвишга солмаётган эди. У зот бу ҳақда Аллоҳдан ваҳий келишини кутаётган эдилар. Қайси ҳукм қачон келиши эса ёлғиз Парвардигоргагина аён. Ниҳоят, Расулуллоҳ Ҳазрати Умарнинг шу мавзуда саволларига жавоб бердилар. Яъни, бу ҳақда ваҳий тушган эди: «Сиздан ароқ (ичкилик) ва қимор ҳақида сўрайдилар. Айтинг: «Бунда катта гуноҳ ва одамлар учун фойдалар бор. Буларнинг гуноҳи фойдасидан каттароқдир» (Бақара сураси, 219-оят).

Ҳазрати Умар эса, аниқроқ ва равшанроқ ҳукм истарди. Зеро, бу оятни ўқиганлар орасидан «фойдаси ҳам бор эканми, демак, ичсак бўлаверар экан», дейдиган мусулмонлар, албатта, топиларди. Ҳазрати Умар бу иллатни тубдан йўқ қилувчи ҳукмни кутарди. Бир зиёфатда мўминлар яна ичкилик ичишди. Намоз пайти келганда имомликка ўтган Ҳазрати Али Кофирун сурасини тўғри ўқий олмади. Ҳолбуки, у киши хушёр пайтида бундай бўлмаслиги аниқ эди. Бу воқеа дарҳол Пайғамбаримизга етказилди. Шундан кейин яна бир оят нозил бўлди: «Эй мўминлар, то гапираётган гапларингизни билмагунингизча маст ҳолингизда намозга яқин келманглар» (Нисо сураси, 43-оят).

Лекин бу ниҳоя эмасди. Чунки хуфтонни ўқиб бўлиб, бомдодга қадар кайфичоғлик қилиш мумкин эди. Шундай ишратбозлик йиғилишлардан бирида муҳожир ва ансорлар ўртасида биродарлик руҳига зид шеърлар ўқилди. Натижа оғиз-бурунларнинг қонаши билан якун топди. Воқеадан хабар топган Ҳазрати Умар Расулуллоҳ олдиларига келди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам эса: «Аллоҳим, дардимизга даво бўладиган аниқ ва равшан ҳукм юбор», деб дуо қилдилар. (Қуртубий тафсири)

Аллоҳ ҳукмни кечиктирмади: Расулуллоҳга соллаллоҳу алайҳи васаллам навбатдаги ваҳий келди: «Эй мўминлар, ароқ, қимор, тиклаб қўйилган бутлар (яъни, уларга сиғиниш) ва чўплар (яъни, чўплар билан фолбинлик қилиш) шайтон амалидан бўлган ҳаром ишдир. Бас, уларнинг ҳар биридан узоқ бўлингиз, шояд нажот топсангиз! Ароқ, қимор сабабли шайтон ўрталарингизга буғзу адоват солишни ҳамда сизларни Аллоҳни зикр қилишдан ва намоз ўқишдан тўсишни истайди, холос. Энди тўхтарсизлар!» (Моида сураси, 90—91-оятлар)

Ҳазрати Умар: «Ўзингга шукр, Ўзингга шукр», деб, қувончларини яшира олмади.

* * *

Бани Мустаълиқ ғазотидан қайтаётганда онамиз Оишага қилинган туҳматдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қаттиқ хафа бўлдилар. Бу ҳақда ҳабиби мухтарамнинг муборак кўзлари Жаброил айҳиссаломга интизор эди. Ваҳий келгунча, энг яқин кишиларидан Оиша ҳақларидаги фикрларини сўраб чиқдилар. Ҳазрати Умар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг саволларига савол билан жавоб қайтарди:

— Сизга Оишани лойиқ кўрган ким, Расулуллоҳ?

— Аллоҳ таоло.

— Яхши. Унда Буюк Аллоҳ келажакда шундай ифлос ишга қўлга урадиган аёлни сизга лойиқ кўради, деб ўйлайсизми?

Буюк Умарнинг заковати ушбу мантиқий гапларидан ҳам кўриниб турибди. Ҳазрати Умар осмонга қараб: «Аллоҳим, Сен бешак нуқсонсиз Зотсан. Бу катта туҳматдир», деди. (Халабий, «Инсанул уйун»)

Ҳазрати Умарнинг бу гаплари бир-икки кундан кейин тушган ваҳийда ҳам аксини топган эди: «Уни эшитган пайтингизда: «Бу (миш-мишни) сўзлаш биз учун жоиз эмасдир. Эй пок Парвардигор, бу катта бўҳтон-ку!» десангизлар бўлмасмиди?!» (Нур сураси, 16-оят)

* * *

Ҳудайбия сафарига Каъбани тавоф этиш мақсадида чиқилган эди. Лекин маккаликлар бунга рози бўлмай, аксинча, бутунлай қарши эканликларини маълум қилдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам жанг қилиш учун келишмаганини ва мақсадларини баён қилиш учун Маккага Ҳазрати Умарни жўнатмоқчи бўлдилар. Ҳазрати Умар Маккада душманлари кўплиги ва Адий қабиласидан ҳеч ким ҳимоясига олмоқчимаслигини айтиб, Усмонни жўнатишни таклиф қилди.

Кейинчалик Маккадан Ҳазрати Усмон ўлдирилди, деган хабар келгач, ўша ердагиларнинг барчаси Пайғамбаримизга байъат қилдилар. Сўнгги нафасгача Расулуллоҳга содиқ қолмоқчи бўлган минг тўрт юз кишининг қўлини тутиб, байъатни қабул қилиш соатлаб вақтни оларди. Табиийки, бундай ҳаракатдан Расулуллоҳнинг муборак қўллари толиқиб қоларди. Шунинг учун Ҳазрати Умар биринчилар қаторида байъат қилиб, Расулуллоҳнинг қўлларига тиргак бўлди.

Қурайшликлар билан олиб борилаётган музокаралар келишув билан тугади. Бу келишувдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мақсадлари ўзаро ҳужум қилмаслик шартномасини имзолаш ва маккаликлардан бўладиган хавфни мумкин қадар камайтиришга эришиш эди. Чунки Мадина Макка мушриклари билан Хайбар яҳудийлари ўртасидаги нозик жой эди. Улар ўзаро келишгудай бўлсалар, Мадинани босиб олишлари ҳеч гап эмасди. Расулуллоҳ эса, бу мақсадни амалга ошириш учун қурайшликларга бир оз ён босгандек кўринсалар-да, аслида ундай эмас эди. Масалан, маккаликлар бу йил Каъбани тавоф этишга қарши бўлдилар. Бу унча аҳамиятли эмасди. Зеро, мўминлар Аллоҳнинг ризосини, ажру савобни истасалар, Парвардигор буни уларга беришига шубҳа йўқ эди.

Улар Мадинадан умрани ният қилиб чиққан бўлсалар-да, маккаликларнинг бунга қаршилиги туфайли ортга қайтдилар. Қайтар эканлар, Расулуллоҳдан «Ким Аллоҳ йўлида ҳижрат қилса, ер юзида кўп паноҳ бўлгудек жойларни ва кенгчиликни топгай. Ким уйидан Аллоҳ ва Унинг Пайғамбари сари муҳожир бўлиб чиқиб, сўнг (шу йўлда) унга ўлим етса, муҳаққақки, унинг ажри-мукофоти Аллоҳнинг зиммасига тушар. Аллоҳ мағфиратли, меҳрибон бўлган Зотдир», (Нисо сураси, 100-оят) оятини такрор-такрор эшитардилар.

Шартнома матни битилаётганда, мушриклар «Муҳаммад расулуллоҳ» деб ёзилишига ҳам қарши чиқишди. «Сени пайғамбар эканингни қабул қилганимизда қарши чиқмасдик», дейишди. Расулуллоҳ ҳам: «Муҳаммад Расулуллоҳ бўлишимга ҳалақит қилмайди», деб, исмларини улар истагандек ёздирдилар.

Шу лаҳзаларда мушриклар устун келаётгандек кўринса-да, аслида устунлик Расулуллоҳ тарафларида эди. Бунақанги ҳаяжонли вазиятни Ҳазрати Умар тушунмади. Ортга қайтаётганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга яқинлашиб:

— Сиз Аллоҳнинг пайғамбаримасмисиз? — деди.

— Ҳа, мен Аллоҳ расулиман.

— Бизнинг динимиз ҳақ, уларники ботил эмасми?

— Худди шундай.

— Унда нега устунликни уларга бериб қўйяпмиз?

— Мен Роббимнинг буюрганини бажараман.

— Байтуллоҳни тавоф қиламиз демабмидингиз?

— Айтган эдим.

— Нега тавоф қилмай, ортга қайтяпмиз?

— Сенга шу йил тавоф қиламиз, деганмидим?

— Йўқ.

— Эй Умар, ҳали сизлардан кимдир сочини олдириб, кимдир қисқартириб, Каъбани тавоф этажаксиз.

Ҳазрати Умар нари кетди. Йўлда кетиб бораркан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга нисбатан қизиққонлик қилиб қўйганини тушуниб, ичдан эзилди. Ўзи ҳақида оят тушиб қолишидан қўрқди. Ниҳоят, ортдан келган овоз устидан бир пақир сув қуйгандек бўлди:

— Қаердасан, Умар? Сени Расулуллоҳ чақиряптилар.

— Онанг сендан айрилсин, Умар. Тилингни тиёлмадинг, бошингга бало орттирдинг.

Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг чеҳраларида табассум жилва қиларди. Ўлимга ҳукм қилинган айбсиз одамнинг тирик қолганида бўладиган қандайдир ажиб ҳислар чулғаб олди. Енгил қадамлар билан бориб, у зотга салом берди. Сўнг Расулуллоҳнинг ўзларидан «дунёнинг барча неъматларига ҳам алишилмайдиган» Фатҳ сурасини эшитди.

Хақиқий ғалаба деб шу шартнома назарда тутилаётган эди. Қурайшликлар, бу сафар марра бизники, деб қувончлари ичларига сиғмай Маккага қайтарканлар, мусулмонларга гўё мағлубдек ортга қайтаётганларида буюк фатҳнинг хушхабари келган эди. Фатҳнинг нималиги сал кейинрок, маълум бўлади. Шу кунга қадар ўн беш чақиримлик жойдагина тарқалган Ислом тўрт йил сўнгра милёнлаб километрларга чўзилган ҳудудларда ўз ҳукмини ўтказади. Мўминлар хушламаган, мушрикларга жуда муҳим кўринган шартнома бандлари эса, қуёшда эриган қордек йўқ бўлиб кетади.

* * *

Ҳудайбиядан қайтгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам дарҳол Хайбарга отландилар. Маккаликларнинг ҳужум қилмасликлари аниқ эди. Хайбар жанги бир неча кун давом этди. Жангнинг олтинчи куни оқшомида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам шундай дедилар:

— Эртага туғни бир инсонга бераман. У инсон Аллоҳни ва Унинг Расулини севади. Аллоҳ унинг қўли билан фатҳ, этади.

Бошқалар қатори Ҳазрати Умар ҳам бундан ҳаяжонга тушди. Тонггача шу ҳақда ўйлаб чиқди. Танланадиган инсон битта бўлади. Бомдод намозидан кейин бошқалар каби Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қаршиларига чўкди. Туғни олиш иштиёқи Ҳазрати Умарни «мен бу ердаман» дейишга мажбур этди. Бироқ моддий манфаати йўқ, лекин дунё ҳазиналаридан аълороқ бу вазифа Ҳазрати Алига топширилди.

Ҳижратнинг еттинчи йилида Исломга кирган Амр ибн Ос кўп ўтмай уч юз кишилик қўшинга бош бўлиб, йўлга чиқди. Кейинчалик яна уч юз кишилик ёрдам кучларини олиб, Зотуссалосил тарафга кетган Ҳазрати Амр сафардан ғалаба билан қайтди. У киши учун муҳими қўшин сафидан Ҳазрати Абу Бакр, Умар, Абу Убайда каби илк мусулмонларнинг ҳам борлиги эди. Бунақанги танланган инсонларга қўмондонлик қилиш оддий вазифа эмасди. Кейин жаноби Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан таассуротларни эшитиш мақсадида:

— Энг суюкли инсон ким сизга, эй Расулуллоҳ? — деб сўради.

«Билмайсанми, Амр, албатта, сен-да», дейишларини кутган эди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам эса:

— Оишани севаман, — дедилар.

— Эркаклардан кимни яхши кўришингизни билмоқчийдим.

— Оишанинг отасини яхши кўраман.

— Кейин-чи?

— Умарни.

Ҳазрати Амр бу саволни яна бир неча бор такрорлаб. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кимларни яхши кўришларини билиб олди. Лекин кутилган жавобни ололмади. Фақат Ҳазрати Амр бу севги занжирида кимлар борлигини ҳеч кимга айтмади ва ушбу сирни ўзи билан қабрга олиб кетди. (Ибн Касир, «Сийар»)

* * *

Бир куни Ҳазрати Умар жаҳли чиқиб, аёлига қўпол муомала қилди. Аёли эса бунга жавоб қайтарди. Бундай ишнинг бўлиши мумкин эмасди. Умардек одамга бир заифанинг гап қайтариши қизиқ туюлди ва аёлидан бунинг сабабини сўради:

— Қизинг ҳам Расулуллоҳнинг бошқа аёллари каби у зот билан баҳслашиб қолади. Бир-бирларидан аразлаган кунлари ҳам бўлган, — деб жавоб берди Ҳазрати Умарнинг аёли.

Бундан донг қотган Ҳазрати Умар дарҳол қизининг олдига бориб, шу гап рост-ёлғонлигини сўради. Ҳафса онамиз:

— Ҳа, баҳслашганмиз, ҳатто хафалашган кунларимиз ҳам бўлган, — деди.

— Бу ишни қилдинг — тамом бўлдинг. Аллоҳ Расулининг ғазаби — Аллоҳнинг ғазаби, Аллоҳнинг ғазаби — банданинг ҳалокати эканини билмайсанми?! Расулуллоҳ билан асло тортиша кўрма! Бирор нарсани тусасанг, менга айт, мен қиламан. Кундошинг Оиша сендан гўзалроқ ва суюклироқ экани сени ранжитмасин. У шундай қилса ҳам, сен бундай қилма, — деб қизига танбеҳ берди. («Сунани Термизий»)

* * *

Кунларнинг бирида форс иттифоқчиларидан бўлган Бакр қабиласи мусулмонларнинг иттифоқчиларидан бўлган Хузофа қабиласига ҳужум қилди. Бу ҳужумда қурайшликлар иттифоқчиларига қурол-аслаҳадан ёрдам бериш билан чекланмай, баъзилари ҳужумда қатнашишди ҳам. Бироқ қилиб қўйган ишлари қандай оқибат билан тугашини кечроқ тушунишди. Шартномани янгилаш мақсадида улар Мадинага Абу Суфённи жўнатишди.

Абу Суфён Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ва Ҳазрати Абу Бакрни қидириб топа олмагач, Ҳазрати Умарнинг олдига келиб, у зотдан ёрдам сўради Ҳазрати Умар эса:

— Шуни яхши билгинки, Абу Суфён, дунёда ёнимда туришга чумолидан бошқа жонзот қолмаган тақдирда ҳам мен сизларга қарши курашни давом эттираман, — деб жавоб қайтарди.

Абу Суфён тарвузи кўлтиғидан тушганча, Маккага қайтиб кетди.

* * *

Ушбу воқеадан сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Макка фатҳига тайёргарлик кўра бошладилар. Вазиятни фаҳмлаган Хотиб ибн Балтаъа Маккага кетаётган отарчи хотиндан мактуб бериб, дуч келган маккаликка беришини илтимос қилди ва хизмат ҳаққи учун ўн динор тутқазди.

Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам Жаброил алайҳиссалом келтирган хабари туфайли Али, Микдод ва Зубайрни аёлнинг кетидан жўнатдилар ва уни қаерда учратишни ҳам айтиб бердилар. Аёлдан хатни олиб келиш керак эди. Агар бермаса, ўлдириларди.

Уч ҳамроҳ бориб хатни олиб келди ва Расулуллоҳнинг қўлларига топширди.

Хотиб эса чақирилиб, нега бундай қилгани сўралди. У қурайший эмаслиги, Маккада қолган оиласи ва молини ҳимоя қиладиган одам йўқлиги туфайли уларни шу йўл билан ҳимояга олмоқчи бўлганини айтди. Ҳазрати Умар сакраб турди:

— Рухсат этинг, Расулуллоҳ калласини олай.

Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Хотибнинг рост гапирганини ва Бадр аҳлидан бўлгани сабабли Аллоҳ учун кечирганини айтдилар.

* * *

Маккага жуда яқин қолганда, Марруззаҳрон деган жойда охирги марта дам берилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳар ким топганини тўплаб, олов ёқишни буюрдилар. Ёқилган ўтиннинг тутуни кўкни тутди. Нималар бўлаётганини билиш мақсадида келган Абу Суфённи икки ҳамроҳи билан тутиб олишди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг амакилари Аббос уларни ҳимоясига олди. Уларни Ҳазрати Умар ҳам кўрди ва фурсатни қўлдан чиқармай, жазолаш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан рухсат олиш мақсадида у зотнинг чодирларига шошилди. Айни шу пайтда Аббос ҳам ўша ёққа от сурди. Икковлари ҳам чодирга бир вақтда кириб бордилар.

— Ё Расулуллоҳ Абу Суфён ҳозир бизнинг қўлимизда, рухсат этинг, калласини олай, — деди Ҳазрати Умар.

Аббос эса:

— Мен уни ҳимоямга олдим, — деди. Сўнг Умарга юзланиб, гапни бошқа ёққа бурди: — Ўзингни бос, Умар. Агар Абу Суфён сенинг қабилангдан бўлганида уни ўлдиришга бу қадар шошилмасдинг. Сенга маълумки, бу одам Абдуманноф авлодидан.

Абдуманноф Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг бобокалонлари эди. Аббос бу билан, сен Абу Суфённи пайғамбарнинг қариндоши бўлгани учун ўлдирмоқчисан, демоқчийди. Ҳазрати Умарда эса, табиийки, бундай ният умуман йўқ эди. У киши фақатгина Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам кўрсатган йўлдан юриб, у зот кўрсатган мақсадга интиладиган оқкўнгил инсон эди. Бу гапларни Ҳазрати Умарга айтмоқчи бўлган одам, у кишини яхши билмаслиги керак эди. Ҳазрати Умар эса, гапни чўзиб ўтирмади, фақат:

— Сен ҳам ўзингни босиб ол, Аббос. Худо ҳаққи, отам Ҳаттоб Исломни қабул қилганида ҳам сен Исломни қабул қилганингда қувонганимдек хурсанд бўлмасдим. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам наздларида сенинг Исломга киришинг Ҳаттобнинг Исломга киришидан кўпроқ орзу қилинган эди, — деди.

Бу гаплар ҳақ эди. Тушунган одамга шу жавоб ҳам етарли эди. Боядан бери жон-жаҳди билан дўстини ҳимоя қилаётган Аббос мақсадига эришиб, Абу Суфённи ҳимоясига олди.

* * *

Макка фатҳидан кейин аёллардан байъатни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам номларидан Ҳазрати Умар қабул қилди.

* * *

Бир кун Ҳазрати Умар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга:

— Изн беринг, Маккага бориб, умра қилиб келай, — деди.

Расулуллоҳ рухсат бердилар. Лекин Ҳазрати Умар кетар-кетмас Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам у кишини чақирдилар:

— Дуоларингда бизни ҳам ёд эт, эй биродарим. Бизни унутма дедилар.

Бу гаплар Ҳазрати Умарни эритиб юборди. Йўл давомида ажиб ҳисларга чулғаниб кетди. Хурсандчиликлари шу даражада эдики, дунёнинг бутун неъматлари бу сўзларга тенг келолмас эди (Ибн Саъд, «Табақот»).

Умрадан қайтгунигача кўнгли шу қувончга тўлиб юрди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг бу сўзлари қулоқлари остида жаранглаб тураверди. Дуо қиларкан, бор ихлос ва самимият билан Аллоҳдан сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг бу илтимослари Ҳазрати Умарга бўлган муҳаббат ва ҳурмат нишонаси эди.

* * *

Бир кун кечаси кимдир Ҳазрати Умарнинг эшигини тақиллатди ва Расулуллоҳ барча аёлларининг жавобларини берганларини айтиб кетди. Ўша тун жуда ёмон ўтди. Бомдод намозини ўқиб бўлиб, Умар тўппа-тўғри масжидга борди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам у ерда кўринмадилар. Масжидга совуқ жимжитлик ва маҳзунлик чўккан эди. Кейин қизининг олдига бориб, у билан гаплашди. Сал олдинроқ: «Расулуллоҳ сенинг жавобингни беролмасалар, менинг юзим учун эсинг йиғ!» деганларни яна эслатди. Ҳазрати Ҳафсанинг қўлидан эса, шу дамда йиғлашдан бошқа иш келмасди. Талоқ қилинган қилинмаганини аниқ билмас ҳам эди. Бошқа аёлларнинг аҳволида шундай эди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам масжид ортида «Машруба» номли боғда эдилар. У зот ҳеч ким билан кўришишни истамасдилар. Ҳазрати Умар уч бора киришга ҳаракат қилиб кўрдилар, лекин рухсат тегмади. Охири баланд овозда:

— Расулуллоҳ мен Ҳафсанинг гуноҳини сўраб келганим йўқ. Агар амр этсангиз, шу заҳотиёқ калласини оламан, — деди.

Шундан кейингина ичкарига киришга рухсат берилди.

Боғдаги манзара унчалик хунук эмасди. Хурмо пўсти билан тўлдирилган тери ёстиқ бўйрали тўшак, яхши ошланмаган битта тери, бир ховуч арпа — мана шулар боғ ичида яратилган шароит эди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг баданларида бўйранинг излари қолган. Ўзи оламларга раҳнамо қилиб юборилган инсон бўлсалар-у, бунақанги содда ҳаёт тарзи...

Ҳазрати Умар ўзларини тута олмай, йиғлай бошлади.

— Нега йиғлаяпсан, Умар?

— Эй Аллоҳнинг Расули, Кисро, Қайсарлар дунё неъматидан бахраманд бўлиб яшаса-ю, сиз бу ҳолда яшасангиз. Бўйра баданингизга ботиб кетибди, яхшироқ жой ҳозирлайлик.

— Менинг дунёга бўлган қизиқишим, эй Ҳаттобнинг ўғли, дарахт соясида бир оз дам олиб, кейин йўлида давом этган инсонники кабидир.

— Аёлларингизнинг жавобини бердингизми, ё Расулуллоҳ?

— Йўқ. Улардан бир ой узоқроқ юрмоқчиман.

Бу жавоб Ҳазрати Умарнинг кўнглини тинчлантирди. Бир ойдан кейин Ахзоб сурасини 28—34-оятлари инди. Бу оятлар, хусусан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг аёлларига тегишли эди. Шу билан муддат тугаб, яна фараҳли кунлар бошланди.

* * *

Табук ғазотида шундай воқеа юз берди: қўшин ичида уч-тўрт киши бир туяни сўймоқчи бўлишаётган эди. Буни Ҳазрати Умар кўриб, нега ундай қилаётганларини сўради:

— Очликдан, — деб жавоб қилишди.

— Бир оз кутиб туринглар.

У киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келди ва миниладиган ҳайвонларнинг сўйилавериши Мадинага қайтаётганда анча қийинчилик туғдиришини айтди, сўнг:

— Айтинг, ҳамма бор егулигини ўртага қўйсин, Расулуллоҳ кейин баракали бўлиши учун дуо қилинг, — деди. Ҳазрати Умарнинг бу таклифи қабул қилинди.

Бутун қўшиндаги егулик жуда оз эди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам таҳорат олдилар, сўнг икки ракъат намоз ўқиб, дуо қилдилар. Дуодан кейин егуликларни халталарга солишни буюрдилар. Ҳақиқатан ҳам, ўртадаги дастурхондан олинаётган хурмоларга барака кирди, тўлдирилмаган қоп қолмади. Бу ҳол мўминларнинг кўнглига ўзгача ҳузур бағишлади.

* * *

Табукдан қайтилгач, кунларнинг бирида Мадинада ўлим шабадаси эсди. Мунофиқлар раиси бўлган Абдуллоҳ ибн Убай ибн Салул ҳаётдан кўз юмди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига чин мусулмон бўлган ўғли Абдулло келиб, у кишининг изорларини сўради. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг кийимларинн отасига кафан қилиб, азоб енгиллашишидан умидвор эди.

Расулуллоҳ жанозага ҳозирлик кўраётган бир пайтда, Ҳазрати Умар Ибн Салулнинг қилган ишларини бирма-бир эслатиб, намоз ўқишга халақит қилмоқчи бўлди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бунақа масалаларда ихтиёр ўзларида эканини айтсалар, Ҳазрати Умар Ибн Салул ҳақида янги-янги воқеаларни айтиб, намоз ўқишдан қайтаришга уринар эди. У киши шу даражада қизишиб кетдики, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унинг кўкрагидан итариб, тинч қўйишини сўрадилар ва жаноза намозни ўқидилар.

Энди навбат уни дафн этишга келган эди. Расулуллоҳ қабр бошида туриб, уни дуо қилдилар. Қабрга тупроқ тортиларкан, Ҳазрати Умар қизишиб кетганини англади. Ибн Салул ҳақида айтганлари тўғри бўлмаганини тушунди. Ҳазрати Умар шуларни ўйлаётган бир пайтда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ваҳий кела бошлади. Атрофни ҳаяжон чулғади. Ҳазрати Умар Расулуллоҳга озор бергани учун ваҳий сўнгида танбеҳ олиши мумкинлигини ўйлаб, ҳадиксиради. Ваҳий тушиб бўлгач, Расулуллоҳ уни ўқиб бердилар: «Улардан бирортаси ўлса, зинҳор унинг (жаноза) намозини ўқиманг ва қабри устига ҳам бориб турманг! Чунки улар Аллоҳ ва Унинг Пайғамбарига кофир бўлдилар ва итоатсиз ҳолларида ўлдилар. Сизни уларнинг мол-дунёлари ва бола-чақалари қизиқтирмасин! Чунки Аллоҳ ўша нарсалар сабабли бу дунёда уларни азоб-уқубатга солишни ва кофир бўлган ҳолларида жонлари чиқишини истайди, холос» (Тавба сураси, 84-85-оятлар).

Оятларни ўқиб бўлгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам у ерни тарк этдилар. Ҳазрати Умар эса, енгил тин олди ва кўнглига раҳмат нури ёғилди. У кишининг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга бўлган муҳаббатлари ва мунофиқларга қарши нафратлари сабаб қилган юқоридаги ҳаракатлари Аллоҳ томонидан оқланган эди.

Лекин Ҳазрати Умар бу оятлар тушгач, Расулуллоҳнинг соллаллоҳу алайҳи ва саллам олдларига бориб ҳеч қачон: «Сизга айтган эдим, унамадингиз», демайди.

Шу ерда бир нарсани айтиб ўтишни лозим деб топдик. Расулуллоҳнинг ҳаётларини ўрганиш Ҳазрати Умарнинг ҳаётларини ўрганиш демакдир. Чунки Исломни қабул қилганидан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг энг яқин икки дўстидан бирига айланиб, умрининг ўн етти йилини оламларга раҳмат бўлиб келган Ҳазрати Пайғамбар билан ҳам нафас ўтказди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўлимлари хабарини эшитиб даҳшат ичра «Расулуллоҳни ўлган деган одамларни ўлдираман», дегани Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳаётларига бағишланган «Саодат асри қиссалари» китобида баён этилди. Ҳазрати Абу Бакр даврларидаги ҳаёти эса, у зотга бағишланган «Илк ва буюк халифа Ҳазрати Абу Бакр» деган китобдан ўрин олган. Уларни такрорламай, асарнинг кейинги қисмини Ҳазрати Абу Бакрнинг вафотларидан бошласак.

Ҳазрати Абу Бакрнинг охирги кунлари

Мадинадан келган буйруққа биноан Холид ибн Валид Ироқни Мусаннога қолдириб, Шомга кетди. Ярмук жангида қўшинга бош қўмондонлик қилиши керак эди.

Ўлимга тик қарайдиган ва иқтидорли қўмондон саналган Мусанно Форс ҳукмдори Шаҳрирондан мактуб олди. Унда: «Товуқ ва чўчқабоқар ҳамда Форснинг энг қонхўр одамлари қўшинга қўшиб жўнатилган», дея битилган эди ва Шаҳрирон бу билан энди бу ишга мен аралашиб ўтирмайман, буни уларга қолдирдим, демоқчи эди.

Мусанно ҳам унга жавобан: «Ишингни товуқ ва чўчқабоқарларга қолдирган Аллоҳ таолога ҳамдлар бўлсин», деб ёзди ва Аллоҳнинг изни билан уларни ҳам ер билан яксон қилишини айтди.

Бу жавоб Форс шоҳининг тишларини ғижирлатиб юборди. Унинг жазосини бериб, янги чиққан диннинг ёйилиши олдини олиш лозим эди. У қўшинни тўплашни буюриб, унга Жазовайҳ исмли одамни қўмондон қилиб тайинлади ва: «Шу ишни битиришни сенга топширдим», деди. Жазовайҳ йўлга чиқиб, Бобил атрофларида Мусаннонинг қўшини билан тўқнаш келди.

Форс қўшини ғалаба қозонишга шубҳа қилмасди. Лекин уларни аламли мағлубият кутаётганини билмасдилар. Жангда форслар енгилиб, қоча бошлади. Мусулмонлар уларни Мадоин шаҳригача қувиб бордилар.

Мусанно ғалаба хушхабари билан бирга ўлжанинг бешдан бирини Мадинага юборди. Ўзи халифанинг буйруғини кутди. Лекин ҳеч бир хабар келмагач, ўрнига Башир ал-Насосияни вакил қилиб қолдириб, қисқа йўллардан Мадинага етиб олди. У ерда Ҳазрати Абу Бакр охирги лаҳзаларни яшаётган эди. Узоқ гаплашишнинг имкони бўлмади. Шунинг учун қисқа қилиб, душманнинг аҳволини тушунтирди. Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ўлимларидан кейин диндан қайтганлар тавба қилиб келсалар, уларни кечириш керакми-йўқми, шуни сўради. Ҳазрати Абу Бакр ижобий жавоб берди.

Кейин Ҳазрати Абу Бакр янги раҳбар Ҳазрати Умарни ёнига чақирди:

— Бугун куним битганга ўхшайди. Ўлганимдан кейин кеч тушишини кутмай, одамларни йиғиб, Мусаннога қўшиб, у ёққа юбор. Ҳеч бир мусибат сизларни Раббингиз амри ва Пайғамбарингиз васиятларини амалга оширишдан чалғитмасин. Расулуллоҳ вафот қилганларида мен нималар қилганимга ўзинг гувоҳ бўлдинг. Ҳолбуки, инсонларга бундай мусибат аввал бўлмаган эди. Кейин Ироқдан Шомга кетиб, у ерда ғалаба қозонганларни яна Ироққа қайтар. Чунки улар Ироқ ерлари ва у ернинг халқини яхши биладилар, — деб васият қилди.

Ҳазрати Абу Бакр ўша кеча вафот этди. (Ибн Асир, «Ал-комил»)

13 ҳижрий йили жумадул охир ойининг 22-кунида дафн қилинди.

Ҳазрати Умар эса, ўша куниёқ Абу Убайда ибн Жарроҳга ушбу мазмунда хат ёзди: «Аллоҳни сев! Фақат Угина боқий, қолган барча нарса фонийдир. Бизни залолатдан чиқариб, ҳидоятга йўллаган ҳам Удир. Сени Холид ибн Валиднинг қўшинига бош қўмондон этиб тайинлайман. Дарҳол ишга кириш. Ўлжа кетидан қувиб, мусулмонларнинг ҳаётини хавф остига қўйма. Йўлларини яхши билмайдиган жойингга қўшинни жойлаштирма. Аллоҳ сени мен билан, мени сен билан имтиҳон қилажак. Дунёдан юз ўгир, кўнглингни дунё дардига мубтало қилма. Сендан олдин кўпларни ҳалокатга олиб борган дунёнинг дарди сени ҳам шу кўйга солмасин».

Шу тариқа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам «Сайфуллоҳ» деб лақаб берган Ҳазрати Холиднинг мансаби қуйироқ бўладиган бўлди. Ҳазрати Холид бош қўмондонликка тайинланган Убайда ибн Жарроҳга яхши маслаҳатгўй ва ёрдамчи бўлди. Кечагина қўл остида бўлган одам буйруқ бериб турган шароитда Аллоҳ ризоси учун хизматни давом эттириш ҳамманинг ҳам қўлидан келмасди.

Авваллари ҳам Ҳазрати Умар Ҳазрати Абу Бакрга мурожаат қилиб, Холидни вазифасидан бўшатишни сўраган, ҳатто Молик ибн Нувайранинг ўлдирилишидан кейин жазолашни ҳам талаб қилган эди.

Ўшанда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларида Исломни қабул қилган Молик кейинчалик пайғамбарликни даъво қилган хотинга ишқи тушиб қолиб, унинг кетидан юрт кезиб келди ва охири айбини тушуниб тавба қилди. Холид ибн Валид эса унинг тавба қилганидан бехабар эди. Ахир Ҳазрати Холид ҳам инсон эди, хатога йўл қўйиши мумкин эди. Лекин ҳар қандай қусур билан ёнма-ён бир фазилат ҳам бўлишини ёддан чиқармаслик керак. Бошқа тарафдан қараганда, Ҳазрати Умар уни вазифасидан бўшатилишига анчадан бери ҳаракат қилиб юрарди. Энди ҳокимият у кишининг қўлига ўтгач, ишдан бўшатмаган тақдирида ҳам, Абу Бакр даврида унинг ишдан бўшатилиши тарафдори эдинг, энди нега ундай қилмаяпсан?» дейдиганлар топилар эди.

Аммо қайси тарафдан қаралганда ҳам, Ислом тарихидаги мислсиз бу қўмондоннинг ишдан олиниши тўғри иш эмасди. Унинг ишдан олиниши учун бу қадар шошилиш керак эмасди. (Шу ўринда муаллифнинг мазкур фикрларига озгина изоҳ лозим кўринади. Аҳмад Лутфий Қозончи ҳазратларининг хулосасини ҳурмат қилган ҳолда тарих китобларида Холид ибн Валиднинг вазифасидан олинишига доир келтирилган ижобий сабаблардан бирини айтиб ўтамиз. Ўша пайтда қозонаётган ғалабалари туфайли Холид розийаллоҳу анҳуга одамларнинг тобора ихлоси ошиб борар, муваффақиятлар унинг номи билангина боғланиб қолаётган эди. Бир кун келиб, бу нарса ҳалқ ичида нохуш ҳолатларни юзага чиқариши ҳам мумкин эди. Ҳазрати Умар ана шу хавфнинг олдини олдилар. Дарҳақиқат, Ҳазрати Холиддан кейин ҳам Ислом қўшини ғалабалар қозонишда давом этди. - Муҳаррир)

* * *

Ҳазрати Абу Бакр тупроққа қўйилган кунлари Мадина бошқа бир ўлим хабаридан даҳшатга тушди: Расулуллоҳга яқин саҳобалардан бири Арқам ибн Абу Арқам вафот этди.

Арқам Каломуллоҳда «ас-сабиқунал аввалун», яъни, иймон ва фазилат йўлида сафнинг энг аввалида турувчилардан, деб мақталган инсонлардан бири эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам қурайшликларнинг тинимсиз озор ва тазйиқларидан тўйиб, Сафо тепалигидаги Арқамнинг уйига қўниб ўтган ва у ерда бир неча йиллар истиқомат қилган эдилар. Арқамнинг уйи Исломнинг бешиги эди. Жуда кўп мусулмонлар, шу жумладан, Ҳазрати Умар ҳам у зотнинг уйида мусулмон бўлган. Мушриклар учун «Доруннадва» бўлган бўлса, мўминлар учун «Дорул Арқам» мавжуд эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга жуда кўп хизматлари сингган ана шундай улуғ инсон дорул бақога рихлат қилди. У киши уйини минг таҳликага қўйиб, Аллоҳ ризоси учун иймон уйига айлантирган эди. Энди Аллоҳ ҳам уни абадий неъматлар билан сийлайди.

Арқамни Бақиъ қабристонига дафн қилишди. Йиғлаган кўзлар ҳануз қуримаган. Агар ер ўзига кўмилган инсонларга қараб ранг олсайди, Бақиъ қабристони энг нурли ҳолатда бўларди. Умматнинг энг афзаллари, инсонларнинг энг шарафлилари, Аллоҳ йўлида жон берганларнинг пешқадамлари шу мозор бағрига дафн этилган бўлиб, Бақиъ тупроғи уларнинг муборак ва азиз вужудларидан бир нур булоғига айланган эди. Исрофил алайҳиссалом сурини чалганида энг кўп иззат-икромга лойиқ кўриладиган инсонлар бошларидан Бақиънинг тупроғини қоқиб, ўрниларидан тураётган одамлар бўлади. Дунёда қолган сўнгги мусулмонда ҳам уларга нисбатан миннатдорлик ва шукроналик ҳисси бўлмоғи лозим. Зеро, Ислом дини улар фидо қилган жон ва қон туфайлигина оёққа турди, уларнинг илми билан бугунга қадар етиб келди. Бу тупроққа қиёматгача туну кун илоҳий раҳмат ёғилиб турса, бу Аллоҳ йўлида тўкилган қон ва У учун фидо қилинган жон туфайлидир.

Аллоҳ уларни севган, уларга кўнгил берган инсонларни қиёмат куни ўша зотлар билан бирга тирилтирсин!

* * *

Ҳазрати Холид ибн Валиднинг бош қўмондонликдан олиниши уммати Муҳаммадни шошириб қўйди. Охири шундай бўлдики, Ҳазрати Умарнинг кетма-кет уч кун жиҳодга қилган даъватларига биров жавоб бермади. Ҳолбуки, бу инсонлар жиҳод нималигини билардилар. Бу жимжитлик, қайсидир маънода, илк қаршилик эди. Бунинг яна бир сабаби, ўша пайтда Форс қўшинининг қудрати ҳақида кенг тарқалган гаплар эди. Лекин бу Форс қўшини билан илк маротаба учрашув эмасди.

Ниҳоят, тўртинчи кун Ҳазрати Умар ўта таъсирчан маъруза қилди ва инсонларни яна жиҳодга даъват этди. Кейин Мусанно сўз олиб, форслар у қадар кучли эмасликларини ва уларни енгиш мумкинлигини гапирди. Шу орада биринчи бўлиб, Сақиф қабиласидан Абу Убайд исмли йигит ўрнидан турди ва:

— Мен бораман. Аллоҳ ризоси учун! — деди.

Шу тариқа қаршилик ҳам ўз ниҳоясига етди. Қисқа вақт ичида «Мен бораман» деганлар кўпайиб, номларини ёздириб қўйишди. Бу сафар янги бош қўмондон барчани лол қолдирди. Ҳазрати Умар Абу Убайднинг қўлидан ушлаб:

— Қўмондонингиз шу киши бўлади, — деди.

Абу Убайд машҳур Масъуд ас-Сақафийнинг ўғли эди. Масъуд ҳаётининг сўнгги кунларида Исломни қабул қилган ва Тоифда ўз қабиладошлари томонидан шаҳид қилинган эди. Қурайшликлар уни Тоифнинг энг каттаси деб биларди. Абу Убайд эса, Пайғамбаримизни кўрмаган, саҳоба бўлиш бахтидан бенасиб қолган эди.

Қисқа сукунатдан кейин диллардаги гаплар тилларга чиқди:

— Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларидан шунча киши турганда, қўмондон Тоифдан бўлиши шартмиди?

— Аллоҳ сизни ғалаба қозонганингиз ва душманга қараб тик қараб курашганингиз учун мартабангизни юқори қилди.

Қалбингизда қўрқув пайдо бўлган ва душман билан учрашишдан ҳайиққан пайтингизда амирликка энг лойиқ инсон биринчи бўлиб даъватни қабул қилган инсондир.

Ироқдаги қўшин қўмондони Мусанно тайёр турганда бу вазифа нима сабабдан бу йигитга топширилганини тушуниш қийин. Чунки Мусанно ҳақиқий қўмондон ва қаҳрамон эди. У шу кунга қадар тажрибасиз қўмондон қўл остида жанг қилмаган эди. Лекин бир нарса аниқ эдики, Мусанно янги Халифага ҳам, тажрибасиз қўмондонга ҳам қарши гап айтмади.

Ҳазрати Умар сафарга ҳозир турган қўшин ёнига келиб, Абу Убайдга шундай деди:

— Саҳобалар гапига қулоқ тут! Улар билан кенгашиб иш қил! Қарор чиқаришда шошилма, чунки бу ҳазил эмас, жангдир. Жангни вақтнинг қадрига етадиган, таҳликали вазиятлардан чиқиб кета оладиган инсонгина бошқара олади. Инсонларни ўз динларидан чиқишга мажбурлама. Исломни қабул қилганларни ўзлари турган жойда қолдир. Динида қолмоқчи бўлганларни Арабистондан чиқариб юбор ва ўзлари истаган жойга ўрнашишларига рухсат бер. Уларга шуни тушунтириб қўйки, биз уларни Расулуллоҳнинг: «Ҳижоз тупроғида икки хил дин қолмаслиги керак», деган гапларига мувофиқ кўчириб юборамиз.

Кейин Ҳазрати Умар қўшинга рухсат берди. Абу Убайда юришга амр қилди.

* * *

Энди Ҳазрати Умарнинг Масжидун-набавияда раҳбар сифатида илк бор қилган маърузаси билан танишайлик.

Ҳазрати Абу Бакр Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг минбарларида учинчи зинагача чиққан, лекин иккинчи зинада туриб гапирар эди. Ҳазрати Умар эса, биринчи зинага чиқди. Аввал Аллоҳга ҳамд этди, Расулуллоҳга саловот ва салом йўллаб, давом этди:

Эй инсонлар, мен дуо қиламан, сизлар «омин» денглар.

Кейин қўлларини кўтариб деди:

— Аллоҳим, мен қаттиққўл одамман. Сенга бўйсунганларга нисбатан мени адолатли, юмшоқ табиатли қил. Қаттиққўллигимни зулмгача олиб боришимга йўл берма, Сенинг душманларингга, фитна ва фасод қилувчиларга, мунофиқларга йўналтир.

— Аллоҳим, мен хасис инсонман. Мени яхшиларга нисбатан сахий қилиб қўй. Мўминларга мулойим бўлишимни насиб эт.

— Аллоҳим, мен ғафлатда қолган, унутувчи инсонман. Зикрингдан қолдирма. Ҳар замон ўлимни эслаб юришимни насиб эт.

— Аллоҳим, мен Сенга итоат қилишда заифман. Сенга бўйсунишда ғайратли, Сенинг йўлингда қувватли, самимий ва ихлосли бўлишимни насиб эт.

— Аллоҳим, Сендан иймонда собит, яхшилик қилувчи, ўзингдан ҳаё қилувчи, ҳисоб қилишни доим ёдда тутувчи банда бўлишни сўрайман. Менга нафсимни тергаб турадиган куч бер.

— Аллоҳим, шубҳали нарсалардан узоқ бўлишга, замонамни ислоҳ қилишга менга мадад бер. Каломингни тушунишга, унга амал қилишга ва одамларга тушунтиришга қодир эт. Ҳеч шубҳа йўқки, Сен ҳар нарсага қодир Зотсан (Ибн Абду Раббиҳ, «Ал-иқдул фарид»).

Ҳазрати Умар ушбу дуони қилиб бўлиб, жамоатга ўгирилди:

— Эй инсонлар, Аллоҳ мени сиз билан, сизни мен билан имтиҳон қилажак. Ўзимиз бор жойда ишларингизни кўриб турамиз. Узоқда бўлсангиз, сизларни кучли ва ишонарли кишиларга топширамиз. Яхшилик қилган инсонга биз кўпроқ яхшилик билан жавоб қайтарамиз. Ёмонлик қилганни эса, ибрат бўлсин учун жазолаймиз. Аллоҳ сизни ҳам, бизни ҳам афв айласин (Ибн Саъд, «Табақот»).

— Эй инсонлар, араб миллати ювош миниладиган жонивор кабидир. Эгаси қаерга бошласа, яхшиликка деб ўйлайди. Каъбанинг Рабби билан қасам ичаманки, мен шу миллатни тўғри йўлдан олиб бормоқчиман («Тарихи Табарий»).

— Эй инсонлар, мен оддий мусулмонман. Бошқалар каби Аллоҳнинг қулиман. Унинг ёрдамисиз кучим йўқ Худо хоҳласа, елкамга олган вазифам ўзгаришимга сабаб бўлмайди. Буюклик фақат Аллоҳга хосдир. Қуллар кибр ва азамат билан қизиқмаслиги керак. Шунинг учун, Умар халифа бўлганидан кейин ўзгарди, демангиз. Кимнинг ҳаққини еган бўлсам ёки зулм қилсам, уни қайтаришга тайёрман. Кимнинг давлатдан кўрган ҳақсизлиги ёки битмаган иши бўлса, очиқчасига айтсин, мен доим сизнинг ёнингизни оламан. Гарданимга олган халифалик мени сизлардан устун қилиб қўймайди, эшигимни сизнинг юзингизга ёпмайди, зулмга йўл қўйиб бермайди. Агар ўртамизда келишмовчилик вужудга келса, сизлар хоҳлаган мусулмонлар олдида муҳокамага тайёрман.

— Халифаликка яқин юрганингиз биздан паноҳ сўрашингизга мажбур қилмасин. Чунки мен ҳеч ким билан бундай нарсага келишмаганман. Ҳақсизликка йўл қўйган ёки мусулмонларнинг қонларига, жонларига тажовуз қилган инсон ҳузуримга олиб келинганда, гарчи у менинг яқиним бўлса-да, устидан шаръий ҳукм чиқараман. Сизларга Аллоҳнинг саломи, раҳмати ва баракотларини тилайман. («Тарихи Табарий»)

Кейин Ҳазрати Умар нутқни қуйидаги дуо билан якунлади:

— Аллоҳим, мени қарзга ботирма. Ғафлатдалигимда жонимни олма, ғафлатда қолишдан ўзинг асра!

Мўминлар амири Умар розийаллоҳу анҳу бундан кейин барча хутбаларини шу дуо билан якунлайдиган бўлди (Ибн Ҳиббон, «Ас-сиқот»).

* * *

Қўшинга бошчилик қилаётган Абу Убайд Намариқ деган жойда илк жангни ўтказди ва ғалаба қозонди. Жанг пайтида Матар ва Убайй исмли икки мусулмон аскари яхши кийинган бир одамнинг кетига тушишди. Уни асир олишгач, устидаги нарсаларни Убайй ечиб олди, Матар эса, у билан юзма-юз келди. Шунда асир:

— Сиз араблар вафоли одамларсиз. Берган сўзингизга ишонса бўлади. Мени қўйиб юборсангиз, икки бақувват қул ва фалон миқдорда мол бераман, — деди.

Аскар йигитлар таклифни қабул этишди. Бу ишга кафолат олиш мақсадида:

— Мени амирингизнинг олдига олиб боринг, келишувимизнинг гувоҳи бўлсин, — деди.

Матар уни амирнинг олдига олиб борди ва вазиятни тушунтирди. У одамни таниганлар эътироз билдиришди:

— Бу душман қўмондони Жобан-ку, уни ўлдириши керак,— дейишди.

Абу Убайдга бу эътироз ёқмади:

— Ичимиздан кимдир бу одамга омонлик бергандан кейин, мен уни қандай ўлдираман уни қўйворайлик, — деди («Тарихи Табарий»).

Абу Убайд қўшин билан Каскар деган жойга етиб келди. Ўша ерда қароргоҳ қурилди. Жобаннинг мағлубияти бутун Форсни даҳшатга солди. Бу сафар Жолинус номли қўмондонни қўшинга бош қилиб, Абу Убайдга қарши чиқардилар. Бошқа тарафдан султон оиласидан бўлган руҳоний Нарсийга ҳам хабар жўнатдилар. У ҳам шу мақсадда йўлга чиқди. Чунки Каскар Нарсийнинг қўл остидаги мавзе эди.

Жолинусдан олдинга ўтиш ва обрў қозониш илинжи Нарсийни тезроқ ҳаракат қилишга мажбур этди. Каскарда тўхтаган Нарсий мағлубиятга учрашини хаёлига ҳам келтирмаган эди. Лекин унинг барча орзу-умидлари чиппакка чиқиб, жангда мағлубият аламини тотди. Каскар эса, мусулмонлар ихтиёрига ўтди. Олинган ўлжанинг бешдан бири Мадинага юборилди. Қолган қисми қўшин ўртасида тақсимланди.

Жолинус қўшини билан тез орада етиб келди. Ўртадаги жангдан сўнг у ҳам келганига пушаймон бўлди. Мағлубиятга учрагач, жонини қутқариш мақсадида жанг майдонини ташлаб қочди. Шундан кейин Абу Убайд уч кишини ихтиёрига бир нечта аскарлардан бериб, уч тарафга юборди. Булар Мусанно, Волиқ ва Осим эдилар. Атрофдаги Борусмо, Завобий ва Жевбар ҳудудлари ҳам фатҳ этилди. Таслим бўлганлар ва сулҳ тузишни истаганлар Абу Убайд билан учрашдилар. Учрашув чоғида нариги тараф Абу Убайдга турфа хил ноз-неъматлар тақдим қилди. Шунда Абу Убайд:

— Худди шундай егуликлардан аскарларга ҳам бердингизми?

— Йўқ, ҳозир бунга имконимиз йўқ. Лекин кейинчалик берамиз.

— Аскарларимиз емаган нарсани, биз ҳам тановул қилмаймиз. Буларни олиб кетаверинг, — деди Абу Убайд. («Тарихи Табарий»).

Абу Убайднинг Жобан, Нарсий ва Жолинусларни кетма-кет мағлубиятга учратиши Форс қўшинининг бош қўмондони Рустамни ўйга толдириб қўйди. У янада тажрибалироқ ва маҳоратлироқ қўмондонлар жўнатиш кераклигини англаб етди.

Рустам филлардан иборат қўшин тузиб, Бахмон исмли қўмондонини ҳузурига чорлади. Унинг қўлига машҳур «Дирафший қобён» деган туғни тутқазди. Эни саккиз, бўйи ўн икки аршин келадиган бу туғ форслар учун ғалаба тимсоли эди.

Мусулмон лашкари билан Форс қўшини бир-бирига яқинлашди. Ўртада фақат Фурот дарёси бор эди, холос. Бахмон юборган элчи Абу Убайднинг ҳузурига кирди:

— Истасангиз, дарёнинг нариги тарафига ўтинг, биз кутиб турамиз. Ёки биз бу тарафга ўтайлик, сиз кутиб туринг.

Шу таклиф ўринли эди. Кенгашда ҳозир бўлганларнинг аксари таклифнинг иккинчи қисмини маъқуллади. Абу Убайда бунга эътироз билдирди:

— Улар биздан кўра ўлимга жасурроқ бўлмасликлари керак. «Мусулмонлар бу жиҳатдан ўша қўшин билан учрашмаяптилар. Биз жойлашган ер ортга чекиниб, қайта ҳужум қилишга жуда қулай. Бирон нарса бўлса, яширинишга жой топишга имкон бўлади», деган гапларни Абу Убайд қабул этмади.

Элчига қараб:

— Дарёни биз кечиб ўтмоқчилигимизни етказ, — деди. Абу Убайд бу қарори билан бир оз шошма-шошарликка йўл қўйди. Зеро, Ҳазрати Умар унга саҳобалар билан бамаслаҳат иш юритишни буюрган эди. Бу ерда у ўлимга тик қаради, ҳолбуки ўлим асосий масала эмасди.

* * *

Ўша кеча Абу Убайднинг аёли Давма бир туш кўрди: осмондан тушаётган одамнинг қўлида шарбат тўла пиёла бор эмиш. Шарбатдан аввал Абу Убайд хўплабди, кейин баъзи бировлар ҳам ундан ичишибди.

Эрталаб Давма тушини эрига айтди. Абу Убайд:

— Менимча, ўша шарбатдан хўплаганлар шаҳид кетади, —деди.

Кейин қўшин олдига чиқиб: «Агар мен шаҳид бўлсам, қўшинга Жобир бошчилик қилади. Агар у ҳам шаҳид кетса...» дея хотини айтган одамларни номма-ном айтиб чиқди. Энг охирида Мусаннонинг исмини тилга олди.

Кечувни Абу Убайднинг ўзи бошлаб берди. Кейин аскарлар дарёни кечиб ўтишди. Форслар берган сўзининг устидан чиқиб, мусулмонлар дарёдан бутунлай ўтиб бўлгунларига қадар жангни бошламай турди.

Жангнинг энг қизиган пайти душманлар филларини олдинга ташлади. Фил устидаги аскарлар мусулмонларга ўқ ёғдира бошлади. Бундай ҳолатни кўрмаган араб отлари депсиниб кетди ва уларни бошқариб бўлмай келди. Отини бошқаролмай қолган Абу Убайда ерга сакраб тушиб, дуч келган филнинг ипларини кеса бошлади. Фил устидаги мақофада ўтирган аскарлар ерга қулашди. Улар то ўзларини тутиб олгунларича Абу Убайд қиличи билан чопиб ташлади.

Кейин бошқа филга яқинлашиб, унинг ҳам ипларини кесиб юборди. Бироқ бу орада улар ҳам бўш келмай, ипларни кесаётганлар устига ўқ ёғдирди.

Абу Убайд қаршисига келган оқ филга қилич сермади. Қилич филнинг хартумини узиб ташлади. Оғриққа чидолмаган фил бўкирганча Абу Убайдага ташланди ва уни янчиб кетди. Шу дам жон аччиғидаги қичқириқ эшитилди ва Абу Убайднинг танаси ҳаракатсиз бўлиб қолди.

Туғ Жобирга етказилди. Кейин ён-атрофдан тинимсиз ҳужумлар бошланди. Фил ўлдирилиб, Абу Убайднинг жасади унинг остидан тортиб олинди.

Бу орада мусулмонлар чекиниб, дарё тарафга юра бошладилар. Буни кўрган Абдуллоҳ ибн Марсад ас-Сақафий бориб, дарё устига қурилган кўприк ипларини кесди ва кўприкка югураётганларга ўгирилди:

— Қаёққа қочяпсизлар? Ё қўмондонларингиз каби шаҳид бўлинг, ё ғалаба қозонинг! — деб қичқирди.

Аммо бу чақириқ фойда бермади.

Форслар кучларини кўрсатиб, ҳалқани тобора сиқа бошлади. Баъзилар ўзларини сувга отди. Улар сузишни билсалар ҳам, эгниларида жанг кийимлари оғирлик қилиб, чўкиб кетдилар. Иплари кесилган кўприкдан ўтмоқчи бўлганларнинг тақдири ҳам худди шундай бўлди.

Туғ, ниҳоят Мусаннога топширилди. У кўприкни тиклашни буюрди. Кўприк бошида ҳамон қилич яланғочлаган Абдуллоҳ ибн ас-Сақафий турарди. У ҳеч кимнинг кўприкдан ўтишига йўл қўймаётган эди. Олдинда душман, ортда бузуқ кўприк мусулмон лашкарини нобуд қилаётган эди. Буни кўриб турган Мусанно аламидан соқолини юларди. Ниҳоят, Абдуллоҳ ибн Марсадни тутиб, Мусаннонинг олдига келтиришди. Мусанно: — Бу нима қилганинг? Нега кўприкни кесиб ташладинг? Нима Учун ўтишга қўймаяпсан? — дея бақирганча унга бир тарсаки туширди.

Нима бўлаётганини англай олмаган Абдуллоҳ: — Жанг қилсинлар, қочиб кетмасинлар деб, шундай қилдим, — дея жавоб берди.

— Сен бу ишга аралашма!

Сўнгра Мусанно қолган ансорларнинг бир қисмини форсларга қарши туришга амр қилиб, қолганларга кўприкдан ўтишни буюрди. Кўприкдан тезда ўтилди ва хавф ортда қолди. Лекин бу жангда тўрт минг нафар мусулмон ҳалок бўлди. Уларнинг бир қисми бевосита жанг майдонида жон берган бўлса, қолганлари дарёда чўкиб ўлган эди. «Кўприк жанги» деб аталган бу муҳораба шу кунгача бўлган илк мағлубият эди. Дарёнинг бу ёғига ўтиб олган Мусанно лашкари сезиларли йўқотишга учраганини билиб, анча ташвишга тушди. Чунки жангни ташлаб қочганлар икки мингга яқин эди. Уларнинг баъзилари Мадинага етиб олган бўлса, қолган қисми одамлар кўзига кўришга уялиб, атрофдаги қишлоқларга яширинган эди. Мусанно билан қолганлари уч мингдан ошмасди.

Мақсадини амалга оширмоқчи бўлган Бахмон дарёни кесиб ўтиб, мусулмонларни ер билан яксон қилишни дилга тугди У ҳужумга ҳозирлик кўраркан, ҳузурига бир одам кириб келди. У одам Форсни икки қўмондон талашаётганини, мамлакатнинг бир қисми Ферузон қўлида эканини етказди.

Бу хабарни эшитган Бахмон қарорини ўзгартириб, қўшинни Мадоин тарафга бошлади. Рақибнинг чекинаётганини кўрган Мусанно лашкарининг бир қисмини дарёнинг нариги тарафига ўтказиб, форслар кетидан қува бошлади. Уларни тақиб этаркан, Жобан ва Мардоншоҳни тутиб олишди. Ҳар иккисида ҳам ҳеч бир имконият қолмаган бўлса-да, Жобан мусулмонларга қарши қурол кўтармоқчи эди. Буни сезган Мусанно икковини ҳам ўлдириб, қўмондонсиз қолган қўшин аскарларини асирга олди. Қаршилик қилганлар қатл этилди. Бу билан «Кўприк жанги»даги мағлубият учун ўзига хос интиқом олинди.

* * *

Ҳазрати Умар мағлубият ҳақидаги хабарни минбарда хутба қилаётганида билди. Шу пайтгача муваффақиятдан кулган чеҳралар ўша кун мағлубиятдан маҳзун бўлди.

Мусанно Ироқда қолган-қутган қўшинни тўплар экан, Ҳазрати Умарга элчи жўнатиб, мадад кучлари юборишини сўради. Ҳазрати Умар ҳам Бужайла қабиласи йигитларидан иборат Жарир ибн Абдуллоҳ бошчилигидаги мадад кучларини жўнатди.

Мусанно ихтиёридаги қўшиндан хабардор форслар бу сафар Миҳрон исмли қўмондонни бош қилиб, лашкарни мусулмонларга қарши қўйди. Ўртада яна Фурот дарёси бор эди. Аввалги воқеадан аччиқ тажриба олинган. Бинобарин, форсларнинг бу тарафга ўтиши таклиф этилди. Икки лашкар учрашган жойнинг номи Бувайҳ эди.

Миҳрон қўшини дарёни кечиб ўтди ва икки қўшин карама-қарши турди.

Мусанно такрор мағлубиятга учрашни истамасди. Навбатдаги мағлубият мусулмонларни руҳан синдириб, жанговорликни йўқ қиларди. Буни яхши англаган Мусанно қўшинни шахсан ўзи айланиб, ҳар бир қисмга:

— Эй иймон келтирган бандалар! Аллоҳ динига мадад беринг, Аллоҳ сизга мадад беради. Эртага рўза тутманг. Зеро, қувватимизни сақлашга мажбурмиз. Рўза қазо бўлиши мумкиндир, лекин мағлубият бизга жуда қимматга тушади,— деб насиҳат қилди. Ўша кечани Мусанно ибодат билан дуо қилиб ўтказди.

Бу жангни арабларнинг форсларга қарши кураши деб ҳисоблаган насроний араблар ҳам мусулмон лашкари сафидан жой олди.

Ниҳоят, жанг бошланди. Маҳорат бобида ҳар икки тараф бир-биридан қолишмасди. Мусулмонлар: «Аллоҳ динига мадад беринг, У ҳам сизга ёрдам беради», дея бир-бирларини руҳан қўллаб жанг қиларди.

Жанг асносида Мусанно ёнига бир қисм аскарни олиб, Мусаннонинг чодирига йўл олди. Бундан хабар топган Миҳрон чодирини тарк этмоқчи бўлиб турган бир пайтда, қўққисдан пайдо бўлган Тағлиб қабиласидан бўлган насроний араб йигити бермаган қилич унинг калласини учириб юборди. Бошсиз тана ерга қулади. Бояги йигит эпчиллик билан Миҳроннинг отига миниб, ташқарига отилиб чиқди ва: «Миҳронни ўлдирдим», деб қичқира бошлади.

Миҳрон ўлимининг хабари Форс қўшинини пароканда қилди. Ҳамма жонини қутқариш мақсадида дуч келган тарафга қоча бошлади. Мусанно одамлари билан кўприк ёнига шошилди. Қочмоқчи бўлганларнинг йўли тўсилди, қўлга тушганлар қўлга тушди. Ўзини дарёга отганлар эса, чўкиб ўлди.

* * *

Рустам ва Ферузон ўртасига тушган совуқчилик форсларга катта зарба бўлди. Сабаби уларнинг шахсий манфаати олдида миллат манфаати иккинчи даражага тушиб қолди. Кеча «очкўз араблар» дея таърифланган мусулмонлар тобора Форсни забт этиб, дуч келган лашкарни ер тишлатаётган эди. Вазиятни яхши англаб турган бир-икки ақлли киши ҳар иккиси билан алоҳида гаплашиб кўрдилар. Агар бирлашмасалар, уларга қарши курашмоқчиликларини билдирдилар. Халқ назаридан қолишдан қўрққан ҳар икки қўмондон ярашиб олди ва тахтга Яздажирдни ўтқизди.

Шу тариқа шаҳзода Бўрон тахтдан туширилиб, ўрнига жоҳилдан туғилган Яздажирд ҳукмдор этиб тайинланди.

Табиийки, бор-йўғи йигирма бирни қоралаган ёш йигитда давлат бошқаруви ва жанг тажрибаси йўқ эди. Сабаби у бунга тайёрланмаган эди. Лекин икки тажрибали ва маҳоратли қўмондони бор эди.

Форслар машварат қилиб, мамлакатдан мусулмонларни қувиб чиқаришга келишиб олишди ва бу вазифа Рустамга юкланди.

Кейин кенг қамровли ишлар бошлаб юборилди. Форслар мағлубият аламини олиш учун бор куч-қувватларини сафарбар қилдилар, лашкар сони кундан-кунга ортиб борди.

Амирул мўминин ва Умму Жамил

Кунларнинг бирида бир киши Ҳазрати Умарга:

— Расулуллоҳ халифасининг халифаси... — деб мурожаат қилганида, у киши:

— Бу гап жуда чўзилиб кетаркан. Нимадир қилишимиз керак. Мендан кейин халифа бўлган кишини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам халифасининг халифасининг халифаси деб айтиш ноқулай бўлиб қолади, — деди.

Эҳтимолки, бу ноқулайликни ҳис қилган бир киши Ҳазрати Умарга бир куни «амирул мўминин» деб мурожаат этди ва бу ном у зотга хуш ёқди:

— Албатта, мен мўминларнинг амириман. Мени шундай деб чақиринглар, — деб айтди.

* * *

— Ассалому алайкум, мўминлар амири. Мен Умму Жамилман.

— Ваалайкум ассалом, марҳамат.

— Мен Давс қабиласиданман. Исмим Умму Жамил.

— Тушундим.

— Шуниси сенга кифоя қилмайдими, мўминлар амири?

— Танишиш учун етарлику-я. Лекин у ёғига тушунмадим. Умму Жамил аниқроқ гапиришга ўтди:

— Менга қара, халифа! Мен уканг Дирор ибн Ҳаттобни ўлимдан қутқариб қолганман. Уни ҳимоямга олмаганимда ўлиши муқаррар эди. Шуни мукофотласанг керак, деб бу ерга келдим. Сен ҳам менга бир яхшилик қилсанг, хурсанд бўламан. Бўлмаса, қайтиб кетавераман.

Гап нимадалигини англаган Ҳазрати Умар кулимсиради:

— Умму Жамил, Дирор менинг укам эмас. Унинг отаси Ҳаттоб билан менинг отам Ҳаттоб бошқа-бошқа одамлар.

Жавобдан Умму Жамилнинг юзи ўзгарди. Зеро, у оз-моз маблағ ундираман деган умидда шунча йўл босиб келган эди.

Унинг ўзгарганини кўрган Ҳазрати Умар сўзида давом этди:

— Лекин биз сени хурсанд қиламиз, Умму Жамил. Сен мусофирсан. Аллоҳ мусофирларга тўлов ажратган.

Кейин Умму Жамилга келиб-кетиш харажатларига етарли пул беришни буюрди.

Умму Жамил пулни олиб уйига қайтди.

* * *

Дирор ибн Ҳаттоб мусофир бўлиб, Давс қабиласига келганда ўзини нималар кутаётганини билмасди. Қачонлардир Абу Суфённинг куёви Ҳишом ибн Валид шу қабила вакилини ўлдириб қўйган эди. Давсликлар ҳам ё Ҳишомни, ёинг қабиласидан бўлган бир кишини ўлдиришни ният қилган эди. Дирор ибн Ҳаттобнинг қайси қабиладан эканини билиши, унга қарши қилич яланғочлашди ва унга ташланиб қолишди. Нима бўлаётганини англаб етмаган Дирор қоча бошлади ва очиқ турган бир эшикни кўриб, ўзини ичкарига урди. Ичкарига кирасолиб: «Қутқаринг», деб бақирди. Унинг кетидан қувиб кеган одамнинг қилич солиши эшик тамғасини бузиб юборди. Сал қолса, Дирор кетидан келганлар уни ўлдирарди.

Унинг товушини эшитган бир аёл чопиб чиқиб, кимлигини билмаса-да: «Мен шу одамни ҳимоямга олдим», деб юборди. Қилмаган гуноҳи учун ҳаёти билан хун тўлашига сал қолган Дирор бутунлай нотаниш аёлнинг буюк жасорати билан омон қолди. Шу жасорат соҳибаси Умму Жамил эди. Умму Жамил ўзи қутқариб қолган инсоннинг исмини сўради ва хавф-хатар бартараф бўлгунга қадар уйида меҳмон қилиб, кейин яширинча кузатиб қўйди.

Бир куни Ҳазрати Умарнинг халифа бўлганини эшитиб, «Менинг олдимда бурчдор», деган ўйда йўлга чиқди. Мадинага келаркан, озгина пул олиб, ҳаётининг охиригача етадиган маблағ билан таъминланишини умид қилган эди.

Ҳавла бинти Ҳаким

Муалло ибн Жоруд Ҳазрати Умарнинг яқин дўстларидан бири эди. Кунларнинг бирида икки дўст сайр қилиб юришар экан, бир аёлнинг овози уларни тўхтатди.

— Лаббай, холажон, — деди амирул мўминин.

Аёл яқинлашиб, Ҳазрати Умарнинг олдига келди:

— Сени бир пайтлар «Умарча» деб чақирардим. Вақт ўтиб, «Умар» бўлдинг. Мана, бугун «амирул мўминин»сан.

Атрофга қараб олиб, сўзида давом этди:

— Лекин, эй Ҳаттобнинг ўғли, амирлик сени талтайтириб, ҳароб қилмасин, Аллоҳни унуттирмасин. Инсонларнинг дардига малҳам бўл. Бир нарсани ёдда тутки, Аллоҳдан қўрққанларга узоқлар яқин бўлади. Ўлимни ўйлаган киши яхши ишларни қила олмасликдан чўчийди, ҳисоб-китоб қилинишига ишонган киши азобга дучор бўлиши мумкинлигини ўйлайди.

Аёлнинг бу гапларини тинглаб турган Ҳазрати Умарнинг одобли болакай каби бошини эгиб туриши Муаллони ҳайратда қолдирди. Ҳазрати Умар кўз ёшларини тўсар эди.

Бу орада атрофга одамлар ҳам тўпланиб қолишди. Шунда Муалло кампирга:

— Етар, бас. Амирул мўмининни йиғлатдингиз-ку,— деди.

Ҳазрати Умар унга юзланди:

— Жим! Бу аёл кимлигини биласанми? Бу Ҳавла бинти Ҳаким бўлади. Аллоҳ унинг дардини тинглаб, унга кушойиш берган. Энди Умар унга қулоқ солмасинми?! Агар бу аёл кун чиққандан то ботгунгача гапирса ҳам, албатта, қулоқ соламан. Мени фақат намозгина уни тинглашдан тўхтатиши мумкин (Қуртубий, «Тафсир»).

Ҳавла у ердан узоқлашаркан, нам кўзлар уни кузатиб, лаблар ҳаққига дуолар қилиб қолди.

Шундай қилиб, бу воқеа Ислом тарихига ажойиб лавҳа бўлиб кирди. Бирон-бир мансаби бўлмаган аёл келиб, йўлнинг ўртасида мўминлар амирини тўхтатиб, ўғлидек панд-насиҳат қилади, мўминлар амири ҳам уни жон қулоғи билан тинглайди ва кўзлари билан уни кузатиб қолади. Ҳазрати Умар аёлни эшитар экан, ўйнамасдан жиддий тарзда тинглади. Ҳар иккиси ҳам кўз кўриб қулоқ зшитмаган ҳолатда буюк жасорат соҳиби эканликларини намоён қилган эдилар.

* * *

Ҳавла Авс ибн Сомитнинг аёли эди. Эри билан ўрталарида бўлган бир воқеа туфайли Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига келиб, турмуши бузилаётганини айтган, натижада Аллоҳ унинг масаласи бўйича Мужодала сурасини тушуриб, муаммони аёл истаган тарзда ҳал қилиб берган эди.

Умму Варақа

Умму Варақа одатдагидек ўша тун ҳам намоз ўқиб, кейин ўрнига ётди. Бир оздан сўнг ширин уйқу элитди. Бир пайт тўсатдан устига қандайдир оғир юк тушганини ҳис қилган Умму Варақа ўзини ўнглаб олмоқчи бўлди-ю, лекин улгуролмади, ҳатто бақиролмади. Оғзини ёстиқ билан ёпиб, гапиришга ҳам имкон бермадилар. Қоронғуда икки киши уни бор кучи билан босиб, ҳаракат қилишга қўймасди. Ниҳоят, бир-икки типирчилаб, Умму Варақа жон таслим қилди.

Қотиллар анчадан бери режалаштириб юрган жиноятларини амалга оширгач, енгил тин олдилар. Булар Умму Варақанинг чўриси ва жорияси бўлиб, хўжайинлари вафотидан кейин уларга озод бўлиши айтилган эди. Лекин аёл қурмағур ҳали-вери ўлмай, тонг ётоғидан тирик чиқиб келарди.

Тонг саҳарда Умму Варақанинг қўшнилари дод-фарёддан уйғониб кетишди. Унинг икки хизматкори ҳожалари вафот этганини айтиб фарёд урарди. Дархақиқат, Умму Варақа ҳаммага пешонасида бор ўлим шарбатини тотиб, фоний дунёни ташлаб кетган эди. У Мадинанинг илк мусулмонларидан бўлиб, Қурьонни тўлалигича ёд олган саҳоба аёл эди. Шу сабаб илк даврларда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг рухсатлари билан уйида тўпланганларга имомлик қиларди.

Бадр жанги куни Умму Варақа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келиб:

— Эй Аллоҳнинг Расули, менга ҳам жангда қатнашишга рухсат берннг. Ярадорларнинг жароҳатини боғлаб қўяман. Балки Худо ярлақаб, шаҳидлик насиб қилиб қолар, — деди.

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам:

— Сен уйингда қол. Аллоҳ сенга шаҳидликни насиб қилажак, — деб жавоб бердилар.

Умму Варақа шундан кейин ҳижратнинг иккинчи йилидан мўминлар орасида «шаҳида» деб атала бошланди. Ҳеч бир айбсиз ўз хизматкорлари томонидан ўлдирилиши ушбу мақомига етганидан дарак эди.

* * *

Ғассол аёл Умму Варақани ювишга ҳозирлик кўраркан, жасадга кўзи тушиши билан бирдан ранги ўзгарди:

— Бу аёл бўғиб ўлдирилган!

— Жиддий айтяпсанми?

— Ҳа. Шу пайтгача неча марта кўрдик-ку.

— Манави томирига қаранг... Бу сўзларни эшитиб турган жория секингина у ердан сирғалиб чиқиб кетди, уни биров сезмади.

Чўри қизнинг қочиб кетишига кўп вақт кетмади.

* * *

Ҳазрати Умар воқеадан хабар топганида, бир неча йиллар бурун Расулуллоҳ башорат қилган шаҳидлик шу тарзда амалга ошганидан кўз ёши қилди. Шундай аёлнинг ҳаётдан кўз юмиши қайғули эди. Зотан, Ҳазрати Умарнинг ўзи ҳам бир неча бор Расулуллоҳ соллоллоҳу алайҳи ва саллам билан у аёлнинг зиёратига борган ва:

— Аҳволлар дурустми, Шаҳида хоним, — деб сўрашган эди.

Шу пайт кимдир:

— Унинг икки хизматкори йўқ бўлиб қолибди, шу пайтгача ёнида эди. Умму Варақа вафотидан олдин уларнинг озод бўлиишини васият қилган эди,— деди.

Дарҳол хизматкорларни қидиришни бошладилар. Кўп ўтмай, қул билан жория тутиб келтирилди ва улар айбларига иқрор бўлишди. Улар ҳожасини пар ёстиқ билан бўғиб ўлдирганларини тан олишди. Ҳазрати Умар уларнинг ҳар иккисини ҳам бўғиб ўлдиришга амр қилди. Икки дор қурилиб, қул йигит ва жория аёл осилди. Бу Ислом тарихидаги илк дорга осиш эди.

Умму Варақа дафн қилинар экан, кўз ёшлар тўкилди, ҳаққига дуои хайрлар қилинди. (Абу Довуд, «Имоматун-нисо» боби).

Таровиҳ намози

Рамазон ойи келди. Ҳазрати Умар хуфтон намозини ўқиб бўлиб, дўстлари билан шаҳар айланишга чиқди. У ёқ-бу ёққа юрди. Ёрдамга муҳтожларнинг дардини эшитишга тайёр эди.

Масжидга қайтганида бир гуруҳ одамлар таровиҳ намозини ўқиётганини кўрди. Баъзилар якка тартибда ўқиётган бўлса, бошқалар жамоат бўлиб ўқишарди. Бу ҳолат Ҳазрати Умарга ёқмади ва дўстларига:

— Одамлар бир имомга эргашиб ўқиганлари афзалроқ эмасми? — деди.

— Ҳа, тўғри фикр.

Эртасига бомдод намозини ўқиб бўлиб, жамоатга юзланди ва бундан буён таровиҳ намози жамоат бўлиб ўқилишини айтди. Ҳазрати Умар кўзлари билан кимнидир қидирди ва топганидан кейин айтди:

— Убай, сени таровеҳ намозига имом қилиб тайинлайман.

* * *

Ўн бир йил муқаддам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам рамазоннинг 23-кечаси масжидга чиқиб, илк бор таровиҳ намозини ўқиган эдилар. Саккиз ракъат ўқилган бу намоз кечанинг учдан бирини оладиган даражада узун бўлган эди.

Аммо кейинги кечада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам масжидга чиқмаганлар. Рамазоннинг 25-кечасида таровиҳ намозига чиқиб, бу сафар туннинг ярмигача намоз ўқиганлар. Охирги бор Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам 27-кечада чиққанлар ва аввалгидан кўпроқ намоз ўқиганлар. Аёллар ва болалар ҳам қоим турган бу намоз тугаганда, сахарликка бир луқма таом ейдиган вақт қолган эди, холос. Масжид эса лиқ тўла бўлган.

Бундан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам таровиҳ намозига чиқмадилар. Сабаби бу намоз фарз бўлиб қолишидан чўчиган эдилар. Лекин истаган одам масжидда ё уйида ўзи ўқиши мумкинлигини айтганлар.

* * *

Ҳазрати Умар бир куни шаҳар айланаркан, масжидга кирганларида жуда катта жамоат йиғилганини кўрди. Яна қандайдир чора-тадбир кўриш керак эди. Ҳазрати Умар Сулаймон ибн Абу Хасмани чақириб:

— Бундан буён таровиҳ намозида аёлларга имомлик қиласан,— деди ва у зотнинг буйруғи билан аёлларга алоҳида жой ҳозирланди.

Кейинроқ Ислом оламининг турли бурчакларига мактуб йўллаб, таровиҳ намозини жамоат бўлиб, йигирма ракъатдан ўқишга фармон берди.

Кечаси шаҳарда айланиб юраркан, Умар розийаллоҳу анҳу халқ бир имомга эргашиб таровиҳни ўқиётганини кўриб, мамнун бўлди. Ўзи ярим тунда якка ҳолда ўқирди.

Ҳазрати Усмон масжидни кенгайтиргунларига қадар таровеҳни аёллар алоҳида ўқидилар, кейинчалик яна бир имом ортида жамоат бўлишди. (Ибн Касир, «Ал-бидоя»; Бухорий, «Саҳиҳ»)

Ҳинд бинти Утба эри Абу Суфён билан Ярмук жангида тўқнашди. Бу жангда Абу Суфён бир кўзидан айрилди. Бир ойдан сўнг Абу Суфён бу ҳолатларга кўникиб қолди. Лекин Ҳинднинг соғлиғи ёмонлашган эди. Бир-икки кунда ўтиб кетади дейилган хасталик шу икки кун ичида баттар зўрайди. Кундан-кунга Ҳинднинг соғлиғи ёмонлашди ва ўлими яқинлигини қабул қила бошлади.

Ҳинд турлича ҳаёт кечирди. У яхшигина шеър ёзар, жоҳиллик даври ва Исломнинг энг машҳур шоирларидан бўлган Ҳанса билан ҳам баҳслаша олар эди. Аввалда Ҳинднинг Исломни, айниқса, Расулуллоҳни кўргани кўзи йўқ эди. Бу адоват Бадр жангидан кейин янада кучайди. Чунки жангга кетган отаси, укаси ва тоғаси қайтмади. Бундан чуқур қайғуга тушган Ҳинд дардини шеърларида ифода этди. Кейин Қурайшни қўллаб-қувватлаш учун Ухуд жангига борган ва унинг буюртмаси билан ўлдирилган Ҳазрати Ҳамзанинг жигарини чайнар эди. Ҳазрати Ҳамзани ўлдирган Ваҳшийга: «Қабримда чириган суякларим ҳам шу қилган ишинг учун раҳмат дейди», деб ундан жуда миннатдор бўлган эди.

Ҳинд Абу Суфённинг хасислигидан тўйиб кетди. Макка фатҳидан кейин Исломни қабул қилиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан Абу Суфённинг молидан ўзи ва болаларига нафақа тайинлашга эришди. Исломни қабул қилганида шундай деган эди: «Авваллари дунёда сиздан ва сизнинг оилангиздан бошқа ёмон кўрганим йўқ эди, эй Муҳаммад. Энди эса, мен учун сиз ва сизнинг оилангиз азиз ва қадрлироғи йўқ». Ўша кунги гаплардан кейин Ҳиндчалик сўзларига содиқ қолгани бизга қоронғу. Чунки унинг кейинги ҳаёти ҳақида маълумот йўқ. Маълуми шуки, Исломни қабул қилганидан кейин Ҳинд беш йил яшади. Бир пайтлар Ухуд жангида мушриклар сафида қатнашган Ҳинд Ярмук жангида қилич яланғочлаб, Умму Ҳакимнинг ортида жанг қилди.

* * *

Ҳинд қўл билан ушлаб бўлмайдиган чўғ каби бир аёл эди. Макка фатҳ қилинган кунда Исломни қабул қилган Абу Суфённинг соқолига ёпишиб: «Мана бу динидан қайтганни ўлдиринг», деб бақирган Ҳинд ҳозир зўрға нафас олаётган эди. Яхшини ҳам, ёмонни ҳам, кучли ва кучсизни ҳам қақшатган бу аёлни тақдири азал ётган жойида бир тарафдан бошқа тарафга ағдарила олмайдиган қилиб қўйган эди. Бир оздан сўнг ажал етиб, амал дафтари ёпилади, Ҳинд эса, жазо ва мукофот бериладиган оламга кетади...

Абу Суфён шу кунга қадар неча-неча жангларда қатнашган, қанча инсоннинг тўлғона-тўлғона жон берганини кўрган. Бироқ неча йиллик ёстиқдошининг кундан-кун сўлиб, ўлими яқинлашаётганидан карахт аҳволга тушиб қолди. Зеро, Ҳинд ортга қайтмайдиган ва тўхтатиб бўлмайдиган йўл бошида турар эди.

Ниҳоят, Ҳинд ўткинчи ва ёлғончи дунёни тарк этди. Энди ўзи истагандек эмас, балки унга раво кўриладиган ҳаётда яшашга мажбур. Унинг ортидан ширин ва аччиқ хотиралар қолди.

* * *

Шу куни Макка аҳли яна бир ўлим хабаридан карахтликка тушди. Ҳазрати Абу Бакрнинг падари бузруквори Абу Куҳофа тўқсон етти ёшида Аллоҳ ҳузурига йўл олди (Ибн Ҳажар, «Исоба»).

Абу Куҳофани ибратли ҳаёт кечирди, деб бўлмайди. Тўқсон икки ёшигача куфр ботқоғига ботиб яшади. Лекин Абу Жаҳл ва Абу Суфёнга ўхшаб, Исломга қарши турмади. Аммо ўғли Абу Бакрдек, лоақал Суҳайбдек ҳам бўлолмади. Улардай бўлиши мумкин ҳам эмасди. Чунки ўша пайтда тўқсон икки ёшдаги қария эди. Макка фатҳ этилганида Ҳазрати Абу Бакр отасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳузурларига олиб келганида, жанобимиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Мўйсафидни уринтирмаганингда, ўзимиз йўқлардик», деган, Ҳазрати у Бакр эса: «У сизнинг пойингизга келиши муносиб иш», деб жавоб қайтарган эдилар.

Абу Куҳофа ҳам, Ҳинд ҳам бир вақтда иймон келтириб, бир вақтда вафот этган мусулмонлар бўлиб, тарихга киришди. (Ибн Ҳажар, «Исоба»).

Абу Шаҳма

Бир кун Ҳазрати Умар дўстлари даврасида:

— Ўғлим Абдураҳмондан ичкилик хиди келяпти. Ўзидан сўраб-суриштирай, ростдан ичаётган бўлса, жазосини олади, — деди.

Бу гапларни эшитган Саид ибн Язидни ҳаяжон босди. Шу пайтгача бир неча бор адолатнинг юксак даражасини кўрсатган инсон бу сафар қандай йўл тутаркин? Чунки Ҳазрати Умар ўз ўғли ҳақида гапираётган эди.

Саид кута бошлади. Вақт ҳам узоқ куттирмади. Абдураҳмон отаси ҳузурига келтирилди ва Ҳазрати Умарнинг шахсан унга жазо тайинлади. (Ибн Ҳажар, «Исоба»).

Абу Шаҳма Абдураҳмон амирнинг ўғли бўлса-да, жазодан қутилиб қололмади, барчага тенг бўлган жазога тортилди. Яна қазони амирнинг ўзи шахсан тайин қилган эди. Абу Шахманинг ичкилик ичаётгани маълум бўлганида, уни «бости-бости» қилиб юборса бўлмасмиди? Ёхуд Ҳазрати Умар хабарни етказганларга: «Сизларга озгина одобдан дарс бермоқ лозимга ўхшайди. Халифанинг ўғли ҳақида бундай дейишга қандай хадларингиз сиғди?» дейиши ҳам мумкин эди-ку! Афсуски, Ҳазрати Умар давридан кўп ўтмай, шаҳзода Язид одоб мажлислари ташкил қиларкан, бундан бутун Ислом олами хабардор бўлиб туриб, ҳеч ким бирон жазо тайинлаш ҳақида сўз очолмайди.

* * *

Абу Шаҳма отасининг юзини ерга қаратди. Зотан, Ҳазрати Умарнинг ичкиликни кўрарга кўзи йўқлиги ойдек равшан эди. Бир пайтлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан ичкилик ҳақида аниқ ҳукм сўраб келгани барчага маълум эди. Энди эса, ўз пушти камаридан бўлган ўғлини маст кўриб, эзилиб ўтирибди. Ҳеч ким бу ҳолни хаёлига келтирмаган эди. Ҳолбуки, Ҳазрати Умар фарзандлари адабда бошқаларга ибрат кўрсатиб, мусулмонларга хизматда бўлишларини истарди. Лекин ичкилик Абу Шахманинг жиғилдонига тушиб бўлган эди.

Ҳазрати Умарни кўрса, қўрққанидан бошқа йўлдан айланиб ўтадиган шайтон у зотнинг ўғлига ёпишиб олган эди. Шу йўл билан Умарни ҳам домига илинтирмоқчи эди. У киши турли баҳоналар топиб, ўғлини жазодан озод қилиши лозим эди. Наҳот Умардек инсоннинг ўғлига истисно бўлмаса? Унинг Ислом ва мусулмонлар олдидаги хизматлари эвазига ўғлининг гуноҳидан кечиб юбориш шунчалик қийинми?

Ҳазрати Умар юраги узилиб тушай деб турар, паришон ҳолда бир пайтлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Қизим Фотима ўғирлик қилса, унинг ҳам қўлини кесардим», деганларини хотирлар эди. Бу гаплар айтилганидан бери орадан беш-ўн йиллар ўтган бўлса-да, қиёматга қадар мутлақо аҳамиятини йўқотмайди. Ҳеч бўлмаса, буюк ва одил Умар даврида бунга амал қилинади. Шунинг учун ҳам Ҳазрати Умар «Ўғлим Абу Шаҳма бўлса ҳам, жазосини олади», деган тамойилдан қайтмоқчи эмасди. Абу Шаҳмага саксон дарра жазо тайинланди ва кечиктирмасдан ижро этилди.

Абдураҳмонга дарра уриларкан, Ҳазрати Умар иккинчи мастга ўгирилди:

— Абу Миҳжан сенмисан?

— Ҳа, амирул мўминин.

— Бу нима қилганинг? Биринчи марта эмас-ку!

— Нафсимни тиёлмаяпман.

— Жазога тортиласан.

Абу Миҳжан анчадан бери еб юрган калтагани яна ея бошлади. Жазосини олиб бўлгач, қуйиб юборилди. Энди у эркинликда эди. Урилган дарраларнинг фойдаси бўлди. Абу Миҳжан Қодисияда форслар билан ҳаёт-мамот жангига ҳозирлик кетаётган Саъд ибн Абу Ваққоснинг қўшинига бориб қўшилиш мақсадида йўлга отланди. Ўзи бақувват ва кучли одам ўлимга ҳам тик қарайдиган 6у инсон жангда яхши натижаларга эришиб, юз қароликлардан қутилмоқчи эди. Сафар давом этди. Йўлда бир томчи сувга зор холатда тили танлайига ёпишиб қолган пайтлар ҳам бўлди. Дарахт соясида ётиб дам оларкан, беихтиёр шундай шеър ўқиди: «Ўлганимда узум остига кўм. Токи унинг шароби қуриган суякларимни намласин. Шунда мени ўзим истагандек дафн қилган бўласан. Чунки ўлиб ундан маҳрум бўлишдан чўчияпман. Қабримни заъфарон шароби билан суғор, мен унинг асириман». Бир оз дам олгач, йўлда давом этди. Ора-чора ўша шеърни такрорлаб, айтиб қўярди. Бир кун Саъд ибн Абу Ваққос унинг саъй-ҳаракатлари ҳақида эшитиб қолиб, Қодисияда ҳибсга олди.

* * *

Энди Шом тарафларга қараб юрамиз. Расулуллоҳ соллалаҳи алайҳи ва салламнинг замонларида Шом дейилганда, ҳозирги Фаластин, Иордания, Ливан ва Исроил жойлашган ҳудуд тушуниларди.

Ҳазрати Умар бош қўмондон Абу Убайдага йўллаган мактубда Дамашқ шаҳрига юриш қилишни буюрган эди. Буйруқ бажарилиб, шаҳар чор-атрофдан қуршаб олинди.

Кеча-кундуз давом этган қамал натижа бермади. Рум императори Хирақл томонидан юборилган мадад ҳам ортга қайтишга мажбур бўлди.

Қамалнинг уэоқ давом этиши мусулмонлар кўникмаган ходиса эди. Улар ишни бир-икки кун ичида бир ёқлик қилишга ўрганиб қолганлар. Ичкаридагиларнинг ҳам, ташқаридан қуршаб олганларнинг ҳам сабр косалари тўлди.

Холид ибн Валид арқонлардан нарвон ясаб, қальа атрофида айланиб юриб, қандайдир ҳисоб-китоблар қиларди.

Шаҳар ичидан хурсандчилик тарқала бошлади. Ноғоралар чалиниб, кўнгилхушликлар бошланиб кетди. Кейин маълум бўлишича, қалъа қўмондонининг оиласида ўғил фарзанд дунёга келган экан. Ўша кун аскарлар ҳам хурсандчиликка қўшилдилар, маст бўлгунча ичиб, оёқда туролмайдиган ҳолга келдилар. Ҳазрати Сайфуллоҳ вазиятдан фойдаланиб қолишни ўйлади. Ёнига бир гуруҳ йигитларни олиб, қалъага яқинлашди. Ортда қолганлар унинг «Аллоҳу акбар» дейиши билан дарвозаларга югуришлари керак эди.

Ип нарвонларни қалъа узра итқитиб, учидаги илмоқлар деворга яхши ўрнашганига ишонч ҳосил қилгач, Ҳазрати Холид ёнидаги йигитларга қараб: «Қани, олға», деди.

Аввал Қаъқа ибн Амр, ортидан Мазъур ибн Адий нарвонга тирмашди. Уларнинг кетидан Ҳазрати Холид ҳам нарвондан кўтарилди. Қалъа устига чиқиб олгач, дарвоза тарафга юришди. Дарвозабонларни бир ёқлик қилиб, дарвозаларни очиб юборишди. Ташқарида қолганлар уларнинг «Аллоҳу акбар» деган ҳайқириғини эшитишлари билан қалъа тарафга югурдилар.

Маст-аласт Рум аскарлари дастлаб вазиятни англолмади. Лекин бир оз ўтгач, кўчалар қиличларнинг шарақлашига тўлиб кетди. Қалъа юқорисида инграган товушлар келарди. Румликлар вазиятни бой берган эди.

Шаҳарнинг оқил кишилари энг яхши йўл сулҳ эканини тушуниб, шаҳарнинг бошқа эшигидан чиқиб, тўғри Абу Убайданинг ҳузурига боришди ва таслим бўлишганини айтишди. Уларнинг бундай қарорга келишига, шубҳасиз, Ҳазрати Холиднинг оқилона чоралари сабаб эди.

Абу Убайданинг амри билан қўшин шаҳарга кирди. Шаҳар марказига бораётганларида уларни Ҳазрати Холид ва унинг йигитлари кутиб олишди. Сулҳ тузилгач, шартномалар имзоланди. («Тарихи Табарий»)

Келишувга биноан шаҳарликларга жон, мол ва дин эркинлиги берилди. Черковлар бузилмайди, лекин бошқа қурилмайди. Ибодатларини бемалол қилаверишлари мумкин, фақат азон бир оз аввал ва азон айтилаётган пайтда қўнғироқлар чалинмайди. Мусулмонлар уйларига, боғларига чўчқа қўйилмайди. Йилда бир маротаба байрам туфайли шаҳар ташқарисига чиқишларига ва «Хоч чиқариш» маросимини нишонларига рухсат олди.

Шунингдек, мусулмонларга қарши жосуслик қилиш, душманга мадад бериш таъқиқланди. Йўл, кўприк сингари иншоотлар уларнинг ҳисобидан қурилади. Мусофир бўлиб келган мусулмонлар уч кун меҳмон қилинадиган бўлди. Олдин келган бўлсалар истасалар қолишлари, хоҳласалар, кетишлари мумкинлиги айтилди.

Фатҳ хабари Мадинага етгач, Ҳазрати Умар мактуб жўнатди. Мактубда Ироқдан келган лашкар қайтиб яна Ироққа боришга буйруқ берилган эди. Саъд ибн Абу Ваққоснинг жиянлари ибн Утба бошчилигидаги қўшин йўлга чиқди. Қаъқа ибн Амр минг кишилик аскар билан олдинда кетиб, Холид ибн Валид Шомда қолиши керак эди.

* * *

Абу Убайда Дамашқ халқи билан сулҳ тузгач, Язид ибн Абу Суфённи амир қилиб келдирди. Ўзи эса, Фихл қалъаси томон йўл олди. Қўшин олдида Холид ибн Валид, марказда Шураҳбил ибн Ҳасана, чап қанотда Амр ибн Ос ҳаракат қиладиган бўлишди. Ўзи эса ўнг қанотга ўтди. Худди шу тартиб билан Фихл қалъасига қараб йўлга чиқдилар. Қалъа атрофида хандақ қазилиб, сув билан тўлдириб қўйилган эди. Мусулмонларнинг етиб келганини кўрган қалъа амири, тўғонни очиб юборишни буюрди. Тўғон очилиб, ифлос сув оқиб чиқа бошлади. Бу ҳолат, албатта, мусулмонларни хушнуд этмади. Бунақа шароитда жанг қилиш у ёқда турсин, олға юриш ҳам қийин эди.

Узоқдан бўлса-да, қамал бошланди. Одатдагидек вазият ҳақида хабар бериш учун Мадинага одам жўнатилди. Ҳазрати Умардан хабар келгунига қадар қамални давом эттиришга келишиб олинди.

Тажрибали қўмондон ва жасур йигит Шураҳбил ибн Ҳасана исталган пайтда ҳужумга ўтиши мумкинлигини ҳисобга олиб, керакли чора-тадбирларни кўрар эди.

Ниҳоят, бир тунда Фихл амири Ибн Миҳроқнинг ақли ишлаб қолди. Унинг тахминича, кундузи қамал билан машғул бўлган мусулмон лашкари уйқуда бўлиши керак эди. Бир ҳамла билан уларни мағлуб қилиш мумкиндек туюлди. Амир вақгни ўтказмай, олға юришни буюрди. Аскарларга пичирлаб гаплашишни ҳам таъқиқлади.

Шураҳбилнинг атрофга қўйган одамлари душман қўшинининг қалъадан чиқаётганини амирларига етказди. Бундан хабардор бўлган мусулмонлар қуролланиб, ҳужумга тайёр туришди. Шураҳбилнинг баланд овозда такбир айтиши билан, жанг бошланди. Ухлаб ётган ва ҳеч бир нарсадан хабари йўқ, деб тахмин қилинган мусулмон лашкарининг бундай ҳаракатланиши румликларни шошириб қўйди. Муқаррар ғалабани кўзлаб келган румликлар истамайгина қилич яланғочладилар. Мусулмонларга қазилган ифлос анҳорга румликларнинг ўзлари дуч келишди, бу ҳол худди ўзларига гўр қазгандек эди. Баъзилари қочди, баъзилари ифлос анҳорга қулади. Қуёш чиқаётганда Фихл қалъаси қулаб, кўчалар мусулмон аскарлари билан тўлган эди.

Шундан сўнг Абу Убайда Фихл қалъасини қўшиб, бутун Иордан ҳудудини Шураҳбилга қолдирди. Кейин ёнига Амр ибн Осни олиб, Байсонга қараб йўлга чиқди.

Аввал бир-икки кун мусулмонлар билан жанг қилган байсонликлар ишнинг охири яхшилик билан тугамаслигини билиб таслим бўлишди.

— Дамашкликлар нимага рози бўлган бўлса, биз ҳам ўша шартларни қабул қилдик, — дейишди улар.

Кейин сулҳ тузилди.

Қодисия

Форсдаги воқеалардан хабардор бўлган Мусанно вақтни ўтказмасдан Мадинага мактуб жўнатди. Ҳазрати Умар жавоб хатини ёзаркан, аввало, Форсни тарк этиб, серсув жойларга ўрнашишни, кейин Рабиа ва Мудор қабилаларидан аскар тўплашни буюрди. Ҳижратнинг 13-йили зулқаъда ойи Мадина ва унинг атрофида жангга ҳозирлик кўриш билан ўтди. Халқ эътиборини қозонган муҳтарам инсонлар, адиб ва шоирлар жангга даъват қилдилар. Арабистоннинг турли бурчакларига Мадинага қурол-аслаҳа жўнатиш лозимлиги ҳақида фармон юборилди. Тўпланган аскар, улов, қурол-аслаҳа ва озиқ-овқат Ироқда Мусанно ҳузурига жўнатиларди. Бу орада Ҳазрати Умар зулҳижжа ойида ҳажни адо этиб, Мадинага қайтди. Пойтахтда Ҳазрати Алини қолдириб, ўзи тўпланган қўшин олдига чиқди ва қўшинга буйруқ берди. Қўшин йўлга тушди. Ҳазрати Умар ҳам қўшин билан жангга кирмоқчи эди. Лекин кўпчилик бунга кўнмади. Саҳоба ва қўмондонлар, Мадинадан чақириб олинган Ҳазрати Али иштирокида ўтказилган машваратда халифанинг Мадинада қолиши бир овоздан маъқулланди. Шунда Ҳазрати Умар:

— Унда қўшинга ким бошчилик қилиши ҳақида ҳам ўз фикрингизни айтинг, — деди.

Шу пайт халифага нома келтирилди. Мактуб Саъд ибн Ваққосдан бўлиб, унда Ҳовозин қабиласининг бақувват кишиларидан сараланган минг кишилик қўшин йўлга чиққани маълум қилинган эди. Машварат қатнашчиларидан бири:

— Амирул мўминин, мана, қўшинга қўмондон ҳам маълум бўлди, — деди.

— Кимни назарда тутяпсан?

— Саъд ибн Абу Ваққосни.

— Тўғри айтдинг!

Сўнг Ҳазрати Умар унга хат ёзиб, Қодисия тарафга юришини ва қўшинга бош бўлишини амр этди. Ҳазрати Умар Мадинага, қўшин эса, Қодисияга қараб йўлга чиқди.

Қўшин таркибида бир қари мужоҳид ҳам бор эди. У қирқ йиллик узоқ муддатдан сўнг киндик қони тўқилган она юртига илк маротаба кетаётган эди. Бир пайтлар ҳақ дин истаб, уйини ташлаб чиққан, энди эса, ўша ҳақ дин вакили бўлиб қайтаётган эди. Барчанинг ҳурмати ва муҳаббатига сазовор бўлган, оддий бандалигини бир зум унутмаган бу нуроний мўйсафид буюк саҳоба Салмон Форсий эди.

Ҳазрати Салмон учун ҳақиқий ватан имомул муттақин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг муборак жасадлари қолган замин эди.

Қўшинда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг асҳобларидан минг нафари бўлиб, улардан тўқсон тўққиз киши Бадр қатнашчилари эди. Мадинадан келиб қўшилган қўшин билан Мусанно ихтиёридаги лашкар адади ўттиз мингга етарди.

* * *

Бу ёқда Мусаннонинг соғлиғи ёмонлашиб борарди. Кўприк жангида олган жароҳатлари битмай туриб, бир неча муҳорабада қатнашишга тўғри келган эди. Энди эса, муҳим жангга тайёргарлик кўриш керак. У кундан-кунга кучдан қолар, кучдан қолган сари бошлаган ишини охирига етказишни ўйлар эди. Чунки аъзойи баданидаги яралар битмай, унга азоб берарди. Бир куни иниси Муқаннани ҳузурига чорлади:

— Саъд ибн Абу Ваққосни кўролмасам керак. Ундан олдин ўлим етиб келади, менимча. Энди, маслаҳатимга қулоқ тут. Жангни Форс заминида эмас, чегарада олиб боринглар, зафар қозонсанглар марра сизники. Аллоҳ сақласин, мағлубиятга учрасанглар ортингизда кенглик ва сизга мадад бўлгувчи инсонлар бор. Саъд етиб келгунга қадар, ўрнимга Башир ибн Саъдни тайинлайман.

Саъд ибн Ваққос Зарвад дарёси соҳилига етгани хабари келганда, Мусанно ҳаётининг сўнгги лаҳзаларини яшаётган эди. Забардаст қўмондон сўнгги нафасини шаҳодат калималарини такрорлаб чиқарди. Навқирон дамларини муҳим жангларда ўтказган бу фидоий инсон жон куйдириб қилган хизматлари ҳақини олиш учун Парвардигор ҳузурига отланди. Саъд ибн Абу Ваққос қанчалик ҳаракат қилмасин, Мусанно дафн этилганидан кейин етиб келди. У кишига васият етказилди ва Башир қўмондонликни топширди. Ҳазрати Умар томонидан юборилган мактубда ҳам шундай кўрсатма берилган эди. (Ибн Касир, «Ал-комил»).

* * *

Мадина...

Ҳазрати Умар ҳузурига кирган бақувват кишига деди:

— Йўқол кўзимдан, сени бошқа кўрмай. Сен мен учун азиз бўлган икки инсоннинг ҳаётига зомин бўлдинг!

Бу одам бир пайтлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам даврларида мусулмон бўлган, кейинчалик шайтон йўлдан уриб, пайғамбарлик даъвосини қилган Тулайҳа ибн Ҳувайлид эди. Ҳазрати Абу Бакр даврида Холид ибн Валид унинг лашкарини тортиб келтирган, Тулайҳанинг ўзи эса, хотини Навор билан қочиб кетган эди. Ўшандан кейин у даъвосидан кечиб, кўринмай кетди. Пешқадам Саҳобалардан Уккоша ибн Михсон ва Собитнинг ўлимига сабаб бўлган эди. Турган гапки, қилмиши мақтов сўзлари кутмасди. Заиф товуш билан:

— Эй мўминлар амири, улар менинг воситам билан шаҳид бўлдилар ва Аллоҳ ҳузурида иззат-икромга сазовор бўлажак. Аллоҳ истаса, мени уларнинг қўллари билан жаҳаннамга элтиши мумкин эди, — деди.

Бу гап Ҳазрати Умарнинг шиддатини сўндирди:

— Қани, ўтир-чи!

Тулайҳа енгил тин олди. Энди Ҳазрати Умар билан бемалол гаплашса бўлади. Бир оз суҳбатлашгандан сўнг, қилмишларига каффорат бўлиши учун жиҳод қилишга изн сўради.

— Қаерга жўнатсангиз ҳам, кетавераман.

Ҳазрати Умар рози бўлиб, уни шу кунларда Мадинага етиб келган Амр ибн Маъдийга қўшиб, Саъд ибн Абу Ваққос ихтиёрига жўнатди. Кетар чоғда уларнинг қўлларига бир мактуб тутқазди. Унда Саъд ихтиёрига икки минг кишилик қувват юбораётганини, уларнинг жанг борасидаги маслаҳатларига кулоқ солишни, лекин амирлик бермасликни тайинлади. Бинобарин, уларнинг ҳар иккиси ҳам жанг сирларидан яхши хабардор эди. Амирлик берилмаслигининг сабаби, уларнинг бунга нолойиқликлари туфайли эмас, балки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида Исломни қабул қилиб, кейин диндан қайтганлари эди. Икки минг кишилик қўшинга тенг, деб эътироф этилган бу икки паҳлавон Қодисия қайдасан, дея йўлга чиқди.

* * *

Мусаннонинг вафотидан тўрт ой ўтгач, аёли Салмага совчи келди. Оғиз солган Саъд ибн Абу Ваққос эди. Салма у кишининг таклифини қабул қилди. Мусаннодек қаҳрамондан кейин тириклигидаёқ жаннатга кириш башоратини олган инсон билан турмуш қуриш Салмага фақат қувонч келтирди.

Саъд ибн Абу Ваққос Мадинадан келган буйруққа биноан Нўъмон ибн Муқаррин бошчилигида ўн тўрт кишилик элчилар гуруҳини Яздажирдга жўнатди. Элчилар Мадоин шаҳрига етиб келиб, ўзларини таништирдилар. Форс шоҳи ҳам уларни удумларига биноан кутиб олиш мақсадида ҳашаматли чодир қурдирди. Шоҳ бу кўришув маросимида Рустамнинг ҳам қатнашишини истади. Мусулмонлар бир неча кун шоҳ ҳузурида меҳмон бўлишди. Кейин мусулмонлар учун махсус кўз қамаштирувчи иншоот очилди.

Ўн тўрт қабила вакили бўлган элчилар ичкарига таклиф қилинди. Мусулмонлар бирин-кетин чодирга киришар экан, уларни кўрган форслар истеҳзоли табассум билан бир-бирларига қараб қўйдилар. Чодирдагиларнинг ҳеч бири хизматкорига ҳам бундай кийимларни раво кўрмасди. Агар бу одамларнинг эгниларидаги уст-бошларини айтмаса, юзларида қатъият ва ўзгача самимият барқ урарди. Аёнлари қатори, Яздажирд ҳам ақли шошиб, кўрганларига ишонмасди.

Катта бир қўшин номидан келган ушбу қаландарнамо кишилар Форс шоҳини ҳайрат денгизига ғарқ қилди. Яздажирд тилмоч воситасида гап ташлади:

— Нима мақсадда келдингиз? Биздан нима истайсиз?

Нўъмон ибн Муқаррин шериклари номидан сўз олиб, аввал жоҳилият давридаги вазиятни, кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга эргашиб, бахт нималигини билганларини айтди. Сўзида давом этаркан, у шундай деди:

— Динимиз яхшиликни яхши деб тан олади ва шунга даъват этади. Ўз навбатида, ёмонликни ёмон деб қабул қилади. Биз ўз динимизга даъват қиламиз. Қабул этсангиз, сизга Аллоҳнинг китобини келдирамиз ва сиз унинг ҳукмларини амалда жорий қиласиз. Биз эса, ортга қайтамиз. Мабодо қабул қилмасангиз, бизга жизъя тўлайсиз ва бизнинг ҳимоямизда бўласиз. Агар бу ҳам масаланинг ечими бўла олмаса, орани қилич билан очди қиламиз.

Бу гаплардан Яэдажирднинг жаҳли чиқди:

— Ер юзида сиздан бадбахтроқ, сиздан омадсизроқ халқ бўлмаса керак. Сиз билан шуғулланишни бир волийимизга топшириб қўйган эдик. Сиз ҳам қорнингиз тўйиб, ерларимизга кўз тикмас эдингиз. Энди эса, бўлмағур хаёлларга берилиб, чучварани хом санаб юрибсиз. Истасангиз, сизларни боқайлик, кийинтирайлик, яхши муомалада бўлиб, адолатли волий тайинлайлик.

Шоҳ гапларини тугатгач, орага сукунат чўкди. Бу совуқ сукунатни Муғира ибн Зурора бузди:

— Эй шоҳ булар мусулмонлар бошлиқлари ва мўътабар зотлардир.

Шоҳ ва йиғилганларнинг юзларида «тушунарли», деган ифода пайдо бўлди. Яздажирд ҳайрат тўла кўзларини элчилардан узолмасди. Нўъмоннинг жизя тўласангиз, бизнинг ҳимоямизда бўласиз, деган гапини эшитиб, қаҳ-қаҳ уриб кулишдан ўзини зўрға тийиб турар эди. Энди эса...

Муғира атрофдагиларнинг муносабатига эътибор қилмай, сўзида давом этди:

— Азиз инсонлар қадрини азиз инсонларгина билади. Дўстим сизларга гапнинг лўндасини айтиб қўя қолди. Изн берсангиз, муфассал тушунтириб бераман, — деб Нўъмоннинг гапирганларини батафсил айтиб берди. Гапининг охирида юқоридаги уч шартдан бири танланиши кераклигини уқтириб ўтди.

Яздажирднинг сабр косаси тўлди. Бундай гапларни бунақанги каландарнамо кишилар у ёқда турсин, Рум императоридан эшитса ҳам, тоқат қилолмасди.

— Агар элчини ўлдириш мумкин бўлганида, сизларни бу ердан соғ чиқармасдим. Нақ каллангизни танангиздан жудо қилдирардим. Сизга берадиган нарсамиз йўқ. Энди кетишингиз мумкин, — деди у.

Шоҳ хизматчиларига бир саватга тупроқ солишни буюриб:

— Буларни Мадоин дарвозасидан чиқариб кузатиб қўйинг ва шаҳардан чиқишлари билан саватни уларнинг елкасига ортинг, — деди.

Кейин мўминларга ўгирилди:

— Бориб, сизни бу ерга жўнатганларга хабар берингки, мен Рустам ва унинг енгилмас қўшинини жўнатаман. У сизларни Қодисия хандағига кўмиб келади. Ўша ердан туриб арабларнинг бошига бугунгача кўрмаган кулфатларни солади.

Учрашув ниҳоясига етди. Осим ибн Амр олдинга чиқиб:

— Буларнинг улуғи менман, — деб саватни елкасига олиб, чодирни тарк этди.

Осим Яздажирднинг бу қилиғини яхшиликка йўйиб: «Унинг тупроғини бизга қўллари билан топширди», деди («Тарихи Табарий»).

Элчилар Саъд ибн Абу Ваққоснинг ҳузурига қайтиб:

— Мана, Форс тупроғини олиб келдик. ИншаАллоҳ бу заминни забт этамиз, — дея сафар тафсилотларини айтиб беришди.

* * *

Кунларнинг бирида Саъд ибн Абу Ваққос ўзини ёмон ҳис эта бошлади. Аввалига, ўтиб кетар деб, унчалик аҳамият бермади. Аммо бу ҳол ўтиб кетиш у ёқда турсин, аксинча, зўрайди. Ҳол шу даражага етдики, Саъд умуман ўтиролмай қолди. Шундай ҳолатда жанг майдонига чиқиб бўлмасди. Дарҳол усталар чақирилиб, икки қаватли супа ясалди ва устига тўшак тўшалди. Кейин Саъд ибн Абу Ваққос юзтубан ётқизилиб, кўкраги остига ёстиқ қўйилди. Шундагина аскарларни бемалол кузатиш мумкин эди. Бу бир неча кун давом этиб, Саъд жангчиларни шу аҳволда кузатди.

* * *

Рустам алпқомат ва паҳлавон саркарда эди. Унда рақибни менсимаслик одати йўқ эди. Хусусан, форсларни бир неча бор мағлуб этган бугунги рақибни «оч қолган араблар» дея баҳолаб ҳам жоҳилликдан ўзга нарса эмас, деб ҳисоблади. Рустам қандайдир ички бир туйғу билан жангда мағлуб бўлишини билди.

Мадоинда ихтиёрига берилган лашкар Сабат деган жойда қўшинга қўшилгач, Қодисия тарафга юришга амр берди. Қўшин бир юз йигирма минг кишилик бўлиб, таркибида ўттиз фил ҳам бор эди. Шунга қарамай, Рустамнинг ичидаги шубҳа бир зум тинмас, ишончсизлик ортиб борарди. Охири қалам олиб, иниси Банзуванга мактуб битди: «Қалъаларни таъмирланг. Ҳар қандай ҳаракатга тайёр туринг. Фикримча, уларга қарши мудофаа усулини қўллаш ва уларни чалғитиш керак. Чунки балиқ сувни лойқалатди, «Наоим» ва «Зуҳра» юлдузлари тиниқлашди, «Мезон» буржи мўътадил бўлди, «Баҳром» эса кетди. Нужум илмининг хулосалари бизнинг мағлубиятга учраб, салтанат илкимиздан кетажагини билдиради. Энг ёмони эса, Яздажирднинг менга: «Ё сен бориб жанг қиласан, ё мен» дегани бўлди» (Тарихи Табарий»).

* * *

Рустам ҳузурига келтирилган арабга деди:

— Бу ерларга нега келдинглар, ўзи нима истайсизлар?

— Аллоҳ бизга ваъда қилган ерларни олиш учун келдик. Исломни қабул қилмасангиз, бу ерлар бизники бўлади.

— Акси бўлиб, қиличларимиз билан ҳаётингизга нуқта қўйсак-чи?

— Ўлганларимиз жаннатий булади. Қолганларимиз эса Аллоҳнинг берган ваъдасини амалга оширамиз. Бунга ишончимиз комил.

— Бу билан, Аллоҳ сизни бизга таслим қилади, демоқчимисан?

— Сизни таслим қилган нарса — сизларнинг маъносиз ва адолатсиз хатти-ҳаракатларингиздир. Лашкарингнинг сони сени алдаб қўймасин. Зотан, сен одамларга эмас, тақдирга қарши  курашяпсан...

Рустам тилига чиқаролмаган гапларни қаршисида турган оддий инсон айтиб турар эди.

* * *

Форс лашкарига Бирс деган жойда дам берилди. Ўша тун роса ичган аскарларнинг бир қанчаси қўшинни тарк этиб, уйларни талади. Аёлларни зўрлаб, қўлларига тушган нарсани олиб ортга қайтди.

Эрталаб Рустамнинг чодири олдида оломон тўпланди. Уларнинг барчаси бўлган воқеалардан шикоят қилиб келишган эди.

Одамларни тинглаган Рустамнинг боши эгилди. Бир лаҳза ўйга толди. Қатл қилинган араб ҳақ гапни айтган эди, уларни ўзлари қилган ишлари рақиб қўлига топширяпти. «Худо ҳаққи, мусулмонлар бу одамларга рақиб бўлсалар-да, биздан яхшироқ муомала қиляптилар. Уларнинг одоб-ахлоқлари, зулмга йўл қўймасликлари, вафо ва яхшилик кўрсатишлари сабаб Аллоҳ уларга мадад беради, бизни эса, ёрдамсиз қолинради. Тасарруфимиздаги салтанат қўлимиздан кетажак». Қўмондоннинг амрига биноан, устидан шикоят тушганлар калласи олинди (Тарихи Табарий»).

* * *

Саъд ибн Абу Ваққос ҳузурида бош эгиб турган одамга яқин келди:

— Сен Абу Миҳжанмисан?

— Ҳа, Абу Миҳжанман.

Гапларимни эшит: «Ўлганимдан кейин мени узум тагига кўмингки, унинг илдизидан чиққан шароб суякларимни намласин. Аммо узум тагидан бошқа жойга дафн этмангиз. Ўлганимдан кейин ҳам шароб таъмидан маҳрум бўлишни истамайман» (Ибн Касир, «Ал-комил»).

Абу Миҳжаннинг боши баттар эгилди:

— Тўғри, бу гапларни мен айтганман. Мусулмон бўлмасимдан олдин шаробни кўп ичардим. Лекин бу гапларни ичмай юрган пайтимда айтганман. Баъзида ўзимни тутолмай шунақа гапларни айтиб юбораман.

Саъд уни олиб келганларга буюрди:

— Оёқларини боғлаб, ҳибс қилинглар.

* * *

Рустам Ҳира шаҳрига етиб келди. Шаҳарнинг катталарини тўплаб, жизя беришга рози бўлганлари ва урушмаганлари учун алқади. Шаҳарнинг бошлиқларидан бўлган Ибн Букайла ўртага чиқди:

— Ёрдам қўлини чўзишга кечиқдингиз, амир! Жонимизни асраб қолиш учун қилдик бу ишни. Бунинг учун бизни койимассиз.

Ибн Букайла ҳақ эди. Охири ўлим билан тугайдиган йўлни тутиб, бола-чақа ва аёлларнинг ҳаётини хавф остига қўйишдан не наф?

Рустам уларга бу иш ниҳоясига етгани, бошқа жизя бермасдан бемалол яшайверишларини айтиб, қўшинга қайтди. Лашкарга бир-икки кун дам бергандан сўнг, Нажаф тарафга юришга амр берди.

Бир тун Рустам қўрқув ичра уйғонди. Тушида бир фаришта тушиб, Форс қўшинининг қурол-аслаҳаларини олди ва уларни муҳрлаган ҳолда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга берганини кўрди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам эса уларни Ҳазрати Умарга топширганмишлар (Ибн Касир, «Ал-комил»).

Даҳшатли тушдан сўнг Рустам тонггача ухлолмади. Лашкарбоши ухлолмай асабийлашар, лекин қўлидан ҳеч нарса келмасди. Юз йигирма минг кишилик қўшинни бошқарган Рустам икки кўзини юмишга қодир эмасди. Ниҳоят, ёқимсиз ҳис-туйғуларга тўла тун ўтиб, тонг отди.

Ҳар бир тўхтаган жойида кунлаб дам олиб, йўлида секин давом этаётган Рустамнинг мақсади мусулмонларда «Форслар келмас экан-да», деган фикрни уйғотиш эди. Шу йўл билан юрагига ғулғула солган, кундан-кунга кўнглини беҳузур қилаётган бу машмашаларга чек қўймоқчи эди. Лекин рақиб тарафдан келаётган хабарлар қўмондоннинг тобини қочирарди.

Саъд ибн Абу Ваққос ва мусулмон лашкари форсларни сабр-тоқат билан кутарди. Улар Қодисияга етиб келишганда душманнинг Мадоиндан чиқиб кетганига олти ой бўлган эди. Мусулмонлардан тўрт баравар кўп бўлиши форсларга маънавий қувват берар, Рустамни бир оз бўлса-да, ҳовуридан туширар эди.

Форс лашкари шу жойда тўхтади. Қўмондон амри билан шу ерда қароргоҳ барпо этилди. Шу билан бирга хабарчилар занжири ҳам ташқил этилди. Баланд овозли кишилардан иборат занжир бир-бирларининг овозларини эшитадиган даражадаги масофага чўзилиб, хабарни қисқа муддатда Рустамдан Яздажирдга, Яздажирддан Рустамга етказиб турарди («Тарихи Табарий»).

Эртасига Рустам шароитни кўздан кечириш мақсадида бир бориб келди. Кейин Саъдга одам жўнатиб, элчи юборишини айтди. Саъд ҳам элчилар гуруҳини жўнатмоқчи бўлиб турганида Рибъий ибн Амр эътироз билдириб:

— Элчилар гуруҳини жўнатиш уларга устунлик берганимиз бўлади. Бир кишини жўнатиш кифоя, — деди.

— Унақада, ўзинг борасан, Амрнинг ўғли, — деди Саъд.

— Хўп бўлади.

Рибъий йулга чиқди. Рустамнинг чодирига етиб келганидан сўнг, отдан тушди. Киришга таклиф этилгач, ичкарига йуналганида  унда кимдир:

— Қиличингни ечишинг керак, бадавий! — деди.

— Мен бу ерга қуролимни ечаман, деб келганим йўқ. Мени сиз таклиф қилгансиз, — деди Рибъий. Ичкаридан қурол билан киришга рухсат берилди. Рибъий етти ухлаб тушида кўрмаган ҳашаматли ва дабдабали қасрга қадам қўйди. У қўлидаги найзани дўқиллатганча, олға юрди.

Ҳар қадамида қўлидаги найза қимматбаҳо гиламни тилиб ўтарди. Рустамнинг қаршисига келгандан кейин тўхтаб, найзасини гиламга санчди ва ерга чўккалади. Рибъий бу хатти-ҳаракати билан бойликка аҳамият бермаслигини кўрсатмоқчи эди. Ундаги бу ҳолат Исломдаги назокатга тўғри келмасди. Чунки, мусулмон одам кийими билан ҳам, муомаласи билан ҳам, ҳаракатлари билан ҳам ўзгаларга ибрат бўлмоғи лозим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бирон марта эгар устида одамларга пешвоз чиққанмилар? Ёхуд бировнинг қимматбаҳо нарсасини яроқсиз ҳолга келтириб қўйганмилар? Ахир, ҳеч ким Рибъийнинг қилмишини кўриб, хавас қилгани йўқ-ку! Чодир ичидагилар ҳам бу ҳолни кўриб, «Ислом шунақа бўлса, биз ҳам мусулмон бўлайлик», демагандирлар?

Рибъий: «Мен сизларнинг чақирувингизга биноан келдим», деб қуролини ечишга рози бўлмаганида, форслар: «Майли, буюмларимизнинг бошига ет», демадилар. Хуллас, Рибъий Исломни гап, кийим ва назокат билан кўрсатмоқчи бўлди-ю, лекин нотўғри йўлни танлади. Унинг ўзини тутишини кўрган инсон: «Демак, Ислом бадавийликдан иборат экан-да», дейишга ҳаққи бор эди.

Рустам ҳам ҳайрат ва асабийлик билан Рибъийдан нега ерга чўккалаганини сўради.

— Биз сизларнинг шубҳали нарсангизга ўтирмаймиз.

— Бу ерларга келишдан мақсадингиз нима?

— Бизни бу ерга Аллоҳ етаклаб келди. У бизга ўзи истаган бандаларига дунёнинг ҳасратли ҳаётини қувончга айлантиришга, ботил динлар асоратидан Ислом адолати узра йўл кўрсатишга ваколат берди. Биз унинг динини одамларга етказишимиз керак. Уни қабул қилганларни ўз ерларида қолдириб кетаверамиз. Қабул қилмаганлар билан курашамиз: ё ғалаба, ё жаннат сари йўл.

— Тушундим. Бизга ўйлаб кўришга фурсат беринглар.

— Уч кун муҳлат берамиз. Шу уч кун ичида ё Исломни қабул қиласизлар, ё жизя тўлайсизлар, ёхуд тўртинчи кундан жангга киришамиз.

— Сен уларнинг қўмондонимисан?

— Йўқ. Мусулмонлар яхлит бир вужуд кабидирлар. Энг юқорида бўлганлардан тортиб оддий жангчигача омонлик бериш ҳуқуқига эга.

Учрашув шу билан ниҳоясига етди. Рибъий яна бадавийларга хос тўпорилик билан чодирни тарк этди. Рустам йиғилганларнинг фикрини сўради. Ҳеч ким яхши гап айтмади. Аммо қўмондон элчининг хатти-ҳаракатларида бўлмаса ҳам, гапларидан сирли ҳақиқатни пайқаган эди.

Иккинчи куни ҳам элчи билан учрашилди. Бу сафар у то отидан ҳам тушмади. Учинчи куни Муғийра ибн Шўъба элчи қилиб жўнатилди. Рустам унга лашкарининг қудрати ва шу кунгача эришган ғалабалари ҳақида гапирди. Кейин араблардан жайдарироқ миллат йўқлигини ва улар Форсга очлик туфайли ҳужум қилаётганини айтди:

— Сизларни яхши биламан. Очарчилик бошланганда, атрофдагиларни тинч қўймайсизлар.

Рустамнинг гапларини диққат билан эшитган Муғира шундай жавоб берди:

— Биз сени шахс сифатида тан оламиз. Бизнинг қолоқлигимиз ҳақида айтганларингни ҳам инкор қилмаймиз. Бир пайтлар шундай эдик. Лекин бир нарсани унутмагинки, дунё ўзгариб туради. Қийинчиликда яшаб туриб, фараҳли кунни орзу қиганлар бир кун келиб, истаганларига эришадилар. Тўкин ва бой ҳаёт кечирганлар ҳаётда қийналиб қолишдан қўрқиб яшайдилар. Бир кун келиб эса, қўрққан нарсалари содир бўлади.

Бу гаплардан Рустамнинг жаҳли чиқди:

— Тўғри тушунган бўлсам, сизнинг бу ерлардаги аҳволингиз ари инида асал кўриб қолган чивинга ўхшайди. У, мени инга киргизиб қўйганга икки дирҳам бераман, дейди. Асалга ёпишиб қолгач, қутқарганга тўрт дирҳам пул ваъда қилади. Ишончим комилки, сизлар бу ёққа келдингиз, ортга қайтмаслигингиз аниқ. Яна аҳволингиз тешик орқали боққа кириб қолган тулкига ўхшайди. Боғ эгаси унинг аҳволига ачиниб индамайди. Лекин тулки боғда истаган нарсасини еб, семириб кетади. Бироқ қорни тўйгач, боғни пайҳон қилиб ташлайди. Буни кўрган боғбон одамларни чақириб келиб, биргаликда тулкини калтаклаб ўлдиришади.

Рустам тин олиб, гапида давом этди:

— Яхшиси ҳар бирингизга кийим-бош, амирингизга эса, минг динор ва улов берайин, бу ердан кетинглар!

Муғийра, табиий, бу шартга рози бўлмади:

— Аллоҳ бу давлатни бизга таслим қилади. Куч-қудратингиз заифлашиб, ноилож жизя берадиган ағволга тушганингизда ташлаб кетамизми? Эртага сизлар асиримиз бўласиз.

Унинг гапларидан Рустам сапчиб турди, нигоҳини юқорига қаратганча, қўрқинчли товуш билан:

— Қуёш билан... Ҳа, қуёш билан қасам ичиб айтаманки, эртага сизларни ер билан яксон қиламан, — дея қичқирди.

— Кўрамиз. Сиз ҳам кўрасиз.

Қўмондон орқада буйруқ кутиб турган хизматкорга: «Ташқарига олиб чиқиб ташла», деб имо қилди (Ибн Касир, «Ал-бидоя»).

Муғийра чиқиб кетгач, Рустам бир одамни чақирди-да:

— Тез бориб, анови бир кўзли бадбахтга етиб ол. Агар дарё устидаги кўприк ипини кесадиган бўлса, нариги кўзини ўзим ўйиб оламан, — деди.

Муғийра ортидан бир отлиқ келаётганини билиб, тўхтади. Рустамнинг айтганларини эшитгач, деди:

— Сен ҳам шуни етказиб қўй: Агар шундан кейин ҳам сизлар билан урушмасам, кўзимнинг ўйиб олинишини ўзим истайман.

Муғийра кўприкдан ўтиб, Саъд ёнига келди. Бўлган воқеани айтиб: «Урушга ҳозирлик кўринг», деди. Эртасига душман тарафдан вакил келди:

— Кўприкдан сиз ўтасизларми ёки биз ўтайликми?

— Сизни бу тарафда кутамиз.

Саъд амирларни тўплаб, тўрт бора такбир айтишни, тўртинчисида умумий ҳужумга ўтишни уқтирди. Илк уч такбир орасида амирларга лашкарни жангга ундовчи нутқ сўзланиши учун фурсат берилиши ҳам айтилди.

* * *

Уч бора такбир айтилди. Мусулмонлар жангга ҳозирланаркан, форсий бир аскар чиқиб, яккама-якка олишувга таклиф этди. Мусулмонлардан Ғолиб ибн Абдуллоҳ ал-Асадий чиқди. Бир оз муддат олишувдан кейин, душманнинг Хурмуз номли жангчиси асир олиниб, Саъднинг ҳузурига келтирилди. Бошидаги тождан унинг оддий одам эмаслиги кўриниб турарди. Хурмузнинг асир тушиши Форс қўшинига салбий таъсир қилди. Унинг қасосини олиш учун яна бир киши ўртага чиқа бошлади. У ҳам якка олишувга рақиб истарди. Бу сафар Амр ибн Маъдий Кариб чиқди. Амр жуда бақувват йигит эди. Ҳазрати Умар у билан Тулайҳани минг кишига тенг эр деб жўнатган эди. Унинг «самсома» деган қиличи ҳам одамлар орасида машҳур эди. Бир куни Ҳазрати Умар уни ёнига чақириб, қиличини кўрсатишини сўраган, сўнг томоша қилатуриб:

— Халқ қиличинг ҳақида муболаға қилиб юборибди. Менимча, у мақталганичалик эмас, — деган, Амр эса, бунга жавобан:

— Ўша гапларнинг бир қисмигина рост. Лекин сиз мендан фақат қиличнигина сўрадингиз, уни ўйнатадиган қўлни эмас. Қилич бу қўллар билан бирлашса, одамлар ошириб юбормаганларининг гувоҳи бўласиз, — деб айтган эди.

Кейинчалик бу қилични умавийлар Амрнинг ўғилларидан сотиб олди. Бир неча юз йиллар давомида бу қилич аввал умавийларнинг, кейин аббосийларнинг салтанат қиличи бўлиб қолди. Саройга шоирлар чақирилиб, ушбу қилич васфида шеър ва мадхиялар битилди.

Хуллас, Амр ўртага чиқиб, ўзини танитди. Бир оз олишдилар, сўнг Амр рақибининг белбоғидан ушлаб, судраганча мусулмонлар олдига келди. Уни ерга қулатиб, бошини кесиб, ирғитаркан, мусулмонларга ўгирилди ва:

— Жангда мана шундай қиласиз, — деди («Тарихи Табарий»).

Кейин форслар ялпи ҳужумга ўтишди. Саъд ибн Абу Ваққос «Аллоҳу акбар» деб, тўртинчи такбирни айтганидан сўнг, Амр ибн Маъдий отини ниқтаб, қаршисидаги юз йигирма минг кишилик қўшин томон юрди. Унинг ортидан ўттиз минг кишилик мусулмон қўшини ҳаракатга тушди.

Форс қўшинидаги филлар дуч келганни эзиб-янчиб борарди. Филларга биринчи бўлиб, Бажила қабиласи дучор бўлди. Махафа устида туриб қўшинни бошқараётган Саъд бажилаликларнинг филлар оёғи остида қолиб кетаётганини кўриб, Бани Асадни уларга ёрдам беришга жўнатди («Тарихи Табарий»).

Филлар билан илк дафъа юзлашаётган арабларнинг отлари ҳуркиб, орқага қараб қоча бошлади. Бу аскарлар руҳига ёмон таъсир қилиши мумкин эди. Саъд Ибн Амрга филларни бир ёқлик қилишни буюрди. Осим Бани Тамимга филлар томон ўқ ёғдиришни айтди. Бир гуруҳ аскарлар эса, фил устидаги мақофаларнинг ипларини кесиб ташлади. Иплар кесилиб, мақофадаги жангчилар ерга қулай бошлади. Улар қад ростлагунча, мусулмонлар қилични ишга солишди. Аммо душман тараф ҳам бўш келмасдан, Ислом лашкарини пароканда қилиш учун бор кучини ишлатарди. Филлар устларига ёғилаётган ўқлардан қочаётган бир пайтда Ислом аскарлари ҳам бир-бирлари билан тўқнашиб кетарди.

— Саъд, рухсат бер, мен ҳам жанг қилай.

Саъд ўгирилиб, Абу Миҳжанни кўрди. Оёқларига занжир урилган Абу Миҳжан тирмашиб, Саъд ётган жойга чиқкан эди.

— Сенга рухсат йўқ.

— Лекин мен яхши жанг қила оламан. Жазоимни ўлим билан олишга имкон бер. Тирик қолсам, рақиб аскарларини ўлдираман.

— Сенга рухсат йўқ дедим-ку! Пастга туш.

— Мени жиҳоддан маҳрум қилма.

— Сен, аввало, тилингни тийиб ол. Кейин жиҳод қиласан.

Абу Миҳжан тушкун кайфиятда пастга тушди (Масъудий, «Муружуз-заҳаб»).

Жанг кун ботгунга қадар давом этди. Қоронғу тушгач, ҳар икки тараф қароргоҳига қайтди.

* * *

Салма хонимга уруш даҳшатлари бегона эмас эди. Марҳум Мусанно билан кўп жангларда иштирок этиб, жароҳатларни боғлаган, қанча-қанча енгилмас паҳлавонларнинг тўлғана-тўлғана жон берганларига гувоҳ бўлган. Кечқурунлари қонга булғаниб келган Мусанно Салма ёрдамида ювинар ва яраларини унга боғлатар эди.

Жанг майдонини якқол кўриш мумкин бўлган жойдан туриб кун бўйи асаблари таранг ҳолда тўкнашувларни томоша илган Салма бир дафъа ўзини йўқотиб: «Оҳ Мусанно, қайдасан... Йўқ, энди Мусанно йўқ», деб юборди. Ўзича жанг оқимига қўшилиб кетди. Кўзларига ярадор, ерда инграб ётган, тўлғанаётган, одамлар орасидан арслондек бўкирган, рақибини ер билан яксон қиладиган бир қаҳрамон кўриниб кетди. Нима бўлаётганини англамай турганда юзига бир тарсаки тушди. Саъд:

— Кўнглинг ҳалиям Мусаннодами? — деди. Балки Саъд жанг ва эшитган сўзларидан қаттиқ ҳаяжонланиб кетиб, юракка буйруқ бериб бўлмаслигини, ўлган эр ўзи билан барча нарсани олиб кетганини ўйламагандир?

Тарсакидан гангиб қолган Салма ўзини тутолмади:

— Бу ишингиз рашкданми ёки қўрқоқлик туфайлими? («Тарихи Табарий»)

* * *

Орадан уч кун ўтди. Салма пастга тушди. У ерда Абу Миҳжан банди ҳолда ўтирарди.

— Сенга бу жазо нега берилди?

— Шароб ҳақида шеър айтган эдим. Лекин ичмаганман. Қанийди, мен ҳам бу жангда иштирок этсам. Худо ҳаққи, дўстларим жанг қиларкан, мен бу ерда ўзимни ўзим еб қўяман.

— Гапинг тўғри.

— Сенга таклиф бор.

— Қанақа?

— Мени бўшатиб, Саъднинг отини бер. Аллоҳ ризоси учун душман билан жанг қилай. Қасам ичиб айтаманки, тирик қолсам, қайтиб келиб, шу занжирларни ўзим оёғимга боғлаб оламан.

Салма ўйланиб қолди.

— Салма, менинг яхши жангчи эканимни биласан. Кел, оёғимни бўшат. Мабодо ўлсам, маҳбус одам ўлади. Тирик қолсам, қайтиб келаман.

Абу Миҳжан бир шеър айтди. Шеърда кетишига занжир йўл бермаётгани, қолса, виждони қийнаётгани, шунча мол-мулки ва ака-укаси бўлса-да, бир ўзи қолиб кетгани, тирик қолса, дарров қайтиб келишини айтди. Шеърни ўқир экан, кўзларидан томчи-томчи ёш оқди. Айнан шу нарса Салманинг занжирни бўшатишига туртки бўлди. Кейин Балқо исмли отнинг жиловини тутди:

— Аллоҳ мададкоринг бўлсин, Абу Миҳжан.

— Аллоҳ сендан рози бўлсин.

Абу Миҳжан жанг майдонига, Салма чордоққа йўналди. Саъд ибн Абу Вакқос жангни кузатар экан отига кўзи тушди. Суворийнинг кимлигини билиб бўлмасди, чунки юзини ўраб олган эди. У шиддат билан жанг қилар, қиличини маҳорат билан ўйнатар эди. Гоҳ ўнгга, гоҳ сўлга ҳаракатланаётган қилич гўё қон пуркарди.

— Субҳаналлоҳ бунга фақат Абу Миҳжан ва Балқо қодир.

Лекин у пастда ўтирибди.

Салма унинг гапларини эшитмагандек, жанг майдонидан кўз узмасди. Хусусан, ўша қаҳрамоннинг ҳаракатларини диққат билан кузатарди. Абу Миҳжан ҳақиқатан ҳам, гўё жанг қилиш учун туғилгандек эди. Қандай айби бўлишидан қатъий назар, бундай одамнинг шундай маҳорабадан четда қолиши яхши эмасди. Салма тўғри йўл тутганига ишончи комил ҳолда воқеалар ривожини кузата бошлади. У Абу Миҳжаннинг майдондаги қилич олишларига ҳайрат билан қараб турарди.

Оқшом тушгач, икки тараф тарқала бошлади. Худо билади, қанча одам ўлдирган, номаълум қаҳрамон Балқони етаклаб ортга қайтди. Салма пастга тушди. Абу Миҳжан келди-да, лафзига содиқлигини кўрсатиб, занжирни оёғига боғлай бошлади.

* * *

Бомдод намозидан кейин мусулмонлар гўр қазишга киришишди. Жанг майдонида қолган жасадларни кўмиш учун юзлаб қабр қазиш лозим эди. Кўмилмаган тақдирда қузғун ва лочинларга ем бўларди. Ундан ташқари, жанг майдонини тозалаш ҳам керак эди. Қабр қазилиб, Аллоҳ йўлида қонини тўккан ва жонини фидо қилган инсонлар учун, аввал жаноза ўқилди. Кейин ювилмай, кафанланмай, бир қабрга икки-учтадан дафн қилинди.

* * *

— Кеча нима қилганимни биласизми? — деди Саъдга уч кундан бери аразлаб юрган Салма.

— Нима қилдинг?

— Абу Миҳжанни қўйиб юбордим.

Сир очилди. Саъд Салма кутган «Нега? Ким рухсат берди?» каби саволларни бермай, Абу Миҳжанни ҳузурига чорлади.

— Кеча мард ва эр йигитлигингни исботладинг. Боравер, озодсан. Худо ҳаққи, бундан буён ичмасанг, гапирган гапларинг учун жазоланмайсан.

— Сўз бераман, Саъд, бошқа шароб ҳақида бирон сўз демайман (Ибн Асир, «Ал-Комил»).

Абу Миҳжан хурсанд бўлиб, Саъднинг олдидан чиқди.

* * *

Бир воқеага турли тарафдан қараш мумкин. Муносабат ҳам шунга яраша турлича бўлади. Саъднинг аҳволи ҳам шундай эди. Бир тарафдан, орқасига чиққан яралар берган азобдан қийналса, бошқа тарафдан, ўзи бошқараётган йирик қўшин ортида кузатувчилик ҳам қилаётган эди. Лекин унинг аҳволини тўғри тушунмаётганлар ҳам йўқ эмасди. Уларнинг фикрича, Саъд урушдан қолиб, ҳузур қилаётганмиш. Шундайлардан биттаси ушбу маънода шеър ҳам тўқиди: «Саъд Қодисия дарвозасида яшириниб ётаверсин. Биз Аллоҳнинг мадади келгунга қадар урушамиз. Жанг майдонидан баъзиларсиз қайтдик, уларнинг аёллари бева келди. Саъднинг хотинлари эса, тул қоладиганга ўхшамайди».

Бу байтлар тилдан-тилга кўчди. Шу кунга қадар амирлик қилганлар энг олдинги сафларда жанг қилиб, душман ва ўлимдан қўрқмаган эдилар. Қанчалари эса, бу йўлда жонларини фидо қилдилар. Жанг бозорида ўлчов ва ҳисоб-китоб бўлмайди. Фақат асаблар таранглашиб, ҳис-туйғулар тошдек қотади ё мумдек эрийди. Баъзан бир воқеа одамни жунбушга келтириб, фақат интиқом ҳақида ўйлашга мажбур қилса, баъзан қонли жасадни ташир экан, чеҳраларда аччиқ табассумлар зоҳир бўлиб, қаҳр билан боққан кўзлар арслон кўзи каби шафқатсиз бўлиб қолади. Баъзан юраклар ҳаприқиб, ҳаёт билан видолашув онлари етиб келгани аниқ ҳис қилинади. Баъзан қўрқув нималиги эсдан чиқади, унутилади. Хуллас, жангда ўзига хос бир қонун борки, у барча учун баробар. Жангда аслзодами ё қулми, ботирми, кўрқоқми, фарқи йўқ, дуч келганда барчасини янчиб ўтиб кетади. Ёш ҳам, қари ҳам, келишган ё буришган — барчаси қилич тагида қолиб кетиши мумкин.

Жанг қонунлари барча учун ана шундай бешафқат экан, юқоридаги гапларнинг ҳам айтилиши табиий эди. Ҳатто лашкарбоши ҳақида ҳам шундай сўзлар айтиш мумкин. Тилдан тилга ўтиб, бу иғволар бир куни Саъднинг қулоғига ҳам етиб келди. Ортиқ чидаб бўлмас эди. Уни чордоқдан туширдилар. Саъд тўпланган одамларга оёқларидаги ва орқасидаги яраларни кўрсатди. Воқеа шоҳиди бўлганлар лашкарбошининг отга миниш у ёқда турсин, ерга ҳам ўтиролмаслигига ишонч ҳосил қилишди (Ибн Асир, «Ал-Комил»).

Саъд жангдан қочадиган одам эмасди. У Исломда илк бор мушриклар қонини тўккан инсон эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам даврларида биронта жангда қолмай, ўлим қўрқувини енгиб, энг олдинги сафларда жанг қилган эди. Қанийди соғлиғи тикланиб қолса-ю, душманни ер тишлатиб, роҳат олса.

* * *

Қаъқа ибн Амр Суриядан келаётган минг кишилик қўшинга бош эди. Қодисияга етганда, лашкарни ўн киши-ўн кишидан қисмларга бўлиб чиқди. Кейин аскарларга кетма-кет юришни буюрди.

Жанг бошланай деб турган маҳалда етиб келган мадад кучлари мусулмонлар руҳини кўтариб юборди. Ҳазрати Абу Бакрдан махсус олқиш номасини олган ҳамда «Қаъқа иштирок этаётган лашкар мағлуб бўлмагай», дея таърифланган Қаъқа мўмин дўстлари билан кўришиб ҳам ўтирмай, тўғри жанг майдони сари юрди.

У ўртага чиқиб, рақиблардан бир кишини якка олишувга таклиф қилди.

— У билан мен синашаман.

Гап эгаси Зулҳожиб эди. Рустам «маъқул» маъносида бош ирғаркан:

— Эҳтиёт бўл! — деб қўйди.

Форс қўшинида ўзига хос обрўга эга бўлган Зулҳожиб отини ниқтади ва рақиби қаршисида пайдо бўлди. Айни дамда у Рустамнинг олдига бир салла билан қайтиб: «Душманнинг - умри шунчалик бўлсин», дейишни истарди. Лекин шамол қайси тарафга эсиши ҳам номаълум. Ўлим фариштаси икковидан бирини, ё ҳар иккисининг жонини олишга тайёр тургани аниқ. Ҳар икки жангчининг ҳам ортга чекинишга ҳаққи йўқ эди. Бу икки рақибнинг бири жуда одми, бошқаси жуда башанг қийинган. Форсийлар Зулҳожибнинг ғолиб чиқишига шубҳа қилмасди. Мўминлар эса йўлда чарчаган Қаъқанинг қўли баланд келишини сўраб, Аллоҳга ёлворарди. Майдонда турган шоввозлар бутун куч ва маҳоратини қўллашлари лозим. Ҳар қандай эътиборсизлик ва кичик бир хатонинг оқибати муқаррар ўлим билан тугаши мумкин эди.

Аёвсиз жанг бошланди. Уларнинг қилич уришлари кузатаётганларнинг асабларига зарба бўлиб тушарди.

Эгасига сўзсиз бўйсунаётган отлар ҳам елдек ҳаракат қилиб, олишувни кескинлаштирарди. Ниҳоят, наъра тортиб қилич солган Қаъқа Форснинг машҳур паҳлавонини ерга қулатди. Зулҳожиб ўрнидан турмоқчи бўлганида, отидан эпчиллик билан сакраб тушиб, кўксига ўтириб олди. Зулҳожиб бўғзига қадалган ҳанжар оғриғидан типирчилай бошлади. Бир оз ўтиб эса, тамоман тинчиб қолди.

Қаъқа каллани сочидан ушлаб ирғитаркан, яна олишувга рақиб чақирди. Навбатдаги жангчини ва кейингисини ҳам ўлдирди. Дуо қилишдан тинмаётган мусулмонлар якка олишувда ўттизинчи рақибини ер тишлатиб ортга қайтаётган Қаъқанинг: «Мана энди Мусаннонинг қасоси олинди», деганини эшитишди.

Қаъқа тунда одамларини тўплади. Ҳеч кимга билдирмасдан қўшиндан ажралишни ва эрталаб юзтадан бўлиб, қайта қўшилиб олишни буюрди. Мақсад душманда, янги мадад кучлари келибди, деган фикр уйғотиб, уларни саросимага солиш ва бундан ҳабари йўқ мўминларда жанговарлик руҳини янада кўтариш эди («Тарихи Табарий»).

* * *

Шомдан келаётган мадад кучлар қўмондони Ҳошим ибн Утба Қодисияга яқинлашганда юз кишилик гуруҳга дуч келди. Улар дам олишаётган эди.

— Сизлар кимсизлар?

— Қаъқанинг йигитларимиз.

— Қаъқаъ?! Қани ўзи у? Кўринмайди-ку?

— Жанг майдонида.

Ҳошимнинг баттар ҳайрати ошди:

— Унда сизлар бу ерда нима қиляпсизлар?

Бир одам Қаъқанинг кўрсатмасини айтиб берди. У қисқа вақт оралиғида тўққиз юз киши жанг майдонига жўнаганини, ҳозир ўзлари ҳам кетишга тайёргарлик кўраётганини маълум қилди.

Ҳошимнинг юзидаги ҳайрат аломатлари мамнуният билан алмашди. У беихтиёр: «Қойил сенга, Қаъқа», деди. Кейин қўшинига етмиш кишилик гуруҳларга бўлиниб, жанг майдони сари юришни буюрди. Ўзи илк гуруҳ билан кетди. Дарҳақиқат, бу гуруҳлар мусулмонлар руҳини кўтариб, уларга қувват бўлди (Ибн Асир, «Ал-комил»).

Ўша куни жанг ниҳоятда қизиди. Амр ибн Маъдий, Абу Саврдан («Абу Савр» Амрнинг лақаби, «ҳўкизнинг отаси» деган маънода. Амрнинг «Савр» исмли фарзанди бўлмагани учун, бу ном куня эмас, лақаб дейилди) айрилдингиз, деганча олға юрди ва шиддат билан жанг бошлади. Амр минган от қилич зарбасидан ерга қулади, унга қўшилиб отлиқ ҳам ағдарилди. Ётган жойида қилич зарбаларига чап берган Амр ўрнидан туришга имкон топа олди. Сафдошларидан бири унга отини берди. Амр энди филга ҳужум қилди. Самсома кучли зарб билан филнинг хартумига тушиб, узиб юборди. Қон сочаётган филнинг аянчли ўкиришидан атрофидагилар қочишга тушди. Фил ўзини ҳар ёққа уриб, бўкирганча жон берди.

Қаъқа билан Осим эса, машҳур оқ филга ҳужум қилиб, икки тарафдан кўзларига найза суқди. Оғриққа чидай олмаган фил бўкириб, устидаги одамни учириб юборди. Қаъқанинг иккинчи зарбаси филнинг биқинига тушди. Ёнбошига ағдарилган жонивор қисқа фурсатдан кейин қимирламай қолди.

Саъд жонбозлик кўрсатаётган Ҳаммол ва Риббилга амр берди. Иккови бориб бир филга ташланди. Ҳаммол ҳайвон кўзига найза санчгандан сўнг фил йиқилди. Кейин яна турмоқчи бўлганида Риббил қиличини хартуми узра сермади. Фил тура солиб, дуч келган тарафга караб қоча бошлади. Бошқа филлар ҳам унга эргашди. Шу тариқа майдонда филлар кўринмай қолди.

Жанг пайтида баланд бўйли форс суворийи паст бўйли иккита мусулмон билан тўқнашди. Қисқа олишувдан кейин форс аскари юзида мамнунлик ҳисси пайдо бўлди: у рақибини ерга қулатган эди. Шу заҳоти отидан сакраб тушиб, мусулмон аскарнинг устига ўтириб олди. От юганини бўйнига илди. Кейин бир қўли билан рақибини ушлаб, бошқа қўлини қиличга юборди. Ҳаётининг сўнгги дамлари келди, деб ўйлаган мусулмон шаҳодат калимасини такрорлай бошлаганда, кутилмаган воқеа юз берди. Офтобда порлаган қилич шуъласи отнинг кўзларини қамаштириб юборди ва ортга чекинди. Бўғзидаги отнинг юганини ололмай, форс аскари ерга ағанади. Бундан фойдаланган рақиби сакраб ўрнидан турди ва уни тинчитиб қўя қолди. Шу тариқа ярим дақиқа аввал душманини ўлдиришга ўзгача шавқ билан шайланган аскар ҳаёт билан видолашди (Ибн Асир, «Ал-комил»).

* * *

Ўша тун Амр ибн Маъдий ва Тулайҳа бир нечта сафдошлари билан душман қароргоҳига йўл олишди. Улар қилаётган иш жуда хатарли бўлиб, қўлга тушган тақдирларида, ўлим муқаррар эди. Шунга қарамай, олға юриб боравердилар. Бирдан ортга қайтишиб, «Аллоҳу акбар», дея қичқира бошладилар. Бу қичқириш кутилган натижани берди. Ярим тунда уйқуси бузилган форслар нима бўлганини тушунолмай қолишди. Улар босқин бўляпти, деган ўйда, қўрқинч билан нима бўлишини кутиб туришарди. Ҳеч қандай ҳужум бўлмаган эса-да, асаблар таранглашиб, уйқу қочган эди.

Эртасига ҳам жанг оқшомгача давом этиб, икки тараф роса олишди. Кейин яна дам олишга тўхтадилар. Қаъқа одамлари билан Рустамнинг чодирига ҳужум қилиш режасини тузиб чиқди. Шу пайт қаттиқ шамол эсиб, Рустамнинг чодирини учириб етди ва дарёга улоқтирди. Ушбу воқеадан сўнг мусулмонларнинг иши енгиллашиб, форслар саросима ичида келди. Рустам ҳаммаси тамом бўлганини сезиб, дарё томон шошилди. У ерда махсус ҳозирлаб қўйилган қайиққа минмоқчи бўлиб турганида, ортидан Ҳилол ибн Алқама етиб келиб, бир зарб билан уни йиқитди. Оёққа қадалган қилични чиқариб, Ҳилол иккинчи зарбани солди ва машҳур лашкарбошини тинчитди.

Ҳилол хаёлига ҳам келтирмаган ишнинг уддасидан чиқиб, Форснинг бош қўмондонини асфаласофилинга жўнатган эди. Бундан қувониб, севинчи ичига сиғмай қичқира кетди. Олишишга қуввати қолмаган, телбаларча югуриб кетаётган инсонга атрофдагилар ҳайрат ичида қарашди. Қўли билан бир бошнинг сочидан тутамлаб олган кўйи:

— Мен Рустамни ўлдирдим. Мана Рустамнинг боши, ўлдирдим уни! — деб бақирарди. Сўнг югуриб келиб, Рустамнинг тахтига ўтириб олди ва қўлидаги бошни янада юқори кўтарди:

— Мана Рустамнинг боши, уни мен ўлдирдим!

Юз минглаб аскарларга қўмондонлик қилган кишининг бошини кўрганлар батамом ўзларини йўқотиб қўйдилар. Энди ширин жонни қутқаришдан бошқа чора қолмаган эди. Форслар кўприкка караб югурди, баъзилар ўзларини сувга отди. Бу орада Дирор ибн Ҳаттоб душманнинг ғалаба тимсоли бўлган туғини қўлга киритди. Йирик ғалабани кўзлаб келган форслар катта мағлубиятга учрадилар. Мусулмонлар эса, буюк ғалабага эришдилар. Шу кунгача ҳеч бир жангда бунчалик кўп ўлжа олинмаган эди. Ҳисоб-китоб қилиниб, ғаниматнинг бешдан бири Мадинага жўнатилди.

* * *

Ўлжа тақсимланаётганда отлиқларга уч ҳиссадан берилди. Лекин бир одам суворий бўлишига қарамай, икки ҳисса олди. Бу одам Амр ибн Маъдий эди! Амр ўлжа тақсимловчидан сўради:

— Нега менга икки ҳисса беряпсан?

— Чунки отинг араб оти эмас, зоти паст.

— Тўғри, зоти паст зоти пастни дарров танийди. Тақсимловчининг бу гапдан жаҳли чиқди, лекин жим туришни афзал кўрди. Чунки Амр билан баҳслашиш қандай оқибатга олиб келишини яхши биларди. Лекин у тўғри йўл тутмаётган эди. Чунки, отининг зоти паст дегани Амрнинг ҳиссаси кам бўлиши керак, дегани эмас. Агар шу жангда қатнашганлар орасида энг кўп ўлжа олишга ҳақлилар ўн киши бўлса, шубҳасиз, улардан бири Амр эди. Ахир минг кишилик қўшинга тенг, деб, уни шу ерга юборган шахсан Ҳазрати Умарнинг ўзи эмасмиди?

Амрнинг гаплари Мадинага ҳам етиб борди. Ҳазрати Умардан амирга қарши чиқмаслик ҳақида фармон келди (Сулаймон Надвий, «Асри Саодат»).

* * *

Форслар билан жангда саккиз ярим минг мусулмон шаҳид кетди. Душман тараф эса, бундан бир неча баробар кўп одам йўқотди.

Мадоинда туриб қўшинининг ғалабаси ҳақидаги хабарни интизорлик билан кутаётган Яздажирд мағлубиятни, бунинг устига Рустамнинг ўлдирилганини эшитиб, карахт аҳволга тушди. У қулоқларига ишонмасди. Ахир қўшин таркибида филлар бўлса, бунинг устига рақибдан уч баравар ортиқ бўлатуриб, шу саҳройи араблардан мағлубиятга учраб ўтирибди. Яздажирд мусулмонлар таклиф қилаётган динни қабул қилса, нималарга эришиши, йўқса, нималардан жудо бўлишини ўйлаб кўриш пайти келганини хаёлига ҳам келтирмасди. Бунга унинг ғурури, кибри йўл бермасди.

* * *

Ҳазрати Умар гоҳ-гоҳида Мадинадан ташқари чиқиб, Форс тарафдан хабар кутарди. Кунларнинг бирида узоқдан келаётган одамга дуч келди:

— Қаердан келяпсан, эй йўловчи?

— Форс тарафдан.

— Кандай янгиликлар бор?

— Яхши хабарлар бор.

— Унда айт.

— Билишни истасанг, кетимдан юр.

Йўловчи баланд бўйли, сочлари тўкилган бу одамга шундай деб, халифани излай кетди. Кетидан эргашиб келаётган одамга умуман эътибор бермасди. Шаҳарга киргач, уларни кўрганларнинг: «Сизни югуришга нима мажбур қилди, эй амирул мўминин», дейиши уни сергак торттирди. Туясини тўхтатиб, Ҳазрати Умарга юзланди:

— Халифа Умар ибн Ҳаттоб сизмисиз?

— Ҳа, менман.

— Нега аввалроқ айтмадингиз?

— Майли, қўявер. Сен нима бўлганини айт! Хабарчининг айтганларини ҳаяжон ва қувонч билан тингларкан, Ҳазрати Умар кўз ёшларини тия олмади («Тарихи Табарий»).

* * *

Қодисиядан катта миқдорда ғанимат келди. Халифа молларни масжидга олиб боришни буюриб, Абдураҳмон ибн Авф билан Абдуллоҳ ибн Арқамга уни қўриқлашни буюрди. Эртасига мол очилди. Бойлик мисли кўрилмаган даражада эди. Араблар бунақанги буюмларни тушларида ҳам кўришмаган. Жавоҳирлар, марваридлар, олмос, олтин ва кумушдан ясалган буюмлар, беҳисоб дирҳаму динорлар...

Ҳазрати Умар йиғлаб юборди.

Буни кўрган Абдураҳмон:

— Эй мўминлар амири, буларни кўриб шукр этишингиз керак. Сиз бўлсангиз йиғлаяпсиз.

— Гапинг тўғри, Абдураҳмон, бугун хурсанд бўлиб, шукр қилмоғимиз лозим. Лекин бу неъматлар умматга хурсандчилик билан бирга адоват ва фасод уруғини сочмасайди, деб қўрқаман.

У кишининг амрлари билан мол фуқароларга тақсимланди (Имом Абу Юсуф, «Китобул хараж»).

* * *

Шу кунгача саҳродан фарқи бўлмаган Қодисия иймон ва куфр ўртасидаги жангнинг гувоҳи бўлиб, буюк зафар нишоналарини олиб келди. Орадан юз йиллар ўтса ҳам, одамлар Қодисия деганда жон фидо қилганларни миннатдорлик ҳисси билан эслайдилар.

Саъд ибн Абу Ваққос буюк ғалабага бошчилик қилган бўлса-да, қўлида қилич билан жанг майдонига чиқа олмаганидан хафа эди.

Ушбу ғалабадан кейин қирқ етти йил ўтиб, куфаликларнинг тинимсиз чақириқларига кўра йўлга чиққан Ҳазрати Ҳусайн Қодисияда машъум хабарни эшитади. Ўшанда куфаликлар ичган қасамларни бузиб, амакиларининг ўғли Муслим ибн Оқилни ўлдирган бўлади (Масъудий, «Муружуз-заҳаб»).

Бундан ҳам ёмони, Қодисиядан сал узоқрокда жойлашган Карбалода Саъд ибн Абу Ваққоснинг ўғли Умар бошчилигидаги қўшин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг севимли набираларини шаҳид қилади.

* * *

Айни дамда Холид ибн Валид тарафидан фатҳ этилган ва жизя тўлашга рози бўлган ҳудудларнинг халқи исён кўтармоқчи бўлиб турган эди. Бироқ қозонилган буюк ғалаба уларнинг шаштларини сўндирди. Улар қарши чиқишга шайланганларини, кейинчалик бу ниятлардан қайтганларини маълум қилишди. Форснинг мағлубияти уларга яхшигина дарс бўлди. Зотан, улар энг яхши йўл сулҳ эканини тушуниб етишган эди.

Янги шаҳар қурилиши

Ҳозирги Форс кўрфазининг эски номи Форс денгизи эди. Ал-Убилла эса, ҳозирги Басра жойлашган ерга яқин бир қабаса. У пайтлар Басра шаҳри йўқ эди. Унинг ерлари «Арзул ҳинд», яъни, Ҳинд ерлари деб аталган.

Ҳазрати Умар Қутба ибн Қатодани кичик лашкар билан ал-Убиллага жўнатди. Қутба буюрилган жойга яқинлашаркан, етарлича қувватга эга эмаслигини фаҳмлаб, пойтахтдан кўшимча куч юборишларини сўради. Халифа сўралган ерга Шурайҳ ибн Амрни жўнатмоқчи бўлди. Бироқ Шурайҳ форслар билан бўлган жанглардан бирида шаҳид кетган эди. Бундан кейинроқ хабар топган Ҳазрати Умар Саъд ибн Абу Ваққосга мактуб йўллаб, Утба ибн Ғазвонни ал-Убиллага юборишни буюрди. Утба фатҳ этилажак ўлкага волий ҳам бўларди. Машҳур табиб Ҳорис ибн Қаладанинг куёви бўлган Утба «ас-собиқунал аввалун» мусулмонлардан эди. У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан кўплаб сафарларда бирга бўлган. Ёнига уч юз ўн кишилик гуруҳни олиб, саҳродан иборат бўлган ҳудуд — Басра жойлашган ерларга қараб йўл олди. Йўлда қўшилганлар билан гуруҳдагилар сони беш юз кишидан ортди. («Тарихи Табарий»)

Дажла ва Фиротнинг туташган жойига келганларида илк ҳужумга йўлиқдилар. Бўлиб ўтган қуролли тўқнашувдан кейин, ҳужум қилганлар тумтарақай қочиб қолишди.

Одамлар дарёни кечиб ўтиб, яшаб турган жойларидан кетиб қолган эдилар. Кейинроқ Утба ал-Убиллани забт этиб, бугунги Басра шаҳрининг ўрнига келиб жойлашди. Ёнида хотини тарафидан қариндошлари ҳам бор эди.

Одатдагидек, ўлжанинг бешдан бири Мадинага жўнатилди. Ал-Убилладан айрилишни истамаганлар одам тўплаб, Утбага қарши юриш қилдилар. Утба уларга қарши жанг қиларкан, ортда қолган аёллар: «Мағлубиятга учрасак, бу одамларнинг тўшагини обод қиламизми», деб машварат қилишди. Энлироқ бир рўмолни таёққа боғлаб, туғ ясашди ва қилич билан қуролланганча олға қадам ташлашди. Олдинда Утбанинг завжаси София бинти Ҳорис борарди.

Жанг энг қизиган пайти тўзон кўтарилиб, душманни саросимага солиб қўйди. «Мусулмонларга мадад келди» деганча жанггоҳни ташлаб қочди. Шундай қилиб, аёллар жанг қилмай, урушда ғолиб чиқишди.

Утба ушбу жанглардан тушган ғанимат молини қандай тақсимлашни билолмай қолди. Аниқ ҳисоб-китоб қилиш керак эди. Ораларида эса, ҳисоб-китоб ва ўқиш-чизишдан хабардор биргина одам — Утбанинг қайниси Зиёд бор эди. У эндигина ўн тўртга кирган эди. Шундай бўлса-да, ниҳоятда ақлли Зиёдга ўлжани тақсимлаш вазифаси топширилди. У ҳам ишни осонлик билан ҳал қилиб, ким нима олишини белгилаб берди. Утба ҳамма хавас билан боқаётган қайнисига кунига икки дирҳамдан маош тайинлади. Энди Зиёд қўшинда расмий маъмурлардан бирига айланди. Лашкарнинг ҳисоб-китоб ишлари унга топширилди. («Тарихи Табарий»)

* * *

Ҳорис ибн Қаладанинг довруғи Арабистондан ташқарига ҳам ёйилган эди. Бир пайтлар Форсга чақирилган, шаҳзоданинг аҳволини ўнглашга эришиб, турфа хил ҳадялар билан сийланган эди. Ҳадялар орасида бир жория ҳам бор эди. Жориянинг исмини билмаган Ҳорис унга Сумаййа деб ном қўйган эди. Табиб Сумаййадан икки ўғил кўрди, тўнғичи Нофиъ, иккинчиси Нуфайъ, Нуфайъ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга яқин саҳобалардан бири бўлиб, куняси Абу Бакра эди. Кейинчалик Сумаййанинг қайсидир қилиғидан қаттиқ ранжиган Ҳорис уни қулларидан бирига никоҳлаб берди. Убайд исмли қул ва Сумаййа ўғил фарзанд кўрдилар. Ўша фарзанд Зиёд эди. Арабчани тузук-қуруқ гапиролмасди, устига-устак қулликда ўсди, оилавий шароитига хавас қилиб бўлмасди. У ота-онасининг қамчиланганига кўп марта шоҳид бўлган, бундан ташқари, ўзи ҳам тенгдошлари кўрсатган хўрликларга чидашга мажбур эди. Дастурхонига Ҳорис лозим кўрган егулик қўйиларди. Зиёднинг на ота тарафидан ва на она тарафидан қариндоши бор эди. Ахир қулваччада бобо, буви, тоға, аммалар нима қилсин? Ўзи келишган, юзлари оппоқ, ёноклари қирмизи, аммо бир кўзи ғилай эди. Бутунлай камбағал бўлган Зиёд ўзининг ақл-заковати ва иқтидори туфайли қисқа муддатда ўқиш-ёзишни ўрганиб олган эди.

Ҳозир у араб тилида яхши гапирарди. Йиллар ўтиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳадисларида учрайдиган ғариб (кам ишлатилган ва тушуниш қийин) сўзларни изоҳлашда Зиёднинг нутқларидан фойдаланилади. У кейинчалик араб нотиқлари орасида ўз ўрнига эга бўлади. Ҳозир эса, у сиёсий фаолиятидаги илк зинага қадам қўйган эди.

* * *

Шундай қилиб, мусулмонлар ушбу ерларга ҳам ўрнашиб қолди. Масжид барпо этилди, уйлар қурилди, боғлар яратилди. Шу тариқа Басра шаҳрига тамал тоши қўйилди.

Девон тузилиши — маош тайинланиши

Ҳазрати Умарнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан кейин энг яхши кўрган кишиси Ҳазрати Абу Бакр эди. Ҳазрати Умар у зотни шу даражада яхши кўрардики, Абу Бакр бор жамоага халифа бўлишдан кўра, у кишининг олдида тиз чўкиб, бошини танада жудо қилдириш афзалроқ эди.

Ҳазрати Умар, ҳижрат давомида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ҳамроҳлик қилиш етиб бўлмас шараф, деб ҳисобларди. Айникса, Расули акрам билан ғорда уч кун бирга бўлишни бетакрор бахт онлари ҳисоблаб: «Аллоҳга қасамки, Абу Бакрнинг ғорда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан ўтказган бир куни Умар ва унинг хонадонидан қадрлироқдир», деб самимиятларини изҳор этган эди.

Лекин ҳар доим ҳам Ҳазрати Умар билан Абу Бакрнинг фикрлари бир жойдан чиқавермаган. Ҳазрати Умар баъзида дўстини бир оз танқид қилиб, қарши фикрларини ошкора айтар эди. Баъзида у зотнинг фикрига бутунлай қарама-қарши фикрни ўртага ташларди. Масалан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг кўнгилларини хижил қилган бирон воқеа рўй берса, Ҳазрати Умар: «Рухсат беринг, Расулуллоҳ бу мунофиқнинг калласини олай», дерди. Аммо Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам Ҳазрати Умарнинг шу каби таклифига жавобан, Умар, шундай қилавер, деб бирон маротаба айтмаганлар. Аксинча, Ҳазрати Умарни ҳовурдан туширар ва бордию шундай йўл тутилса, чиқиш эҳтимоли бўлган фитнани тушунтирар эдилар. Бундай пайтларда Ҳазрати Абу Бакр бирон марта юқоридагидек таклиф билан чиқмаган. У киши воқеаларга фойда ва зарар жиҳатидан баҳо берар, нафи кўпроқ бўлган ечимни изларди. Шунинг учун кўпинча Ҳазрати Умарнинг қарори Ҳазрати Абу Бакрникига тескари бўлиб қоларди. Масалан, кичик қусурлардан холи бўлмаган Холид ибн Валид Ҳазрати Абу Бакр тарафидан лавозимида қолдирилган бўлса, Ҳазрати Умар имкон бўлди дегунча, уни вазифасидан озод қилди. Ўлжа тақсимотида ҳам икки дўстнинг фикрлари бошқа-бошқа жойдан чиққан.

Ҳазрати Абу Бакр ўлжани таркатишда инсоннинг табиий эҳтиёжларини ҳисобга олган, яъни, эркагу аёл, хожаю қулга баб-баравар улуш ажратган. Инсоннинг шахсий устунлигини Аллоҳ мукофотлайди. Зеро, шараф эгасининг ҳам, авомдан бўлган одамнинг ҳам қорни бир коса овқатга тўяди. Ҳазрати Абу Бакр икки йилу беш ойлик халифаликларида худди шу тамойилга асосланган ҳолда ўлжани тақсим қилди.

Абу Бакр ўлжани олиб келинган заҳоти тарқатиб юбориш керак, деб ҳисобларди. Шунинг учун у зотнинг вафотидан кейин ҳазинада бор-йўғи бир дирҳам қолган эди. Бир чеккада турган қопни қоққанида тушган бу пулни тақсимлаб бўлмаслиги туфайли қолиб кетган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам даврларида «Байтулмол» йўқлиги сабабли Ҳазрати Абу Бакр ҳам янгиликни жорий қилмай, ўлжани келган заҳоти тарқатиб юборарди.

* * *

Абу Ҳурайра розийаллоҳу анҳу Баҳрайндан тортиқ қилинган совғаларни олиб қайтаркан, ўзида йўқ хурсанд эди. Чунки, энг кўп мол доимо ўша томондан келарди. Ҳатто Баҳрайндан юборилган ҳадялардан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам мамнун бўлиб, ҳайит намози хутбасида шундай деган эдилар: «Мен мўминларга дунё-ю охиратда ўэ жонларидан ҳам афзалроқман. Бундан буён ўлган одамнинг моли унинг ворисларига қолади. Қарз билан ўлганнинг қарзи эса, менинг зиммамга тушади». (Бухорий, «Истиҳроз» бобби)

Абу Ҳурайра Мадинага кираркан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг мардлик ва саховатларини ёдга олиб, мамнунлик билан кулиб қўйди. Қуёш заррин нурларини уфқ ортига яшириб, атрофни қоронғулик пардаси қоплаганда, Абу Ҳурайра масжидга кириб келди.

— Қанча олиб келдинг, эй Абу Ҳурайра?

— Беш юз минг дирҳам. Абу Ҳурайра жавоб бераркан, чарчоқдан юмилиб кетаёзган кўзлари кулиб турарди. Ҳазрати Умар ҳайрат ичра:

— Беш юз минг дирҳам нима дегани, биласанми?

— Ҳа, албатта!

— Хўп, сен бориб дамингни ол. Чарчаганингдан нима деганингни билмаяпсан, шекилли.

Абу Ҳурайра чиқиб кетди. У ростдан ҳам чарчаган эди, лекин нима деганини билиб турарди.

Эрталаб Ҳазрати Умар яна ўша саволни берди. Абу Ҳурайра кечаги жавобни такрорлади.

— Бўлмаса, беш юз минг қанақа бўлади, менга бир тушунтир-чи?!

Абу Ҳурайра иккиланмасдан бармоқлари билан санай бошлади:

— Юз минг, юз минг, юз минг, юз минг, юз минг. Буларни қўшсак, беш юз минг бўлади, мўминлар амири, — деди.

Ҳазрати Умар бошқа ҳеч нарса демади. Энди буни тақсимлаш керак эди. Аста ўрнидан турди.

— Эй инсонлар! Кўриб турганингиздек, кўп миқдорда мол келди. Буни сизларга тақсимлаб бераман. Хоҳласангиз, ўлчаб, хоҳласангиз, тортиб берамиз. Ёки санаб беришимиз ҳам мумкин, — деди.

Масжиддагилардан бири:

— Битта дафтар тутинг, эй мўминлар амири. Унда кимга нима берилганини кайд қилинг, шунда кейинги ўлжа тақсимотларида сизга осон бўлади, — деди.

Бу таклиф Ҳазрати Умарга маъқул бўлди ва маош дафтари тутишни буюрди.

Кейинчалик бу дафтарга «Девон» деб ном берилди. (Ибн Саъд, «Табақот»)

Девон ёзилаётганда Ҳазрати Умар Маҳрама ибн Навфал билан Оқил ибн Абу Толибни чақирди. Бу иккиси араб уруғларини бошқалардан яхшироқ биларди.

Рўйхатни тузиб, хомакисини Ҳазрати Умарга кўрсатишди: биринчи қаторда Ҳошим ўғиллари, иккинчида Ҳазрати Абу Бакрнинг қабиласи Тайм ўғиллари, учинчи бўлиб Ҳазрати Умарнинг қабилалари Адий ўғиллари ёзилган эди. Буни кўриб, Ҳазрати Умар эътироз билдирди:

— Умар ва Адий авлодини ўзига лойиқ жойга ёзинглар. Аввало, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга энг яқин бўлганлардан бошланглар.

Адий қабиласининг кишилари номларини кейинги қаторларда кўриб, Ҳазрати Умарнинг олдига келишди ва: «Сен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг халифасисан-ку!» дейишди.

— Ундай эмас. Мен Абу Бакрнинг халифасиман. Абу Бакр эса, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг халифасидир.

— Хўп, ундай бўлса, сен ўзингни шулардан кейин ёздирмайсанми?

— Бас, етар! Мақсадингиз менинг номимни ўртага қўйиб, нималарнидир ейиш. Сизнинг кўнглингизга қараб, савобларимни йўқотишимни истайсиз. Мен бундай қилолмайман. Менинг икки дўстим яшаб, охират йўлига тушдилар. Мен уларга қарши борсам, ўзим қаршиликка дуч келаман. Худо ҳаққи, дунёда нимага эришсак, охиратда нимадан умидвор бўлсак, бу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг бизга йўлбошчилиги сабабидан бўлди. У зот бизнинг энг яхшимиз ва афзалимиздир. Бинобарин, у кишининг қабиласи арабларнинг энг яхши қабиласи. Араблар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва саллам туфайли қандайдир ҳурматга сазовор бўлдилар. Яна шуни айтишим керакки, эртага араб бўлмаганлар қилган амаллари билан келсалар-у, биз ҳеч бир амалсиз борсак, улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи ва салламга биздан яхшироқ уммат бўладилар. Ҳеч кимнинг насабига қаралмайди. Демак, Аллоҳ наздида амали борлар қадрга эга. Агар инсон амали туфайли ортда қолса, насаби уни олға етакламайди. («Тарихи Табарий»)

* * *

Кейинроқ Ҳазрати Умарнинг олдига Ҳазрати Али билан Абдураҳмон ибн Авф келди:

— Бошига ўзингизни ёзишингиз керак.

Бу гапларда тилёғламалик йўқ эди. Агар тақво ва фазилатга қараб рўйхат тузилса, Ҳазрати Умар энг бошга ўзини қуйиши адолатдан бўларди. Зотан, у зот Буюк Пайғамбарнинг: «Аллоҳим, Исломни ё Умар, ё Амр билан азиз қил», деган дуоси билан ҳидоятга эришган ва: «Умар Исломга киргач, биз янада қувватлироқ бўлдик», деган эътирофларга сазовор бўлган.

Бироқ Ҳазрати Умар дўстлари таклифига ҳам унамади:

— Йўқ, ишни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг амакиларидан бошлаймиз. Кейин уларга яқин инсонлар рўйхатга ёзилади.

Ҳазрати Умар қай даражада ҳақ эди? Фазилат ва Ислом олдидаги хизматлари билан ўлчанса, қандай бўларди? Агар Ҳазрати Али Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам амакиларининг ўғли эканини ҳисобга олмаса, Ҳазрати Умар сўзсиз юқорироқ поғонани эгаллайди.

* * *

Энг кўп маош Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам амакилари Аббосга тайинланди - йилига ўн икки минг дирҳам. Кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам аёлларига ўн минг дирҳамдан. Фақат Жувайрия ва Сафияга олти минг тайинланди.

— Нега бизни бошқалардан ажратяпсиз. Ахир улар ўн мингдан олишяпти-ку!

— Чунки сизлар чўриликдан никоҳлангансиз.

—Лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам бу масалада барчамизни тенг кўрардилар. Сиз ҳам шу тенгликни тан олинг.

Ҳазрати Умар рози бўлди ва уларнинг йиллик маошлари ўн минггача оширилди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам аёлларидан бу иккови гўзаллик борасида бошқаларни ортда қолдирарди. Бир пайтлар малика бўлган хонимлар тақдир тақозоси билан асир тушиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига келтирилган эди. Пайғамбардан бўлган таклифни ортиқча ўйланишсиз қабул қилиб, аввал мусулмон бўлдилар, кейинчалик мўминлар онаси деган юксак шарафга эришдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга ҳеч қачон асири сифатида қарамаганлар.

Ҳазрат Али ўзларига тайинланган саккиз минг дирҳамга рози бўлди. Рози бўлмасликка ҳаққи бор эди. Бинобарин, Исломга, Расулуллоҳга хизмат қилиш борасида фақат Ҳазрати Умаргина у кишидан устун келиши мумкин эди, лекин мол-дунёга рағбат қилмаслиги ва ҳалимлиги эътироз билдиришга йўл қўймади.

* * *

— Нима сабабдан менга кундошларимдан кўп маош тайинланди?

— Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг сизга меҳрлари бўлакча эди.

— Тўғри, лекин бу масалада улардан фарқланишни истамайман.

Шундай қилиб, Ҳазрати Оишага тақдим қилинган ортиқча икки минг дирҳам қайтариб олинди.

* * *

Мўминлар онаси Зайнаб бинти Жаҳш келтирилган пулларга қараб:

— Дўстларим буни мендан яхшироқ тарқатармидилар, — деди.

— Бу тарқатишга эмас, балки сизнинг йиллик маошингиз.

— Раҳмат.

Пулни олиб келган одам қайтиб кетгандан кейин Зайнаб қўшни аёлни чақирди. Пулнинг устига рўмол ташлади ва пулдан бир ҳовуч олишни буюрди.

— Буни фалончига олиб бор. Тўхта, яна бир ҳовуч ол.

Келтирилган пуллар бир соат ўтар-ўтмас, тарқатиб бўлинди.

Орада сарсон бўлган бояги аёл:

— Бунда менинг ҳам ҳаққим бор, мўминлар онаси. Пул эса, тугаяпти, — деди.

— Сен ҳақсан, рўмолни ол.

Рўмол остидага пул саналганда, бор-йўғи саксон беш дирҳам чиқди.

— Шуларни олақол.

Сўнгра қўлларини кўтариб дуо қилди:

— Аллоҳим, Умар берган бу пуллар келаси йили менга тегмасин!

Ҳолбуки, Зайнаб онамиз бунақа дуо қилишга мажбур эмасди. Кўп мол-мулк билан яшасам, улар мени ўзгартиради, деб ўйладими? Ёки дунё ҳаёти машаққатларига бардош беришга тоқати тугаганмиди? Мўминлар оналарига нисбатан Ҳазрати Умарда ёмонлик қилиш нияти бўлиши мумкин эмасди. Ҳазрати Зайнаб нега бундай қилгани бизга қоронғу.

Бир нарса аниқки, Зайнаб сахийлик билан ном чиқарган эди. У ҳамма нарсани охиратга олиб кетиш учун маошини камида ўн баробар қилиб қайтарадиган Буюк Парвардигор йўлида ниёз қилган эди.

* * *

Сафвон ибн Умаййа келтирилган маошни кўриб, янглишишган бўлса керак, деб ўйлади.

— Янги низомга кўра, сизга шу миқдорда маош тайинланди.

— Ҳамма шунча оладими?

— Йўқ, кимдир кўпроқ олади, кимдир камроқ.

— Ундай бўлса, мен бу пулларни олмайман. Қурайшда мендан обрўлироқ инсон бор эканми?!

Сухайл ибн Амр ва Ҳорис ибн Ҳишомлар ҳам юқоридагидек сабабни рўкач қилиб, қабул этишдан бош тортишди ва халифанинг ҳузурига киришди.

— Биздан ҳам кўпроқ маош олаётганлар бор экан, деб эшитдик, эй амирул мўминин. Ахир биз кимларнингдир ортида қолиб кетсак, қандоқ бўлади?

Ҳазрати Умар, мен сизлардан ҳам кам оламан, демади.

— Биз маошни насл-насабга қараб белгилаганимиз йўқ. Шундай бўлганида, энг кўпини сизлар олардингиз. Биз Исломни қачон қабул этгани ва қилган хизматларини кўпроқ ҳисобга олдик.

Бошқа шунга ўхшаш эътироз билдирилганда: «Мен Расулуллоҳга қарши жанг қилганлар билан у кишининг ёнида елкама-елка турганларни тенглаштиролмайман», дея жавоб қайтарди. Ҳазрати Умарнинг бу жавобига улар эътироз билдиролмай, изларига қайтиб кетишди.

Бадр жанги иштирокчиларига беш минг, уларнинг завжаларига эса беш юз дирҳамдан тайинланди. Икки қария ва икки ўспирин Бадрда қатнашмаган бўлса-да, ўша маошни оладиган бўлди. Улар Салмон Форсий билан Абу Зарр, Ҳазрати Ҳасан ва Ҳусайнлар эди.

Ҳудайбия қатнашчилари ва Ҳабашистонга сафар қилган муҳожирларга тўрт ярим минг, аёлларга тўрт юз эллик дирҳам белгиланди.

Ҳазрати Абу Бакр бошчилигида диндан қайтганларга қарши курашганларга уч минг, аёлларига уч юз дирҳам, Ярмук ва Қодисия жанглари иштирокчиларига икки минг, уларнинг аёлларига икки юз дирҳам белгиланди. Ушбу жангларда жонбозлик кўрсатганларга эса икки ярим минг дирҳам маош тайинланди.

«Қодисия ва Ярмукда катнашганлар билан Бадр иштирокчилари баробар ола қолсинлар, эй мўминлар амири», дейишганда, «Йўқ, бунақа қилмаймиз», дея жавоб берди. Қолганлар минг, уларнинг аёллари юз дирҳамдан олди. Болалар эса уч юз дирҳамлик бўлди. Фақат эмизикли чақалокларгагина пул ажратилмади. Сўнгра Ҳазрати Умарнинг фармонларига биноан, Мадинадаги олтмиш нафар фақир одам чақирилди. Улар олдиларига қўйилган икки замбил хурмони бир зумда еб битирдилар. Бу билан бир камбағал кишининг ойлик таоми миқдори маълум бўлди. Уларнинг ҳар бирига ҳар ой икки замбил хурмо бериладиган бўлди.

* * *

Мукофот миқдорини белгилашда қандайдир хусусиятлар эътиборга олингани бир қанча кўнгилсизликларга ҳам сабаб бўлди. Зеро, ҳар қандай инсонда нафс деган бало бўлади. Халифага эътироз билдирганлардан бири ўғли Абдуллоҳ эди.

— Отажон, менга уч минг дирҳам тегди, Усомага эса тўрт минг. Ҳолбуки, менинг отам унинг отасидан кам эмас. Ўзим ҳам Усомадан устунроқ бўлсам керак. Ахир, сафарларда ундан кўпроқ қатнашганман.

— Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Усомани сендан кўпроқ яхши кўрардилар. Унинг отаси ҳам у зотга сенинг отангдан кўра маҳбуброқ эди.

Ҳазрати Умарнинг бу гаплари тўғри, дейишга ҳақлимизми? Расулуллоҳдан: «Энг севганингиз ким?» дея сўрашганида у зот аввал Абу Бакрни, кейин Умарни тилга олганлар. Исломга хизмат борасида, Ҳазрати Умар билан Усоманинг отаси Зайдни киёслашнинг ўзи тўғри бўлмас. Лекин Ҳазрати Умар ўғлига «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам мени Зайддан кўра кўпроқ яхши кўрганлар», дея олмасди. Бу билан буюк зот ўта камтарлик қилди.

Абдуллоҳ агар халифанинг ўғли бўлмаганида, балки Усома билан баробар маблағ оларди. Чунки у киши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан шу қадар кўп бирга бўлганки, бундай одамлар жуда кам эди. Абдуллоҳнинг бундан кейинги ҳаётига назар соладиган бўлсак ҳам, у отасининг илм ва адолат борасида ишларини уммати муҳаммадияга етказишда беқиёс хизмат қилганини кўрамиз. Расулуллоҳнинг суннатларига амал қилиш ва уни билишда Абдуллоҳнинг олдига тушадиганлар жуда оз. Бу жиҳатдан Абдуллоҳ ибн Умар Усомадан бир эмас, икки бор устун эди. Шу воқеадан кейин яна эллик беш йил ҳаёт кечирган у зоти шариф мол-дунёга ортиқча эътибор бермай яшади.

* * *

— Мана бу йигитга минг дирҳам кўп берингиз!

Бу йигит Умму Салама онамизнинг ўғли Умар эди. У аслида икки минг олиши лозим эди. Бундан Хабар топган Муҳаммад Ибн Абдуллоҳ ибн Жаҳш Ҳазрати Умарнинг олдига келди.

— Отамиз унинг отасидан баъзи сифатлари билан устунроқ эди-ку!

— Сенга отангнинг ҳурмати учун икки минг берилди, унга ҳам. Лекин у Умму Саламанинг ўғли. Агар сенинг ҳам Умму Саламадек онанг бўлганида эди, сен ҳам уч минг дирҳам олган бўлардинг. («Китобул хараж»)

* * *

Ўша кунларда яна бир қизиқ воқеа содир бўлди. Ҳаётлик чоғидаёқ жаннатга кириши хушхабари берилган Абу Талҳа ибн Убайдуллоҳ иниси Усмоннинг мукофот пулини эшитиб, чидаб туролмади.

— Яхши бўлмапти, мўминлар амири!

— Нима яхши бўлмапти?

— Сиз Анаснинг ўғли Назрга икки минг дирҳам берибсиз. У тенги йигит эса, саккиз юз олибди.

— Абу Талҳа, сен ўзингча ҳақсан. Лекин сенга бир нарсани айтиб берай. Ухудда Назрнинг отаси Анасга дуч келдим, у мендан: «Расулуллоҳнинг аҳволлари калай?» деб сўради. «Ме-нимча, шаҳид бўлдилар», дея жавоб бердим. У шу заҳоти қиличининг қинини синдириб: «Пайғамбар ўлса ҳам, уни юборган Аллоҳ ўлмайди», деганча олдинга отилди. Айни ўша пайт Усмоннинг отаси қўйларини боқиб юрган эди. Бундан ўзинг ҳам хабардорсан. Қани айт-чи, шунда ҳам уларни тенг кўрайми?

Талҳанинг берадиган жавоби йўқ эди. («Китобул хараж»)

* * *

Ҳазрати Умарга маош тайинлаш навбати келганида, яқинлари билан маслаҳат қилди. Улар:

— Ўзингиз ва оилангиз эҳтиёжларидан келиб чиқиб, одатий ўлчовда, исроф ва хасислик бўлмайдиган даражада бўлиши керак,— дейишди.

Бу ерда иш виждонга ҳавола эди. Чунки нимага эҳтиёж бор-йўқлигини Ҳазрати Умарнинг ўзи биларди. У кишига ортиқча маблағсиз, лекин ўзи ва оиласи учун кераклиги таклиф этилди. Халифага бу сўз ёқиб: «Абу Толибнинг ўғли тўғри гапирди», деди. («Тарихи Табарий»)

* * *

Ҳазрати Умар пулни тарқатаркан, қуйидагича йўл тутди: ҳар бир қабилага ташриф буюриб, ҳар бир эркак ва аёлга пул маблағини шахсан ўзи топширар, кейин бошқа қабила вакиллари олдига йўл олар эди. Ҳаётининг сўнгида Ҳазрати Умарда бошқача, кейинги йилгача яшасам, киши бошига тўрт минг дирҳам бераман, деган фикр туғилди. Лекин бу ният ниятлигича қолиб кетди.

Тунги қоровулчилик

Мадинага тижоратчилар карвони келиб, шаҳар ташқарисидаги намозгоҳда тўхтади. Савдогарлар тунни шу ерда ўтказиб, эрталаб шаҳарга кирмоқчи эди. Ҳазрати Умар Абдурраҳмон ибн Авфни топиб, тижоратчиларни қўриқлашда ҳамроҳлик қилишини сўради. Икки дўст чиқиб, намозгоҳга келишди ва уйқудаги тижоратчиларга пойлоқчилик қила бошлашди. Соатлаб йўл босиб, чарчоқдан ҳеч нарсани сезмай дам олаётган бу одамларнинг қаерданлиги ҳам номаълум эди. Ҳазрати Умар ва у кишининг ҳамроҳи карвон атрофини айланиб юраркан, яқин уйларнинг биридан юракни ўртаган бола йиғиси эшитилди. Икки ҳамроҳ чидолмай, ўша хонадонга йўл олишди. Эшикни бир аёл очди.

— Қизим, Аллоҳдан қўрқмайсанми, бу болага қара! Одамнинг юрак-бағрини ўртаб юборди-ку унинг йиғиси!

Сўнг у ердан қайтиб келиб, қоровулчиликни давом эттиришди. Лекин чақалоқ ҳамон йиғлар эди. Кеча ярмидан ўтганда Ҳазрати Умар тағин ўша уйга борди. Эшикни яна ўша аёл очди. Халифа аввалги танбеҳини такрорлаб, изига қайтди. Тонг ёришар пайтда яна ўша тарафдан йиғи товуши кела бошлади. Бола тинмай биғилларди. Ҳазрати Умар бу сафар қаттиқроқ танбеҳ бермоқчи бўлди.

— Жуда бемеҳр она экансан. Нега бу бола эрталабгача йиғлаб чиқди. Сабаби борми?

Аёл уйқусизликдан чарчаган эди. У ҳам бола йиғисидан хурсанд эмасди, албатта.

— Эй Аллоҳнинг бандаси, нима қилай, ахир... Овқат едирсам, емаса. Қорни тўймасдан ухлолмаса. Нима қилишни билмай бошим қотди. Мен ҳам жигарбандимнинг хадеб йиғлайверишини истамайман.

Аёлнинг тун бўйи ухламагани аниқ эди. Бир бегона киши сиқиладию, ўзи сиқилмайдими? Ахир, ўзи эмасми уни дунёга келтириб, тунларни бедор ўтказаётган? Аёл бутун умр ўз фарзандининг қувончу ғамига шерик бўлишга тайёр эди.

— Боланг неча ешда?

— Ҳали ёшга тўлмаган?

Жавобдан Ҳазрати Умарнинг жаҳли чиқди. Кескин охангда:

— Қанақа аёлсан ўзи? Нега уни сутдан чиқаряпсан? Аллоҳдан қўрқмайсанми?

— Сутдан чиқармагунча Умар нафақа бермайди, бошқа иложим йўқ. Ўзимизнинг қорнимиз тўймаяпти-ку! Ортиқча бир-икки танга олиш учун уни сутдан чиқаришга қарор қилдим.

Ҳазрати Умар устидан совуқ сув қуйилгандек бўлди. Аёлнинг гаплари бошига мушт бўлиб тушган эди. Ҳазрати Умарнинг юраги фақат шу кеча ўртанган бўлса, аёл буни ҳар куни бошдан кечирарди. «Кўй, кизим, уни сутдан чиқарма. Мен амирул мўминин Умарман дея олмади. Бунга уят деган туйғу йўл қўймади.

— Чакалоқни эмизавер-чи, бир чораси топилади, иншаАллоҳ — деб чиқиб кетди.

Аёлга дакки бериш мақсадида кирган Ҳазрати Умар ўзи ундан яхшигина дакки эшитган эди. Худо билади, нафақа олиш мақсадида сутдан кесилган яна қанча бола дод-фарёд қиляпти? Канчаси ўзи еёлмайдиган таомга мажбур қилиняпти?

Бомдод намозини ўқиётганда ортдагилар халифа нега йиғлаётганини англай олишмади. Фақатгина «Онанг сени йўқотгур Умар, яна қанча мусулмон қорни тўймай, қабрга кирган экан-а?» деб пичирлаб қўйгани кулоқларга чалинди.

Кейин жарчиларга Мадина кўчаларига чиқиб, болаларни сутдан чиқаришга шошилмасликни, уларга ҳам нафака тайинланажагини билдиришни буюрди. Қолган шаҳарларга ҳам мактуб йўлланиб, юқоридаги гаплар халққа маълум қилинди.

Ўша кеча эшикни очган аёл келган одам амирул мўминин Умар эканини билганмикан? Буниси бизга қоронғу. Лекин эшитган эълонлари билан ўша тун ташриф буюрган одамнинг «бир чораси топилиб қолар», деган гапи ўртасида қандайдир боғлиқлик мавжудлигини сезгандир. (Ибн Касир, «Ал-бидоя»)

Ўша аёлга ҳам, у сабаб шундай савобли ишни бошлаб берган буюк халифага ҳам Аллоҳнинг раҳмати бўлсин!

Шом тарафдаги аҳвол

Химс шаҳри халқи бутун қиш қамалда қолгач, Дамашқ шартларига кўнишга мажбур бўлди.

Сўнгра Абу Убайда Холид ибн Валидни Киннасринга жўнатди. Сайфуллоҳ у ердан ғалаба билан қайтди. Ҳазрати Умар фатҳ ҳақида хабарларни эшитганида: «Аллоҳ Абу Бакрни раҳматига олсин. Одамларни мендан яхшироқ билар экан. Худо ҳақки, мен Холиддан шубҳаланганим ёки лойиқ кўрмаганимдан эмас, балки одамлар Аллоҳ ёрдамидан кўра, кўпроқ унга ишониб қолмасинлар, деб вазифасидан олган эдим», деди.

Мусулмонларнинг кетма-кет ғалаба қозониши Рум императори Ҳирақл орзуларини чиппакка чиқарди. Ўша йили Байтул Мақдисни зиёрат қилиб қайтаркан, баланд тепаликка чиқди. Атрофни маҳзун нигоҳлари билан узоқ кузатди ва беихтиёр: «Хайр, Сурия! Энди бу ерга келишга умид йўқ», деди. Ҳиракл ортга қайтди. Қизиқ, бир пайтлар унга мактуб жўнатиб, пайғамбарлигини тан олишини айтган инсоннинг таклифини қабул қилмаганидан афсусландимикан? Ё ортга қайтиб «иймон келтирдим» деёлмасмиди? Иймон келтирганида давлати ҳам ўзига қоларди-ку! Фақат уни ўз хоҳишига эмас, Аллоҳ ҳукмларига биноан бошқарарди.

Ҳиракл Сурия билан хайрлашиб тўғри қилди, зеро, бир оз муддат кейин бу тупроққа истаса ҳам қадам боса олмайди.

* * *

Ҳазрати Умар мактуб орқали Амр ибн Осга Иля (Қуддус) тарафга қараб юришни буюрди. Амр дарҳол йўлга чиқди. Қўшиннинг ўнг тарафига ўғли Абдуллоҳни, чап қанотга Жунода ибн Тамимни қўйди. Қўшин таркибида машҳур Ярмук жанги қўмондонларидан бири Шураҳбил ибн Ҳасана ҳам бор эди.

Лашкар Рамлага етиб келди. Ушбу қалъа доно ва тажрибали Артобун бошчилигидаги Рум аскарлари томонидан кўриқланарди. Амр вазиятни марказга баён қилди. Жавоб мактубида: «Рум Артобунига қарши мусулмон Артобунини (яъни, Амр ибн Осни) юбордим. Нима бўлишини кўрайлик-чи!» деб ёзилган эди.

Амр лашкарни иккига бўлиб, бир қисмини Иляга жўнатди, иккинчисини Рамлада келдирди. Бу орада мадад кучлари ҳам етиб келди. Улар ҳам иккига бўлинди. Ҳазрати Умар Муовияга Қайсария томон юришни, у ёқдан Қуддусга ҳаракатланишни буюриб, Амрнинг ишларини енгиллаштирди. Қуддус томонидан келадиган кучларни Амр, Қайсариядан келадиган кучларни Муовия бошқарадиган бўлди. Амр Артобунга бир неча бор элчи жўнатди. Натижа бўлмагач, ўзи элчи бўлиб боришга қарор қилди. Мақсад қалъа ичига кириб, унинг заиф томонларини билиб олиш эди. Қалъага кириб, Артобун ҳузурида, қўмондонимизнинг истаклари, дея ўз фикрларини сўйлади. Артобун ақлли ва доно инсон бўлгани сабабли бу элчининг олдингиларидан фарқи борлигини фаҳмлади, ҳатто Амр шу бўлиши керак, деган қарорга келди. Агар уни қалъадан чиқармай, шу ернинг ўзида ўлдириб кўя қолса, иш битар эди. У аёнларидан бирини чақириб, қулоғига нималарнидир пичирлади. Аён чиқиб кетди. Ўзига бир тузоқ тайёрланаётганини сезган Амр юмшоқроқ гаплар гапирди. Унинг гаплари мезбон фикрларига уйғун чиқди. Кетар чоғида Амр шундай деди:

— Бир-биримизни эшитдик. Менимча, сиз билан келиша оламиз. Лекин мен ўн кишидан бириман, холос.

— Ким у ўн киши?

— Бу ўн киши лашкарнинг асосий одамларидир. Лашкарбоши шу ўн киши билан маслаҳатлашиб, қарор чиқаради. Чунки бизни бу вазифага халифа тайинлаган ва лашкарбоши бизнинг тавсияларимизни инобатга олиши шарт. Рухсат берсангиз, мен қолган тўққиз шеригимниям чақириб келай. Иймоним комилки, ҳар икки тарафни ҳам қониқтирадиган келишувга эриша оламиз.

Артобун янглишмаганига амин бўлди. Бу одам олдин келганларга мутлақо ўхшамасди. Агар ўша ўн киши келса, иш осонлашади. Энг камида улардан фойдаланиб қолади, агар истаса, ўлдириб юборади.

— Яхши бўларди, — деди у. — Бу битим икки қўшин ўртасида қон тўкилишининг олдини олади.

Артобун аёнини чақириб, нималардир деб, чиқариб юборди. Амр энди енгил нафас олди.

Кетиш учун қўзғаларкан, Артобун:

— Сени шерикларинг билан кутаман, — деди.

Амр: «Эртага шу ерда бўламиз», деб қалъадан чиқди.

Эртасига эрталаб Амр қалъага етиб келди. Лекин қолган тўққиз нафар шериклари билан эмас, балки бутун лашкар билан келди. Қалъа минорасидан туриб қўшинни бошқараётган Амрни кўрган Артобун хато қилмаганини англади. Лекин ғишт қолипдан кўчган эди. Амр уни жуда чиройли усулда лакқиллатди.

Бундан хабар топган Ҳазрати Умар беихтиёр: «Амр жуда уддабурон-да!» деб қўйди. («Тарихи Табарий»)

Воқеаларнинг кейинги ривожи мусулмонларнинг кулгусига сабаб бўлди. Румликларнинг ишонган тоғи Артобун Қуддусга қараб қочди.

* * *

Ҳазрати Умар Абу Убайдадан мактуб олди. Мактубда Ҳазрати Умар Қуддусга таклиф этилган эди. Қуддус аҳли таслим бўлганини ва шаҳар калитларини Амирул мўминга топширмоқчи эканини, шартномага шахсан ўзи имзо чекишини хоҳлаётган эди. Ҳазрати Умар бу таклифни қабул қилиб, Мадинани Ҳазрати Алининг қўлига топширди. Ҳазрати Али бу қарорга норозилик билдириб, насронийларга бунчалик эътибор берилмаслигини айтди. Лекин Хдзрати Умар йўлга отланди. («Тарихи Табарий»)

Ҳазрати Али бу хатти-ҳаракатлари билан ўзининг буюк инсон эканини исботлади. Юксак мақом ва мавқеъ эгаси бўлишига қарамай, адолатга содиқлигини яна қандай йўл билан исботлаш мумкин? У зот самимийлик ва вафодорликда тенги йўқ эди. Кези келганда ҳақ ва адолат олдида бош эгарди. Ўзига раво кўрмаган нарсани бошқага ҳам раво кўрмасди. Болалигидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг тарбияларида бўлган Ҳазрати Али ҳали одамнинг юзини ерга қаратадиган, бошқаларни камситадиган бирон ишга қўл урмаган эди. Ҳолбуки, Ҳазрати Умарнинг қарорини кўллаб-қувватласа, бўларди. Чунки халифа сафар давомида бирон бало-қазога йўлиқса, қайсидир маънода, у кишининг ўрнига ўтириши учун йўл очиларди. Лекин бетакрор фазилатлар соҳиби бўлган Ҳазрати Али бундай ўйларни хаёлига ҳам келтирмади...

Ҳазрати Умар қўмондонларга хабар бериб, маълум кунда Жобия деган жойда кутиб олишларини буюрди. У киши узоқ ва машаққатли йўлни босиб ўтиб, Жобияга етиб келганида, ҳали ҳеч бир қўмондон кўринмас эди. Биринчи бўлиб, Язид ибн Абу Суфён келди. Кейин бирин-кетин Абу Убайда билан Холид ибн Валид етиб келишди. Уларни кўриб, Ҳазрати Умар чидаб туролмади. Учови ҳам башанг кийиниб олишган эди. Халифа ердан тош олиб, уларга отди:

— Қачон бунчалик ўзгара келдингиз. Қорнингиз тўя бошлаганига энди икки йил бўлди. Валлоҳи, шу ишни икки юз кишига бош бўлиб қилганингизда, ўрнингизга бошқа одам тайинлардим.

Улар, бу ерда амирлик ва лашкар бизнинг ихтиёримизда, ошириб юборяпсиз, десалар бўларди. Лекин ундай демадилар. Одоб сақлаб, узр сўрадилар:

— Амирул мўминин, эгнимиздаги кийим бир парда, холос. Устимиз ўзгарган бўлса-да, қалбимиз ўзгармаган. Қуролларимиз эгнимизда.

Бу жавоб Ҳазрати Умарни ҳовуридан туширди. Сўнгра ўтириб, суҳбатлашди. Суҳбат асносида қўмондонлар бирдан қуролга ёпишиб қолишди.

Ҳазрати Умар:

— Тинчликми? Нима бўлди? — деди.

— Кимдир келяпти, тайёр туриш керак.

Ҳазрати Умар ортга ўгирилиб, оломонни кўрди. Кўлларидаги яланғоч қиличдан ҳар нарсани кутса бўларди. Бинобарин, халифа шу ердалигидан хабар топган тўда ёмон ниятда келиши ҳам эҳтимолдан холи эмасди. Шунга қарамай, Ҳазрати Умар:

— Улар омонлик сўраб келяпти. Истаган нарсаларини беринг, — деди.

Кўнгли тинчимаган қўмондонлар қилич билан оломонга яқинлашдилар.

— Кимсизлар? Нима мақсадда келдингиз?

— Биз қуддусликлармиз. Қуддус аҳлидан вакил бўлиб келяпмиз. Шартнома тузиш ниятида эдик, — деб Артобуннинг Амр ибн Осдан қочиб Қуддусга келгани, лекин халқ унга ишонч билдирмагани туфайли Мисрга кетганини айтдилар. Халифа қуддусликлар жанг қилмасдан таслим бўлганидан хурсанд бўлди ва Муовия ибн Абу Суфёнга юзланиб:

— Қани ёз! — деди.

Муовия қўлига қалам-қоғоз олиб, амирул мўминнинг ҳар бир сўзини қайд эта бошлади: «Бисмиллаҳир роҳманир роҳим. Бу келишув Аллоҳнинг бандаси ва мўминлар амири Умарнинг Иля (Қуддус) аҳлига берган омонлик белгисидир. Умар Иля халқига, мол-мулкларига, черковларига, хочларига, соғ ва касалларига, шу ерлик бошқа миллат вакилларига омонлик беради. Черковларига биров кирмайди ва бузмайди, улар торайтирилмайди, ҳовлисига дахл қилинмайди, мулкига кўз олайтирилмайди. Уларга ибодатларини адо этишда зўрлик қилинмайди, ҳеч ким зарар кўрмайди. Иля аҳолиси ёнига бундан буён яҳудийлар келиб жойлашмайди. Иля аҳли бошқа шаҳарликлар каби жизя тўлайди. Ўзлари истасалар, ажнабийларни шаҳардан чиқариб юборишлари мумкин. Қуддуслик бўлмаган ҳар бир киши шаҳардан чиқиб, борадиган жойигача боргунча жонига, молига омонлик берилади. Мусулмонлар бу омонликни тан олишлари ва унга риоя қилишлари лозим. Ажнабий бўлатуриб, шаҳарда қолишни ихтиёр қилганлар ҳам ерлик аҳоли сингари омонлик олади, фақат улар ҳам жизя тўлайди. Иля аҳолисидан бўлганлар румликлар билан кетмоқчи бўлса, ибодатхоналарини бўшатиб, хочларини олиб кетишлари мумкин. Уларга ҳам омонлик берилади ва мўминлар ҳимоясида бўладилар. Ажнабийлар истасалар, Иля халқи билан қоладилар ва улар бўйсунган қоидаларга риоя қиладилар. Истаган одам румликлар билан чиқиб кетавериши мумкин. Иляда қариндоши борлар шаҳардан ташқарида қолиб кетган бўлсалар, ичкарига киришга ҳақлари бор. Ҳосил йиғиб олинмагунча жизя талаб қилинмайди. Иля аҳли жизяни тўлаганларидан кейин Аллоҳ Пайғамбар, халифалар ва мўминлар билан ўзаро келишган ҳисобланади.

Имзо: Умар ибн Ҳаттоб

Гувоҳлар:

1. Холид ибн Валид.

2. Амр ибн Ос.

3. Абдураҳмон ибн Авф.

4. Муовия ибн Абу Суфён».

Қуддусликларга берилган шартнома матни шулардан иборат эди. Одамлар Ҳазрати Умар билан ўтириб, шартнома бандлари устида тортишиб, баҳслашмадилар ҳам. Лекин шартнома жуда яхши имкониятлар тақдим қилган эди. Масиҳийлар давлати — Қуддус аҳлига мана шундай эркинлик берилади, деб ҳеч ким ўйламаган эди. Сўнгра Ҳазрати Умар улар олдига ўз талабларини ҳам қўйди: мусофир мусулмонларни уч кун меҳмон қилиш, шу ердан ўтиб кетаётганларга йўл кўрсатиш, мусулмонлар душманига ёрдам бермаслик, жиноятчи ё айбдорни ким бўлишидан қатьий назар, ҳимоя остига олмаслик. Ушбу талаблар шартномани тан олган барча ғайридинларга тегишли эди. (Абу Юсуф, «Китобул хараж»)

Ҳазрати Умар Қуддус ҳокимига юзланиб: «Манави кийимни ювиб, тикиб беринглар», деди. Ҳоким халифанинг қўлидан ямоқ солиш керак бўлган кўйлакни олиб, кийиб туриш учун бошқа кийим берди. Ҳазрати Умар кўйлаги келтирилгач, эгнидаги вақтинча кийиб турган либосини эгасига қайтарди.

Энди Қуддусга кириш керак эди.

— Яхшироқ отга минсангиз бўларди, румликларга салобатлироқ кўринардингиз.

Ҳазрати Умар бунга унамади:

— Аллоҳ бизни Ислом билан азиз қилди. У берган шарафдан ортиғини истамаймиз, бу ҳақда ўйламаймиз ҳам.

Байтул Мақдисга киришга бошқа халақит берадиган нарса қолмаган эди. Ҳазрати Умар отига миниб, аста шаҳар томон одимлади. Бир пайт отнинг тўсатдан ҳуркиши у кишини хушёр торттирди ва пастга тушишга мажбур қилди. Отнинг туёғи кўчиб кетган, энди унга миниб бўлмас эди.

Ҳазрати Умарга бошқа эгарли от келтиришди.

Илк маратоба эгарли уловга минаётган амирул мўмининга отнинг солланиб қадам олиши ёқмади. Яна бошқа от келтиришди. Ҳазрати Умар ўзининг оти устидаги наматни шу отга солиб, кейин минди.

Иля халқи узоқдан башанг кийинган, зотдор отлар миниб олган қўмондонлар орасида баланд бўйли, салобатли одамни ҳам кўрди. Бошқалардан фарқли ўлароқ, бу инсон одми кийимда эди. Ваҳолангки, Иля халқи орасида ҳам бунақа кийим киядиган инсонлар бор эди. Ёндаги қўмондонларнинг у кишига эҳтиром билан муомала қилишлари ва одоб сақлаб туришларини айтмаса, бу одам ҳақида ўшаларнинг хизматчиси бўлса керак, деган фикр уйғониши табиий эди.

У киши ростдан ҳам хизматчи эди. Бошқа хизматчилардан фарқли ўлароқ, хизмат қилишни ўзига шараф деб биларди. Фақат қандайдир одам ё оила ёхуд шаҳарнинг эмас, Ислом дунёсининг хизматчиси эди. У Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва салламнинг: «Бир миллатнинг раҳбари унга хизмат қилган инсондир» («Кашфул хафо»), деган сўзларига амал қиларди. Кутиб олишга чиққанларнинг нигоҳларида «Наҳот шу одам амирул мўминин бўлса? Кўзларимга ишонмайман», деган маънони ўқиб турган бўлса-да, заррача кибр-ҳавога берилмади. Кўринишидан ғолиб давлат раҳбарига ҳам ўхшамасди.

Ҳазрати Умар шаҳарга кириб, масжидга етганида кечаси эди. Бу ажойиб воқеа бўлди. Сабаби Расули акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам ўн олти ярим йил аввал бу муборак масжидга ярим тунда ташриф буюрган эдилар. Энди Ҳазрати Умар — Расулуллоҳнинг суйган издоши бу юртда Ислом аҳкомларини қарор топтириш арафасида. У зот дарров намоз ўқиб олди. Бомдод вақти киргач, азон айтилди ва одил халифа имомлигида намоз ўқилди. Биринчи ракъатда Сод сурасини қироат қилди. Бу сурада Довуд алайҳиссалом ҳақларида оятлар бор эди. Кейинги ракъатда Исро сурасининг илк оятларини ўқиди. Бу оятлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шу масжидга келишлари ҳақида эди. («Тарихи Табарий»)

Намоздан кейин Ҳазрати Умар отининг оёғидаги ярани даволашга киришди. Узоқлардан эшитилган «Отбоқар халифа» деган гапларга парво ҳам қилмади.

Одил раҳбар насронийларнинг эътиқодига ҳурмат юзасидан бирор марта ҳам черковга кирмади, насроний аёл берган сув билан таҳорат олиб, рўмол устида намоз ўқиди. Кейин ахлатхона ҳолига келиб қолган Қуббаттус-саҳрони тозалаб чиқди. Иброҳим ва Исмоил алайҳиссаломларнинг шу масжидга хизматчи бўлишга ва уни озода тутишга буюрилганларини Қуръон орқали биларди. Шу кундан этиборан бу жой «Масжиди Умар» деб аталиб, кейинчалик Абдулмалик ибн Марвон даврида муҳташам масжид ҳолига келтирилди.

Фаластинда икки волий келдирилди: Алқама ибн Ҳаким Рамлада, Алқама ибн Мужаззаз Қуддусда. Уларга халқни шартномага амал қилган ҳолда бошқариш буюрилди.

* * *

Барча ишларни битиргач, Ҳазрати Умар отига миниб, дўстларн ҳамроҳлигида Мадинага равона бўлди. Халифа келаётганда ҳам, қайтаётганда ҳам буюк Парвардигор мададини ҳис қилиб турди. Йўлда тўхталган шаҳар ва қишлоқларда кутиб олиш маросимларича, зиёфат ва дастурхон ёзишларга рухсат бермади. Фақатгана халталаридаги хурмодан ер, мешдан сув ичиб, шукр қилиб борар эди. Иссиқда дам олинди, вақтида намоз ўқилди, кўп Қуръон тиловат кнлинди. Шундай қилиб, Ҳазрати Умарнинг Шомга сафари икки ойдан ошиқроқ давом этди.

* * *

Сурия деярли бутунлай фатҳ этилди. Энди бу ерларни ғозийлар ўртасида тақсимлаш қолган эди, холос. Кўпчилик ҳар кимга маълум миқдорда ер ажратилиши тарафдори эди. Абу Убайданинг фикри бошқачароқ бўлди. Бундан ташқари, у аввал бу борада Ҳазрати Умардан маслаҳат сўраб, унинг амрига кўра иш юритишни афзар билди.

Ҳазрати Умар саҳобаларни тўплаб, уларнинг фикрларини сўради. Баъзилар Суриядагилар каби йўл тутишни маъқул эканини билдирди. Аммо Умар рози бўлмади.

— Агар у ерларки ерлик халқ билан мусулмонларга бўлиб берсак, биздан кейингиларга ҳеч нарса қолмайди. Бугун у ерларга эгалик қилганлар аҳолини ҳам қул қилиб олади. Кейин уларнинг авлодлари ҳам қулга айланади. Бунга эса, мен йўл қўймайман. Абу Убайда уларга жизя, мол-мулкига хирож солсин. Мусулмонлар адолатсизлик қилиб зарар етказмасинлар. Зиммийларга шартномага мувофиқ муомала қилинсин.

Шундан кейин Исломни қабул қилмаганларга йилда бир маротаба шаҳар ташқарисида «хоч чиқариш ойини» нишонлашга изн берилди. Лекин бу байрам-маросимларни шаҳар ичида ва масжидларда ўтказиш тақиқланди.

Химс шаҳри

Ҳазрати Умар Мадинага қайтганлардан кейин Абу Убайда билан Холиб ибн Валид Химс шаҳрини қамал қилдилар. Химсликлар жанг қилишни истамай, қоя ичига бекинди. Сал аввал Химсга Ҳирақлнинг элчиси келган эди. Рум амири уларга таслим бўлмасликни маслаҳат берди: «Араблар туя этини еб, сутини ичиб юрган ялангоёқ, одамлар тўдасидир. Улар билан совуқ тушганда урушинглар, бунга чидолмайдилар».

Химсликлар унинг маслаҳатига қулоқ солиб, кишгача кутишди. Ҳаво қаттиқ совиганда, қалъадан чиқиб жанг ҳам қилишди.

Мусулмонлар шу пайтгача бунақанги совуқни кўрмаган эдилар. Аллоҳ уларга сабр бериб, охиригача чидадилар.

Аҳволни кўрган химслик бир мўйсафид шаҳар катталарининг олдига чиқди.

— Мана, киш ҳам ўтди, умидларимиз сўнди. Сулҳ тузишингиз учун яна қандай воқеалар содир бўлиши керак?

Улар чол билан роса тортишишди.

— Менга қаранглар. Булар илоҳий ёрдам оладиган қавмга ўхшайди. Ҳар ҳолда ҳамма нарсани йўқотиб, сўнг асир тушгандан кўра, ўлпон тўлаб тинч яшаган маъқул. Караб туринглар, менинг айтганларим бўлади. Хор бўлиб, ҳурматингизни йўқотмасдан олдин сулҳга рози бўлинглар.

Дарҳол чолнинг оғзига уришди:

— Яхшиликча бу ердан кет. Бир чеккада турсанг, шу сенга яхшироқ.

— Ўзи бирон нарсани билмасанг. Ҳарб ишини биладиганларга қўйиб бер.

Мўйсафид индамади. Лекин охирги кунлардаги воқеалар унинг айтганлари тўғри чиқишидан дарак берарди. Жанг қилишни «яхши биладиган» инсонларнинг ичига ғулғула тушиб қолди ва мўйсафиднинг айтганлари тўғри эканини англашди. Энг мақбул йўл сулҳ тузиш эди. Ҳоким элчи орқали сулҳга рози эканини билдирди, мол-мулклар ва уйларга тегмасликларини илтимос қилди.

Қуддусликлар билан имзолаган айни шартнома химсликлар билан ҳам имзоланди. Унга кўра бой ҳам, камбағал ҳам имкониятидан келиб чиқиб, ўлпон тўлайдиган, бундан ташқари, ердан олинадиган ҳосилга қараб солиқ олинадиган бўлди. Мусулмонлар эса шаҳарни ташқи ҳужумлардан ҳимоя қилишни, ичкарисида тинчлик-хотиржамлик ва хавфсизлик ишларини таъминлашни бўйинларига олдилар.

Йиғилган ўлпон бешга бўлинди. Ибн Масъуд бу хушхабарни маълум қилиш ва ўлжанинг тегишли қисмини етказиш мақсадида Мадинага йўл олди. Кейин Иордания ва бошқа жойлар ҳам шу таҳлит забт этилди.

Сурияга лашкар бош қўмондони сифатида жўнатилган Абу Убайда ибн Жарроҳни кўрганлар уни шу лавозим эгаси, деб ҳаёлларига ҳам келтирмасди. Яшайдиган уйи, киядиган кийими, қўлидаги қуроли ва миниб олган улови оддий одамникидан фарқ қилмасди.

У кишига:

— Сиз амирул мўминин тарафидан тайинланган волий ва лашкарбошисиз. Шунинг учун дурустроқ кийинсангиз бўларди, — дейишди.

Шу пайтгача халқ волийларнинг қимматбаҳо, ипакдан тикилган жиякли кийимлар кийиб юришига кўникиб қолган эди. Ҳатто баъзилари миниб олган уловларининг ёпинчиқларини ҳам махсус буюртма асосида тиктирарди. Ана ўша ёпинчиқлар ҳам Абу Убайданинг кийимидан бир неча баробар киммат турарди. Агар у киши оддий халқ билан ёнма-ён турса, ким волий эканини ажратиб олиш мушкул эди. Шунга қарамай, Абу Убайда уларнинг гапларига унамади:

— Мен Расулуллоҳ ҳаётлик чоғларида кийган кийимимни ўзгартирмоқчи эмасман.

У киши ҳақида: «Бу одам уммати муҳаммадиянинг аминидир», дейишарди. Абу Убайда Парвардигорнинг «Энг яхши либос тақво либосидир», деган каломида айтилган маънавий либос соҳиби эдики, уни бутун дунё матоҳига алишмасди. У кишининг фикрлаш тарзи, муомаласи, инсонларга бўлган мухаббати, ҳақ ва адолатга содиқлиги, Аллоҳга ишончи, эътиқоди ва севгиси ўзгача қиёфада эди. Тушунганлар учун у кишининг эгнидаги жуббадан афзал кийим йўқ эди.

* * *

Холид ибн Валид Киннасрага йўл олди. Йўлда Минас бошчилигидаги лашкарга дуч келди. У Ҳираклдан кейин румликларнинг энг қудратли лашкарбошиси эди. Ходирда юз берган олишув Холид ибн Валиднинг Минасни ўлдириши билан тугади. Рум лашкари эса қочди. Одатдагидек, кўлга киритилган ўлжанинг бешдан бири Мадинага жўнатилди...

Одамлар Ҳазрати Умарнинг шундай деганига гувоҳ бўлдилар:

— Холид ўз куч-қуввати билан амирлик ва қўмондонлик даражасига эришди. Аллоҳ Абу Бакрни раҳмат қилсин, у инсонларни мендан яхши биларди. Мен Холидга бўлган ишончсизлик туфайли уни вазифасидан озод қилганим йўқ эди. Одамлар уни улуғлаб юборадилар, ғалабага етаклаган Аллоҳ бўлатуриб, Холид зафар қозонди, деб ўйлаб қоладилар, деб қўрқдим...

Холид ибн Валид йўлда давом этиб, Киннасрага етиб келди ва шаҳарга элчи жўнатди. Элчи қалъа қўмондонига:

— Осмонда бўлсанг ҳам, Аллоҳ бизни сизларга етказади ёки сизларни пастга тушириб ёнимизга келтириб кўяди. Биздан қочиб кутуламиз, деб ҳаёлингизга ҳам келтирманг. Яхшилаб ўйлаб, жавоб беринг.

Бу гаплар шунчаки қўрқитиш учун айтилмаётганини қўмондонлар яхши англаб турарди, зеро, атрофда содир бўлаётган воқеалардан улар ҳам бохабар эдилар. Катта куч ва қудратга эга бўлган бу лашкарга манаман деган давлат қўшинлари бас келолмади-ку, киннасраликларга йўл бўлсин. Одамлар ўлиб, хотинлари тул қолиб, болалар етим бўлиб, кейин рақибга таслим бўлгандан кўра, Қуддус ва Химс аҳли каби сулҳ шартномасини тузиш мақбулроқ эди. Элчига қарор етказилди ва ўртада шартнома тузилди.

Муовия ибн Абу Суфён эса, марказдан келган амрга биноан Қайсария тарафга юриб, Ғазза шаҳрини ҳам забт этди. Қайсарияда Муовиянинг ўзи волий бўлиб қолди.

Химс атрофларида

Ҳижрий 17 йили Жазира (Шимолий Ироқ) халқи мусулмонларга қарши чиқмоқчи бўлдилар. Улар бу қарорларини, аввало, Рум императори Ҳирақлга етказдилар. Вакил жўнатиб:  «Бирлашиб ҳаракат қилсак, мусулмонларни бу ердан ҳайдаб чиқаришимиз мумкин», дедилар.

Кетма-кет мағлубият гирдобида қолган Ҳирақл қасос ўтида ёнарди. Ироқликлар таклифини бажону дил қабул қилди. Бундан хабардор бўлган Абу Убайда Ҳазрати Умарга одам жўнатиб, барча лашкарбошиларни тўплади ва уларга маслаҳат солди. Холид ибн Валид рақиб билан юзма-юз олишувни таклиф кдлган бўлса, қолганлар Химс қалъасига кириб, Ҳазрати Умардан хабар келгунига қадар ҳимояланиб туришни маъқулладилар. Абу Убайда кўпчиликнинг фикрини қабул қилди.

Ҳазрати Умар мактубни олгани захоти Куфага нома жўнатди. Унда Қаъқа ибн Амр дарҳол йўлга чиқиб, Абу Убайда ихтиёрига етиб бориши буюрилган эди. Буйруқ бажарилиб, Қаъқа тўрт минг кишилик қўшин билан йўлга чиқди. Ўша мактубда яна Сухайл ибн Адийнинг Раққога, Абдуллоҳ ибн Утбанинг Насибий, Харрон ва Раҳо тарафларга, Валид ибн Уқбанинг эса Жазирадаги Рабия қабиласи яшайдиган жойга қараб юриши амр қилинган эди. Иёз ибн Ғанам ҳам ўша тарафга ҳаракат қилиш ҳақида буйруқ олди. Юқорида номлари зикр қилинганлар тўпланиб, жангга киришишса, Иёз ибн Ғанам қўшинга бош бўлиши керак эди.

Кейинроқ Ҳазрати Умарнинг ўзи уч минг кишилик қўшинни олиб, Сурия тарафга йўлга чиқди. Жазираликлардан қўлига қурол ушлай оладиганлари мақсадларини амалга ошириш ва асли ўзларига тегишли бўлган Химсни қайтариб олиш учун ҳаракатга тушдилар. Улар Химс атрофида турган румликларнинг ёнидан жой олдилар.

Лекин бу юриш уларга хурсандчилик олиб келмади. Чунки олинган хабарларга кўра, Куфа тарафдан келиб, тўрт йўналиш бўиича ҳаракатланаётган мусулмонлар турли шаҳарларга етиб олган эди. Химсни қайта кўлга киритмоқчи бўлган жазираликлар режалари хом ҳаёл бўлиб чиққанини тушиниб етди. Энди улар олдида Жазирадан ҳам айрилиб қолиш хавфи турарди.

Мусулмонларнинг Куфа тарафдан ҳужум қилишлари кутилмаганда содир бўлиб, ундан ғофил қолдилар. Нима қилишини билмай қолган жазираликларга бу ерларда тургандан кўра, ўз юртларини мудофаа қилиш афзалроқ эди.

Жазираликлар юртларига қайтиб кетишгач, Абу Убайда яна бир бор Холид ибн Валиддан фикрини сўради. Холид ўша жавобини такрорларди. Бош қўмондон бу сафар Холиднинг фикрини инобатга олди.

Абу Убайда ҳазинабонни чақириб, Химс аҳолисидан йиғиб олинган жизяни борича келтиришни буюрди. Шаҳар катталари ва дин пешворларини ҳузурларига чорлади ва жазираликларнинг рум аскарлари билан иттифоқчилик қилаётганларини айтиб берди, сўнг:

— Уруш давом этаркан, сизни ҳимоя қила олмаймиз. Бундай шароитда сизлардан олган солиқларимиз ҳалол бўлмайди. Биз шаҳарни тарк этяпмиз. Сизлар эса, берган солиқларингизни санаб олинглар, тўлиқ эканига ишончингиз комил бўлсин.

Қўмондоннинг сўзлари одамларни ҳайратга солди. Кечагина «оч араблар» дейилаётган инсонларни бундай адолатли ишга ундаган янги динлари бўлса керак. Бугунгача ҳеч ерда тўланган солиқ қайтариб берилмаган. Бу одамлар ҳатто шаҳарни ёқиб, вайрон қилиб чиқиб кетсалар ҳам бўларди-ку!

Ҳақиқатан ҳам, мусулмонларнинг шаҳарликларга қилаётган муомаласи олқишга сазовор эди.

Улардан бири:

— Биз Химс аҳли сизлардан розимиз, амир. Жангда ғолиб чиқишингизни ва яна биз билан бирга бўлишингизни истаймиз. Сизлар учун дуо қилиб турамиз. Ўрнингизда улар бўлганида бу ерни ҳароб қилмасдан кетмасдилар, — деди.

Кейин пуллар қайтариб берилди. Мусулмонлар вақтни бой бермай, шаҳарни тарк этдилар.

Жангда яккаланиб қолган румликлар, ортиқча қаршилик кўрсатолмай, мағлуб бўлдилар. Ғалабанинг тўртинчи куни Каъқа ҳам етиб келди. Ҳазрати Умар эса, Химсдан келаётган хабарчини учратганида Жабияга етган эди. Хабарчи халифага румликлар устидан ғалаба қозонилганини ва Қаъқанинг етиб келганини айтди. Буни эшитган Ҳазрати Умар у ерларга бориш шарт эмаслигини тушуниб, ортга — Мадинага қайтди. Қайтаётганида хабарчидан мактуб жўнатиб юборди. Унда ўлжага Қаъқа ва у билан келган тўрт минг кишининг шерик бўлиши буюрилган эди. Ҳазрати Умар: «Аллоҳ Куфа халқини яхшилик билан мукофотласин. Ҳам ўзларининг ҳам бошқа шаҳарларнинг ҳимоясига шошиладилар», деди.

Қаъқа яна Куфага қайтди. Асосий қўшин эса Химсга йўл олди. Химсликлар мусулмонларни қандай қарши олишлари қизиқ эди. Лашкар шаҳарга яқинлашганда, химсликлар уларни кутиб олиш учун тайёргарлик кўриб қўйишган экан. Юзларида табассум балқиб турар, кўзларида эса, хурсандлик ва мамнунлик аломатлари зоҳир эди.

Ускўп (епископ) лашкарбоши ҳузурига келди.

— Хуш келибсиз! Биз эски шартномага кўра, яна сизнинг ҳимоянгиз остида яшашга розимиз, шунинг учун бу ерга йиғилдик. Мана бу кетаётганингизда қайтариб берган пуллар. Қандоқ бўлса, шундай турибди.

Ҳар икки тараф хурсанд эди. Айни дамда Ислом адолати ва бу адолатнинг мусулмон бўлмаган юртдаги меваларини кўриш мумкин эди.

Ўз ерларида ўзлари истагандек яшолмаётган Жазира халқи кутилмаганда Ислом лашкарларига дуч келиб қолгандан кейин иш осон кўчмаслигини англаб етди ва сулҳга рози бўлди. Шартномага кўра, сулҳга қўшилганларга уруш очилмасди. Шу тариқа Раққо ва Насибин ўлкалари бир томчи қон тўкмасдан фатҳ этилиб, чегара Ҳарронгача етиб борди. Фақат Иёз ибн Низоро ўғиллари сулҳга кўнмай, Рум тарафларга кўчиб кетди. Бундан хабар топган Ҳазрати Умар Рум императорига мактуб йўллаб, шундай деди: «Араб қабиларидан бири Румга кўчиб ўтибди, деб эшитдим. Уларни ортга қайтар, йўқса, юртимиздаги насронийларни ҳайдаб, сенинг мамлакатингга кўчиб боришларига мажбур қиламан».

Иёз қабиласидан тўрт минг киши ватанига қайтиб кетди. Қолганлари қочди. Валид ибн Уқба уларнинг Исломга киришидан бошқасини истамади. Ҳазрати Умар болаларни насроний қилиб ўстирмаслик ва Исломни қабул қилганларга дахл этмаслик шарти билангина сулҳ тузишга рухсат берди. Лекин Валиднинг қаттиққўллиги туфайли Тағлиб қабиласининг исён кўтариши мумкинлигани ўйлаб, унинг ўрнига Фурот ибн Ҳайён билан Ҳинд ибн Амрни тайинлади. (Ибн Асир, «Ал-комил».)

* * *

Ҳазрати Умар Саъд ибн Абу Ваққосга хат жўнатиб, Холид ибн Урфут ё Ҳошим ибн Утба ёки Утба ибн Ғазвондан бирини бош қилиб, Жазира ва бошқа ерларга юборишни буюрди.

Ҳошим Саъднинг жияни эди, лекин қўмондон Иёз ибн Ғанам бўлди. Қўшин йўлга чиқди. Сафда Басра волийи Абу Мусо ва Саъд ибн Абу Ваққоснинг ўғли Умар ҳам бор эди. Умар бош қўмондоннинг ўғли эканига қарамай, оддий аскар эди.

Саъд Ҳазрати Умарга ёзган жавоб хатида: «Амирул мўминин, Иёзни қўмондонликка интилгани учун энг охири тилга олган экансиз. Лекин мен уни бошлиқ қилиб тайинладим», деб ёзди.

Иёз аввал Раҳога, кейин Ҳарронга етиб олди. Абу Мусони Насибинга жўнатди. Ўзи Дорсони забт этди. Кейинчалик Ислом давлати Иёзнинг саъй-ҳаракатлари билан Мардин, Битлис, Арзинжон ва уларнинг атрофлари эвазига кенгайди. Сўнгра Усмон ибн Абул Ос бошлиқ бир гуруҳ аскарларни Арманистонга йўллади. Икки ўртадаги тўқнашувдан кейин арманлар сулҳ тузишни таклиф қилишди. Усмон рози бўлди. Келишувга кўра ҳар оиладан йилига бир динор ўлпон олинадиган бўлди. (Ибн Касир, «Ал-бидоя»)

Арманлар билан бўлган жангда Сафвон ибн Муаттал шаҳид кетди. (Ибн Асир, «Ал-комил»)

Сафвоннинг мусулмонлар орасида ўзига яраша обрў-эътибори бор эди. Мурайси ғазотидан қайтишаётганда Оиша онамизни ухлаган ҳолда учратиб, одамларга етказган, натижада мунофиқларнинг гап-сўзига кишан бўлган эди. Нур сурасидаги 10-оят шу воқеага бағишланиб, Оиша онамизнинг ҳам, Сафвоннинг ҳам покизаликлари исботланди. Ачинарлиси, мунофиқлар уюштирган бу фитнага баъзи мусулмонлар ҳам қўшилиб қолди. Сафвон ўша куни жуда хунук туҳматга дучор бўлган. Лекин унинг иффат ва номусига Аллоҳнинг ўзи гувоҳлик берди. Шундай инсоннинг арман тупроғида шаҳид кетишини ким ҳам ўйлабди дейсиз?

* * *

Бир куни Холид ибн Валид ҳаммомга кирмоқчи бўлди. Озгина шароб олиб, унга туз кўшди. Кейин унга сув қўшиб, баданини ишқалаб ювди.

Одамлар хабар топганидан кейин бу иш овоза бўлиб кетди, ҳатто Мадинага ҳам етиб борди. Ҳазрати Умар дарҳол мактуб ёзди: «Менга маълум бўлишича, баданингни шароб билан ювибсан. Аллоҳ шаробдан умуман фойдаланишни тақиқлаган. Сен ҳам бунга риоя қил!»

Холид ҳам халифага жавоб хати ёзиб, шундай деди: «Шаробни туз қўшиб ўлдирдим. Ундан фойдаланганимда шароб бўлмай қолган эди. Бор-йўғи ювиниш учун сув эди, холос».

Ҳазрати Умарга унинг жавоби ёқмади: «Ўзи Муғиранинг ўғиллари қўрс ва қўпол табиатли одамлардир. Аллоҳ бу табиатингизни ўзгартирмасдан ўлдирмасин», деб ёзиб юборди. (Ибн Асир, «Ал-комил»)

Ҳазрати Умарнинг ўзи ҳам қўпол эди. Мусулмонлар олдида қилган илк маърузаларида ҳам, мен қўпол одамман, деб бошлаб, мўминларга юмшоқроқ бўлишни сўраб дуо қилган эди.

Холидга билдирилган тилаклари ҳам яхши эди. Лекин Холиднинг шароб ичмаслигини ҳам биларди. Зотан, айнан шу Сайфуллоҳ бир пайтлар одамлар шароб ичишига майллари кучайгани, унга берилаётган жазо енгиллиги, шунинг учун жазонинг кучайтирилишини тавсия қилган эди.

Холид ибн Валид бир урушда Иёз ибн Ғанам билан қатнашиб, катта ўлжани кўлга киритди. Ўз ҳиссаси ҳам анчагина эди. Шундан бир қисмини одамларга ҳадя қилди. Улар орасида Ҳазрати Абу Бакрнинг куёви Ашъас ибн Қайс ҳам бор эди. Холид унга тўрт минг дирҳам берди.

Орадан бир неча ой ўтди. Бир куни Абу Убайда пойтахтдан келган хатни ўқиётиб, бирдан ранги ўзгарди. Ўрнидан сакраб турди. Мактубда Ҳазрати Умар шундай ёзган эди: «Холиднинг салласини ечиб ол. Ашъасга берган пулни қаердан олганини айтмагунча берма. Пулни ўз молидан берганми ё ғаниматданми? Агар ғаниматдан берган бўлса, қилган хиёнатини ўз тили билан тан олган бўлади. Агар молидан берган бўлса, исрофгарчиликка йўл кўйган бўлади. Ҳар икки ҳолда ҳам уни вазифасидан бўшат».

Абу Убайда буни Холиддек одамга нисбатан қандай қилиб амалга оширади?! У икки ўт орасида қолди. Холиднинг бошидан саллани ечиб олиш уни пастга уриш, очиқчасига ҳақорат қилиш билан баробар эди. Ҳаётини Ислом равнақи учун бахш этган ва бу йўлда мисли кўрилмаган ғалабаларга эришган, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг «Сайфуллоҳ» деган эътирофларига сазовор бўлган инсонга бундай қилиб бўлмас эди. Шу билан бирга бошқа йўл ҳам йўқ. Бу ишни ёпди-ёпди қилишнинг-да иложи йўқ. Чунки Ҳазрати Умар ўзи буюрган ишни шундоқ ташлаб қўймай, албатта, ҳисоботини талаб қилади. Шу сабаб, аввал, Холидга хат юборди. Холид келгандан Кеиин мактубни олиб келган одам ўрнидан туриб, баланд овозда ўқиб берди ва Холидга ўгирилди:

— Ашъасга берган пулларни қаердан олган эдинг?

Холид жавоб бермади. Абу Убайда эса, мум тишлагандеқ, тек турарди. Энди Ҳазрати Билол ўрнидан турди:

— Мўминлар амири шундай қилишни буюради, — деб саллани ечиб олди. Холид эса қаршилик қилмади. Кейин Ҳазрати Билол саллани чуваб, у кишининг қўлларини боғлаб, ўша саволни қайта сўради. Холид бу сафар жавоб берди.

—Уни ўз маошимдан берган эдим.

Ҳазрати Билол:

— Биз волийларимизга қулоқ соламиз, бошлиқларимиз хизматини қиламиз, — деб саллани яна Холиднинг бошига ўраб қўйди.

Бу ҳолатлар жараёнида Холид сассиз, қимирламай турди. Агар истаса, Билолни бир уриб ағдариши ёки бир зарда билан қимирламайдиган қилиб қўйиши мумкин эди. Лекин у зот буйруқ беришни билиш билан бирга, буйруққа бўйсунишни биларди.

Абу Убайда эса, сени вазифангдан олдим, деёлмади, деёлмасди ҳам.

Бу ишлардан хабар топган Ҳазрати Умар мактуб ёзиб, Холидни Мадинага чақириб олди.

Сайфуллоҳ мактубни олгач, Киннасрага қайтди ва у ерда қуролдош дўстлари билан хайрлашди. Кейин Мадинага йўл олди. Шу тариқа Холид ибн Валиднинг қўмондонлик фаолияти ниҳоясига етди. Даставвал, Ҳазрати Абу Бакр вафотидан кейин бош қўмондонликдан олинган эди, кейинчалик Абу Убайданинг кўл остида оддий қўмондонликдан ҳам озод этилди.

Холид йўл-йўлакай Химсга кириб, дўстлари билан кўришди. Мадинага етиб келгач, Ҳазрати Умарни топди:

— Сиздан мусулмонларга шикоят қилдим. Худо ҳаққи, менга яхши муомала қилмадингиз, — деди.

— Ўша бойликни қаердан олдинг?

— Ғаниматдан. Олтмиш мингдан ошса, ошгани сизники.

Ҳазрати Умар унинг мол-мулкини ҳисоблатди: саксон минг дирҳамга тенг бўлди. Йигирма мингини Байтуллоҳга олди. Кейин:

— Холид, Худо ҳаққи, сен мен учун қадрли инсонсан. Сени яхши кўраман, — деди.

Олтмиш минг ёки саксон минг дирҳам Холиддек қўмондон учун кўп эмас эди. Тасарруфидаги мол-мулк қозонилган ғалабаларда қўлга киритилган ўлжалар олдида ҳеч вақо эмасди. Оддий аскар ҳам шунча бойлик тўплай оларди.

Ҳазрати Умар волийларга мактуб жўнатди. Унда: «Мен Холидни ундан жаҳлим чиққани ёки хиёнат қилгани учун вазифасидан олганим йўқ. Фақат инсонлар уни жуда улуғлаб, ғалабаларини унинг номи билан боғлайдиган бўлиб келдилар. Мен ғалабани аслида Аллоҳ азза ва жалла беришини одамлар билишсин ва фитна чиқмасин учун бу ишни қилдим», дейилган эди. Кейин Холиддан олган йигирма минг дирҳам эвазига мол берди. Шу билан холасининг ўғли кўнглини овлаган бўлди.

* * *

Иёз ибн Ғанам Абу Убайданинг яқин қариндоши эди. Эришган муваффақиятлари ҳисобига олиниб, Химс волийи этиб тайинланди.

Адолатнинг ажойиб намунаси

Мақсадга етишиш йўлида шошилинч ҳаракат қилган қўшин хатоликларга йўл қўйиши мумкин. Ислом қўшини ҳам юришини давом эттираркан, экинзор узра ўтиб кетганини билмай қолди.

Бир мўмин билиб туриб бошқасининг молини олмайди, зарар етказмайди. Кўли билан, тили билан бировга озор бериш мўминнинг иши эмас. Лекин мусулмонлар ўзлари истамаган ҳолда бировга зарар келтириб қўйган эдилар,

Экинзор эгаси ҳам, ҳа, майли, билмасдан содир бўлди, дея олмас эди. Зотан, тирикчилиги шу далага боғлиқ одам бу воқеани шундай келдириши учун ўзига тўқ бўлиши керак эди. Аксинча, ҳаққини талаб қилишга ҳаққи бор эди.

Дала эгаси Мадинага йўл олди. Шаҳарга етиб келгач, халифа ҳузурига кириб бўлган воқеани айтиб берди. Уни диққат билан тинглаган Ҳазрати Умар, қўшин далангни атайин пайҳон қилдими ёки жангга ўз вақтида етиб олмоқчимиди? деб сўраб ўтирмади. Сўраса ҳам бўларди. Ахир, лашкар дала эгасининг ҳам тинчлигини таъминлади-ку.

— Даладан қанча ҳосил олмоқчи эдинг?

— Ўн минг дирҳамлик.

— Унда биз ўша ўн минг дирҳамни тўлаб берамиз. Ҳазрати Умар шу заҳоти сўзининг устидан чиқди. Дехқоннинг кўзларида акс этган ҳайрат туйғусидан ичидан нималар кечаётганини фаҳмлаш мумкин эди. Бу билан ҳосилни йиғиб-териб олиш машаққатидан қутилди, уни бозорга олиб боришга ҳам ҳожат қолмади. Йўлида олдини тўсиб, меҳнат қилмай олган пулларни чиқар, дейдиган одам учрамаслигига ишониб, уйига отланди.

Бир пайтлар Румга қочиб, Ҳазрати Умарнинг аралашуви сабаб юртларига қайтган Тағлиб қабиласи вакиллари халифа зиёратига келишди. Уларнинг мақсади ўзаро шартнома тузиш эди. Дарвоқе, бу қабила ортга қайтгач, бош кўтармасинлар, деб, Валид ибн Утба уларнинг волийларини алмаштирган ва қаттиқ туришни тайинлаган эди.

— Бошқа мусулмонларга берилган ҳақ-ҳуқуқлар сизлардан мусулмон бўлганларга ҳам берилади. Мусулмон бўлмаганлар жизя тўлашади. Уларни ҳимоямизга оламиз. Бошқа нарса таклиф қилолмайман, — деди Ҳазрати Умар.

— Сиз бизга яхши шароит яратиб бермас экансиз, шуни ёдда тутингки, чегарада яшайдиганларимиз Рум ва бошқа давлатлар тарафга ўтиб кетиши мумкин. Биз эса, бундай бўлишини истамаймиз, — деб олиб келган совға-саломларини ўртага қўйдилар. Лекин ҳадялар рад этилди. Бир оз ўйлаб турган Ҳазрати Умар:

— Мусулмон бера оладиган закот миқдорида ҳам жизя бера олмайсизларми? — деди. Бу яхши таклиф эди.

— Бунга қодирмиз.

— Ҳа, яна бир шарт: янги туғилган болаларингизни насроний қилиб тарбияламайсизлар.

Тағлиб вакиллари бу таклифни қабул қилиб, изларига қайтишди.

Абу Марям Ҳанафий

Ҳазрати Умар Абу Марям Ҳанафийни ҳаяжон ичра, қўлларини кўксига қўйиб кутиб олди. Унинг келишини, кўзига кўз уриштиришни жуда хоҳлаган эди. Бу инсон алпкелбат Умарнинг хўнг-хўнг йиғлашига кўп сабабчи бўлган.

Пайғамбарликни даъво қилиб чиққан Мусайлама билан бўлган жангда бу одам Ислом туғини кўтарган Зайд ибн Хаттобни шаҳид қилган эди. Ҳазрати Умар бундан қаттиқ қайғуга тушган, ҳатто ўғли Абдуллоҳни «Амакинг шаҳид кетди, сен қайси юз билан кўзимга кўриняпсан?» деб койиб ҳам берган эди.

Одамлар тез-тез Ҳазрати Умарнинг йиғлаганини кўриб қолишарди. Сабабини сўраганларида, Яман тарафга ишора қилиб: «Шу ёқдан шамол эсса, Зайднинг ҳиди келади», дерди. (Ибн Абду Раббиҳ, «Ал-икдул фарид»)

Бир куни шоир Мутаммим ибн Нувайр билан суҳбат асносида: «Агар оддийроқ бўлса ҳам, шеър ёза олганимда, Зайдга атаб кўп шеърлар битардим», деб юборди. (Ибн Асир, «Ал-комил»)

Энди эса, қаршисида севимли ва бир умр унутолмайдиган акасининг қотили турар эди. Ҳазрати Умарнинг энг кучга кирган пайти, аканинг қасосини олиш мумкин. Истаса, бурда-бурда қилиб, суякларини итларнинг олдига ташлаш ҳам қўлидан келади. Бироқ Ҳазрати Умар бундай қилолмайди. Чунки Абу Марям шаҳодат калимасини айтиб, мусулмон бўлган. Мусулмон бўлганидан кейин олдинги ишлари муҳокама қилинмайди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам амакилари Ҳазрати Ҳамзанинг қотили Вахшийни жазоламаган, қизлари Зайнабнинг ҳомиласини туширган ва кўп йиллар мобайнида дард чекиб яшаши, ҳатто ўлимига сабаб бўлган Хаббор ибн Асвадни иймон келтирганидан кейин ўлдирмаган эдилар. Ваҳоланки, сал олдин уни қатл қилишга буюрган эдилар. Ҳазрати Умар ҳам шундай шароитда Абу Марямни ўлдиролмасди. Бу шариат қонунларини ўрнатгандан кейин, яна жоҳилиятта қайтиш бўларди. Шунинг учун:

— Сени кўришни истамайман, — деди, холос.

Бунга нима ҳам деб жавоб бериш мумкин? Абу Марям ҳеч нарса дея олмади. Ҳазрати Умардан қучоқ очиб кутиб олишини ва: «Кел, ўтир, сен акамни шаҳидлик мартабасига етказгансан. Акамга қилган яхшилигингни қандай қайтарай?» деб пешонасидан ўпиб кўйишини кутмаган, табиий.

— Амирул мўминин, сизга ёқмасам, мўминлар ҳуқуқидан фойдалана олмайманми?

— Ҳа, мўминларга берилган ҳуқуқ сенга ҳам берилади. Уларга юкланган вазифа сенга ҳам вазифа бўлади.

— Унда, менга шунинг ўзи етади.

Бу иш ҳам Ҳазрати Умарнинг адолатидан нишона эди. Бўлмаса, Абу Марямнинг бошини олишга кўп вақт кетмасди.

Вақт ўтиши билан у Басра қозилигига тайинланди. Бу эса, Ҳазрати Умарнинг икки карра адолатига, ишни устасига топширишига ёрқин мисолдир.

Зайд ибн Ҳаттоб Ҳазрати Умарнинг ота бир акаси эди. У киши баланд бўйли, бақувват одам бўлиб, Ҳазрати Умардан олдин иймон келтирган. Зайд Бадрдан бошлаб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан барча ғазотларда қатнашган.

Зайд ибн Ҳаттобдан фақат Вадо хутбаси ривоят қилинган, холос. Ҳолбуки, у киши Ҳазрати Умардан аввалроқ Исломни қабул қилган эди. Балки бошқалар билмайдиган нарсалардан хабардор эди. Аммо, афсуслар бўлсинки, Зайд ва бошқа у каби қанчадан-қанча саҳобалар ўзлари билган нарсани қрғозга туширмай, бу фоний дунёни тарк этишган.

Ҳазрати Умар то вафотига қадар Зайднинг қайғусида юрди.

Зайнаб бинти Жаҳш

Кунлар ўтар, муқаррар ўлим эса, бирин-кетин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга суюкли бўлган инсонларни ёруғ дунёдан олиб кетарди. Улар борган жойларида бахтлилар сафига кўшилиши аниқ. Лекин уларнинг бахти ортда қолганларнинг кўзёшлари, кўнгил титроқларига малҳам бўлолмасди. Бир йил муқаддам «Раббим, энди менга Умардан маош олишни насиб этма», деб дуо қилган Зайнаб бинти Жаҳш ҳам юқорида зикр қилинган бахт соҳибларидан бири эди.

Бу муҳтарама волидамиз қўл меҳнати ва пешона тери билан яшашга энг кўп эътибор берарди. (Ибн Касир, «Ал-бидоя»)

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам аёлларига: «Қўли узунингиз менга энг аввал қовушади» (Муслим, «Фалоилус-саҳоба» боби),  деб марҳамат қилганларида, оналаримиз бир чўп олиб, бирма-бир қўлларини ўлчаб чиққан эдилар. Ажал Зайнаб ибн Жаҳшга етгач, бу муборак сўз «қўли мискинларга энг кўп чўзилган», деган маънода айтилгани маълум бўлди.

Ҳазрати Зайнаб бошқаларга яхшилик қилишни севарди. У зот кўнгли чўкканларни хурсанд қилганида, қорни очларни тўйғазганида ўзини бахтли ҳис этарди. Шу билан бирга, энг ҳайратланарлиси, қўшнилари оч ўтираркан, томоғидан бир луқма таом утмасди. Шунинг учун бўлса керакки, Ҳазрати Оиша онамиз Ҳазрати Зайнаб ҳақларида: «Аллоҳга бўлган муҳаббат, ростгўйлик, яхшиларга бўлган ҳурмат, омонатга риоят ва кўп садақа қилиш борасида ундан яхшироқ аёлни учратмадим», деган эди. (Муслим, «Фалоилус-саҳоба» боби)

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга завжа бўлганида ўттиз бир ёшда бўлса, вафот этган куни элликни қоралаган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан Вадо ҳажига бориб, шундан кейин Мадинадан чиқмади. Қуръонда Зайнаб онамизнинг Расулуллоҳга никоҳлангани ҳақида оят ҳам бор. У кишининг асл исми «Барро» эди, кейинчалик Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам «Зайнаб» деб ўзгартирдилар. Бундан ташқари, Зайнаб онамиз насаб жиҳатидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга яқин қариндош эди: онаси Умайя Омина онамизнинг сингиллари эди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Зайнаб деган исмни жуда яхши кўрардилар. Тўнғич қизларининг исми Зайнаб, Фотиманинг икки қизидан бирининг исми ҳам Зайнаб, ҳаёт чоғларида вафот этган аёлларининг исми-да Зайнаб эди.

Зайнаб онамизнинг онаси Умайя Исломга кирган-кирмагани номаълум. Акаларидан бири Убайдуллоҳ эса, бир пайтлар ҳақ динни излаб Мадинадан Шом тарафларга кетган, сўнг у ердан насронийликни қабул қилиб қайтган. Кейинчалик Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларида мусулмон бўлиб, бу динни маҳкам тутган. Ҳабашистонга ҳижрат қилганида, яна насронийликка қайтиб, шу аҳволича ўлиб кетган.

Яна бир акаси Абдуллоҳ эса, Ухуд жангида шаҳид бўлган.

* * *

Зайнаб онамизнинг вафот этганини эшитган Ҳазрати Умар оналаримиз олдига келди:

— Уммул мўмининни ким ювади?

— Ўзимиз ювамиз.

Онамиз ювилиб кафанлангач, Ҳазрати Умар жаноза намозини ўқиди. Кейин қабр бошига келгач, у кишининг амри билан қабр устига чойшаб тортилди.

Ҳазрати Умар Усомага қаради:

— Қабрга туш!

Кейин Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Жаҳш билан Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Талҳани ҳам қабрга туширди.

Ҳазрати Умар бекорга уч ўспиринни қабрга туширмаганди. Зайнаб онамиз Усомага ўгай она, Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Жаҳшга хола, Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Талҳага яқин қариндош эди. Лекин Зайнаб бинти Жаҳш қабр бошида турганларга, умуман, қиёматгача бўлган мўминларга она эди. Йигитдар муборак жасадни оҳиста олиб, «Биз сизларни (ердан) яратдик. яна унга қайтарурмиз ва (Қиёмат кунида) сизларни яна бир бор ундан чиқарурмиз» (Тоҳа сураси, 55-оят) оятини ўқиб қабрга қўйдилар.

Ҳазрати Умарнинг ўзи қабрни тузатди, устига сув қуйди. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ўғиллари Иброҳимни қабрга кўйгач, сув қуйганларини кўрган эди.

Онамизни сўнгги манзилга кўз ёшлари билан кузатиб қолдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам аёлларидан бири боқий дунёга йўл олди.

Зайнаб онамиз Бақиъ қабристони эшигининг рўпарасига дафн қилиниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг уч қизи билан қўшни бўлди. Улар Зайнаб бинти Муҳаммад, Умму Гулсум бинти Муҳаммад ва Руқийя бинти Муҳаммад эдилар. Яна бир қўшниси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳаётликларида вафот этган аёллари Зайнаб бинти Ҳузайма эди. Энди мўминлар онаси Зайнаб бинти Жаҳш ҳам шу ерда ётиб, қолганларни кутадиган бўлди.

Сийрин

Сийрин Анас ибн Моликнинг қули бўлиб, ўзини жуда покиза тутарди. Бир куни хожасининг олдига келди.

— Қулликдан қутилишни истайман. Келишиб олайлик, мен ҳаққимни тўлай, — деди.

Анас бунга унамади. Сийрин ҳам ишни шундай қолдиришни истамади. У ҳам озод инсон сифатида яшашга ҳақли эди.

Хожаси илтимосини рад этгач, халифанинг ҳузурига бориб, мақсадини айтди.

Ҳазрати Умар Сийриннинг фикрига қўшилиб, ҳуррият инсоннинг Аллоҳ берган ҳуқуқи эканини айтди ва:

— Анас билан ўзим гаплашаман, — деб уни жўнатди.

Сўнгра Анасни чақиртириб, Сийринни ҳаққини тўлаш шарти билан озод қилишини сўради. Анас розийаллоҳу анҳу «йўқ» демаслиги керак эди. Лекин кутилмаганда:

— Бундай қилолмайман,— деди.

Ҳолбуки, Анас Аллоҳнинг каломини яхши биларди. Ундан ташқари қулининг ахлоқли, ишбилармон одамлигини ҳам бошқалардан яхшироқ биларди. Унинг жавобини эшитиб, Ҳазрати Умар Анасга бир-икки енгил қамчи туширди ва:

— Сен Аллоҳнинг, агар уларда яхши ҳол ва ахлоқий фазилат кўрсангиз, уларни китобатга боғланг, маълум мол ёки пул эвазига эркларини қўлга киритишлари учун ёзма келишув қилинг, деган маънодаги каломини эшитмаганмисан? — деди.

Бу оят қул соҳибига келишув қилиш мажбуриятини юкламас, балки адолатли муносабатда бўлишга чақирар эди. Эҳтимол, ўша кунларда бу оят Анаснинг ёдига тушмагандир. Ҳазрати Умар ҳам Сийриндек инсоннинг ортиқ қул бўлиб юришини истамасди. Узоқ давом этмаган сукунатдан сўнг Ҳазрати Умар амрни такрорлади.

— Сийрин билан шартнома туз!

Навбатдаги эътироз қимматга тушарди. Шунинг учун Анас розийаллоҳу анҳу яна «йўқ» дейишга ботина олмади. Ниҳоят, ўртада шартнома тузилди. Қизил қоғозга муҳр урилди.

Шартнома тузилгач, Сийрин қўшинга ёзилди ва Тустар фатҳида қатнашди. У ердан олган ғаниматга Мадинада сотиш учун уй анжомларини харид қилди ва бозорга йўл олди. Бозорда Ҳазрати Умарни учратди.

— Аҳволлар қалай, Сийрин?

— Манавиларни сотиб, озодликка чиқмоқчиман.

— Аллоҳ баракасини берсин!

— Омин.

Сийрин сотган нарсаларидан ўйлаганидан ҳам кўпроқ фойда олди. Ишлаб топган пулини олиб келиб, Анаснинг олдига қўйди. Лекин Ҳазрати Анас:

— Мен бу пулни турли йилларда бўлиб-бўлиб олмоқчи эдим. Ҳаммасини бирданига ололмайман, — деди.

Сийрин пулларни олиб, Умарнинг ҳузурига кетди. Бориб бўлган воқеани айтиб берди. Ҳазрати Умар индамай, бир бўлак қоғоз парчасига «қабул қил», деб ёзиб, Сийринга тутқазди-да:

— Анасга олиб бориб бер, — деди.

Ҳазрати Анас бошқа эътироз билдира олмади. Сийрин қувончи ичига сиғмай ташқарига отилди. Озодликка чиққан қулга ҳамма нарса, ҳатто нафас олаётгани ҳаво ҳам ўзгача ҳузур бахш этарди. (Ибн Саъд, «Табақот»)

Бир оз муддатдан сўнг Сийрин уйланди. Ўғилларидан бири Муҳаммад ибн Сийрин ҳали тобеъинларнинг илм, амал ва ахлоқда пешқадамларидан бўлади. Хусусан, тушни таъбир қилишда у бутун Ислом дунёсида шуҳрат қозонади.

* * *

Абу Умайя Ҳазрати Умарнинг қули эди. Бир кун келиб:

— Амирул мўминин, мен билан битим тузмайсизми? Озодликка чиқишни истайман,— деди.

Ҳазрати Умар бу таклифдан хурсанд бўлди. Ахир қул ишлашни, меҳнат қилиб пул топишни ва, ниҳоят, қуллик деб аталмиш занжирдан халос бўлишини истаётган эди.

— Қанча тўлай оласан, Абу Умайя?

— Юз уқия.

— Бўпти, мен розиман.

Ҳазрати Умар қулини яхши инсон, деб биларди. Қўлига қалам-қоғоз олиб, шартномани оққа туширди. Кейин тўланиши керак бўлган пулни таъкидлади. Лекин бир йўла ҳаммасини тўлаш шартлигини ҳам уқдириб ўтди ва:

— Қани, ўтир-чи,— деди.

Сўнг қизи — мўминлар онаси Ҳафсага хабарчи жўнатиб:; «Қулим билан битим боғладим. Унга ёрдам бермоқчи эдим лекин пулим йўқ. Пул топгунимча менга икки юз дирҳам бериб тур», деди.

Пул келгач, Ҳазрати Умар уни қўлига олиб, «(Эй мўминлар) қўл остингиздаги қуллардан битим тузишни истайдиган кишилар бўлса, у ҳолда агар сизлар уларда яхшиликни (яъни, диёнат, иймонни) билсангизлар, улар билан битим тузинглар ва уларга Аллоҳнинг сизларга ато этган молидан ато этинглар» (Нур сураси, 33-оятдан), деган оятни ўқиди ва икки юз дирҳамни Абу Умайянинг қўлига тутқазди:

— Ол, Аллоҳ бу молдан сенга барака ато қилсин.

Абу Умайя ақл билан иш юритмоқчи бўлди:

— Буни олинг-да, мўминлар амири, тўлашим керак бўлган пулга ҳисобланг.

Ҳазрати Умар унамади, бориб бу пулга тижорат билан шуғулланишни буюрди.

— Ироққа кетсам майлими, мўминлар амири!

— Албатта, шартнома тузилгач, истаган ерингга боришинг мумкин.

Халифа хузуридан чиққач, Абу Умайя бир нечта дўстлари билан учрашди. Улар ҳам битим тузган эдилар.

— Умар билан гаплашсанг, Ироқдаги волийга мактуб ёзса, у ерда бизга яхшироқ муомала қилишарди.

Абу Умайя хожасини яхши билгани учун дўстларининг таклифига кўнмади. Ҳазрати Умарнинг бундай қилмаслигига ишончи комил эди. Аммо дўстлари қистайвергач, кирди. Абу Умайянинг гапларини эшитган Ҳазрати Умар ғазабланди:

— Бу гап қаёқдан чиқди? Сен у ердаги одамлардан устун бўлиб, уларга зулм қилинишини хоҳлайсанми?

Абу Умайя шундоқ бўлишини яхши биларди, устига-устак дакки ҳам эшитиб олди.

— Йўқ амирул мўминин.

— Унда боргин-да, меҳнат қил. Сен эсам бошқаларга ўхшаган мусулмонсан. Уларга юкланган мажбурият сенга ҳам тегишли. Улар фойдаланадиган ҳуқуққа сен ҳам эгасан. Сенинг улардан ортиқ-кам жойинг йўқ.

Абу Умайя шунча йиллар ўтиб, Ҳазрати Умардан энди танбеҳ эшитиши эди. Унга лойиқлигини ҳам тушуниб турарди. Аслида, Ҳазрати Умар ҳатто ўз фарзандларини юзхотир қилмас ва бунга йўл ҳам қўймас эди.

Сўнг у Ироққа жўнади. Қўлида буюк саҳоба «Аллоҳим, барака ато эт», дея дуо қилиб берган икки юз дирҳами. Ҳақиқатда ҳам бу пул унга кўп даромад келтирди. Мадинага қайтганида бир қанча қимматбаҳо буюмлари бор эди. Уларни халифа ҳузурига олиб кирди.

— Яхши нарсалар экан, Абу Умайя.

— Уларни сизга ҳадя сифатида олиб келдим.

— Ҳадя қилиб олмайман. Ўзингга керак бўлмаса, сотгин-да, қарзингни тўла.

Абу Умайя хожасининг бундай муносабатини, қолаверса, дуо қилиб берган икки юз дирҳам келтирган фойдани ҳеч қачон унутмади. Кейинчалик хотиралар экан: «Ўша пул билан озодликка чиқдим. Яна анча маблағ ҳам ишлаб олдим», деган эди.

Шу ўринда Ҳазрати Умардек Ислом оламида айтгани икки бўлмайдиган инсоннинг қулига бериш учун икки юз дирҳам топа олмай, қизидан қарз олиб турганига эътибор қилиш жоиз.

Ҳазрати Умар қул озод қилиш нималигини яхши тушунарди. Қийин аҳволга тушиб қолган одамга ёрдам бериб, унинг кўнглини овлаган одамга, охиратда Аллоҳ томонидан катта ажр мукофотлар берилишини, ўша кун ташвишларининг бартараф этилишини биларди. Буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан эшитган эди. Агар қўлида бўлганида, Абу Умайяга кўпроқ пул беришига шубҳа йўқ эди. Қарз олиб, пулга барака сўраб, дуо қилганида, ихлос билан, кўнгилдан чиқариб дуо қилган эди. Дуосининг қабул бўлишига ишониб, бу билан каттароқ моддий ёрдам беролмаса-да, лоақал маънавий ёрдам беришни кўзлаган эди.

* * *

Ҳазрати Умар дўстлари билан айланиб юраркан, бир қабр бошида тўхтади. Бошини эгиб узоқ туриб келди. Ёнидагилар Ҳазрати Умарнинг муборак кўзлари ёшланганини кўришди. Сукунатни бузишга журъат этолмай, у кишини ўз ҳолига кўйишди.

Бу қабр кимники эди? Ҳазрати Умарга тегишли жойи бормиди? Буюк зот бу ерда ётган азиз инсон билан боғлиқ хотираларни эслаб йиғладими ёхуд яхши-ёмон ўтган умрнинг шу бир уюм тупроқ кўринишига келишини ўйлабми? Балки бу ерда ётган инсоннинг савол-жавобга тортилишини эслаб йиғлагандир?

Ҳазрати Умар, ниҳоят, аста сўз бошлади:

— Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг шундай деганларини эшитган эдим: «Қабр охиратнинг илк бекатидир. Унда савол-жавобдан ўтиб, азобдан қутулган инсонга кейинги бекатларда осон бўлади. Агар қабрда ўзини қутқара олмаса, кейинги бекатларда унинг аҳволи қийин кечади».

Энди Ҳазрати Умар нима сабабдан йиғлагани маълум бўлди — кўзлари тушган қабр у кишини йиғлатган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам: «Қабрларни зиёрат қилинг. Чунки улар охиратни эслатиб туради», деганлар. Бу туйғу Ҳазрати Умарда ўта нозик, айни дамда жуда кучли эди. «Қиёмат куни жаннатга кирадиганлар орасида бўлармиканман ёки дўзахга тушадиган орасида?» деган умид ва қўрқув Умарни Ҳазрати Умар даражасига олиб чиққан эди.

Одамни билиш

Ҳазрати Умар ҳузурига гувоҳлик бериш учун келган одамнинг шу ишга лойиқ ёки лойиқ эмаслигини билмоқчи бўлди ва:

— Сени яхши биладиган инсонни чақириб кел! — деди унга. Ҳалиги одам бориб, бир кишини бошлаб келди.

— Бу одамни танийсанми? — деди Ҳазрати Умар.

— Ҳа, мўминлар амири, уни биламан, яхши одам.

Ҳазрати Умар бундан қониқмади.

— Бу одам билан ўртангизда қандай алоқа бор? Уйга кириб чиқаётганини кўрганмисан? Олдига кимлар келади? Булардан хабаринг борми?

— Йўқ, мен унинг қўшниси эмасман.

— Балки сафарда бирга бўлгандирсан? Ўшанда уни яхши хулқ эгаси эканини кўргандирсан?

— Йўқ, сафарда ҳам бирга бўлмаганман.

— Пул билан муомала қилинган жойда инсоннинг Аллоҳга бўлган муҳаббати қай даражадалигини билиб олиш мумкин. Сен у билан каттароқ савдога қўл урганмисан? Ё шерикчилик асосида тижорат қилганмисан?

— У билан тижорат ҳам қилмаганман.

— Унда, тахминимча, унинг масжидда намоз ўқиётганини кўргандирсан. Ёки бошини гоҳ кўтариб, гоҳ тушириб, Қуръон тиловат қилаётганини кўриб, у ҳақида гувоҳлик беряпсан. Шундайми?

— Ҳа, мўминлар амири, шундай.

— Демак, сен бу одамни аслида қандайлигини билмас экансан. Майли, ишингга боравер.

Кейин бояги одамга юзланди:

— Сен эса ўзингни ростдан ҳам яхши биладиган одамни топиб кел. (Ғаззолий, «Иҳйоу улумид-дин»)

* * *

Бир куни Ҳазрати Умарнинг ҳузурида қандайдир бир одам ҳақида гапириб қолишди:

— Мўминлар амири, шу одам ёмонлик нималигини билмайди.

— Унда у осонликча ёмонликка учрайди. Зеро, ёмонликдан сақланиш учун, унинг нималигини билиб олиш лозим. («Тарихи Табарий»)

* * *

Ҳазрати Умарнинг олдига бир одам келиб, туяси кучдан қолганидан шикоят қилди. Ҳазрати Умар унинг туясини олиб, ўрнига қизил туя бериб жўнатди.

Ўша йили ҳажни ният қилиб йўлга чиқди. Пиёда кетиб бораркан, қулоқларига бир овоз эшитилди. Қараса, ўша одам туяга минган ҳолида уч мисра шеърни такрор-такрор ўқиб кетарди: «Эй Ҳаттоб ўғли, Ҳазрати Пайғамбардан бошқа ҳеч ким сенчалик хоҳ яқинда, хоҳ олисда бўлганларга бунчалар яхши муомала қилмади».

Ҳазрати Умар қўлларидаги таёқ билан уни туртди:

— Қани бу ерда Абу Бакр? (Яъни, шеърингда.)

Тунги тафтиш

Ҳазрати Умар бир кеча Мадина кўчаларини ёлғиз айланиб юрарди. У киши бундай айланишлар фойдасини биларди. Қанчадан-қанча дардини айтолмайдиган одамларни учратиб, хаёлга келмайдиган воқеаларга кўплаб гувоҳ бўлган эди.

Ҳамма уйида дам олаётган бир пайтда, ухламай шаҳар айланиш осон иш эмас. Лекин бу йўл билан одамларнинг баъзи муаммоларини билиб олиш мумкин. Бундан ташқари, қандайдир ёмон ишни режалаштирганлар ҳам «тунда халифа шаҳар айланади», деган ўйда ниятларидан қайтарди.

Қулоққа чалинган аёл овози Ҳазрати Умарни ўзига тортди: «Тун ҳам келди. Осмонда юлдузлар сузар...» Аёл ёлғизликдан, эрининг жангга кетгани ва қайтмагани ҳақида шеър ўқирди: «Қанийди, менда кўз тақвосини берган Раббимдан қўрқув бўлмасайди, қанийди, инсонлар олдида суюқоёқ, беҳаё бўлиш андишаси бўлмасайди, қанийди, эримни севмасайдим...» Бу шеърни эшитиб, Ҳазрати Умар ўзини йўқотиб қўяй деди. Олдин одамнинг еб-ичиш, кийинишдан бошқа эҳтиёжлари ҳам борлигини Ҳазрати Умар бу тун шеър орқали янада яхшироқ англади.

Одамлар ўз-ўзидан зинога қўл урмайдилар. Ҳамма ҳам бу хотинчалик эмас. Ким билади бу аёл яна қанча чидайди.

Шуларни ўйлаб у киши эшик қоқди. Эшикни ёш аёл очди.

— Мен амирул мўминин Умарман. Айтган шеърингни эшитдим. Нима муаммоинг бор?

—Нимаям бўларди. Эрим урушга кетган, бир неча ой бўлдики, ҳануз қайтмади. Аёлнинг ўз эрини соғиниши айб эмас-ку.

— Қандайдир ёмон ишга қўл урмоқчимисан?

— Аллоҳ сақласин, бунақа ниятим йўқ.

— Озгина сабр қил. Ҳозироқ хабарчи жўнатаман, эринг тезда қайтади.

Ҳазрати Умар аёлдан эрининг исми, қайси тарафга кетганини билиб олиб, изига қайтди. Тонг сахарда бомдод намозини ўқиб бўлгач, қизи — мўминлар онаси Ҳафсанинг уйига йўл олди.

— Одамни ўйлантирадиган бир масала чиқиб келди. Буни ҳал қилишда сен менга ёрдам берсанг, мени хурсанд қиласан.

— Нима экан у, отажон?

Ҳазрати Умар тундаги воқеани айтиб берди, кейин:

— Турмушли аёл эридан узоқлашса, қанча чидаши мумкин.

Ҳазрати Ҳафса жавоб бермай, бошини эгди. Лекин Ҳазрати Умар бу ердан жавоб олиб чиқиши керак эди.

— Аллоҳ ҳақ ва рост гапни айтишдан ҳаё қилмайди. Жавоб бер!

Ҳафса онамиз бошини кўтармай, кўллари билан кўрсатди: «Тўрт ой».

Керакли жавобни олгач, Ҳазрати Умар ўрнидан турди. Ўша куниёқ хабарчилардан қўмондонларга: «Ҳеч кимни тўрт ойдан ортиқ ушлаб турманглар, уйига рухсат бериб юборинглар», деган мазмунда хат жўнатди. Бояги аёлнинг эри ҳам рухсат олиб, уйига қайтди. (Суютий, «Тарихул халифа»)

Саъд ибн Убода

Саъд ибн Убода Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотларидан кейин халифаликка интилиб, мақсадига эриша олмаган эди. Мадина аҳли Абу Бакрга байъат қилгач, у бош тортди. Кейинчалик жамоадан айрилиб, ўзича юрди. Ҳазрати Абу Бакр вафот этиб, Ҳазрати Умарга байъат қилишга тўғри келганда мол-мулкини болалари ўртада тақсимлади ва ўғли Қайсни оилага бошлиқ этиб тайинлаб, ўзи Мадинадан чиқиб кетди.

Расули Акрамнинг нафаслари уфуриб турган бу муборак масжидни, бу қадрдон шаҳарни қайсарлик туфайли тарк этиш тўғримиди? Барча дўстлари, қариндош-уруғлари шу шаҳарда қолди. Саъднинг ўзи отаси каби сахий инсон эди. Кўпинча оқшомда дастурхон ёзиб қўяр, истаган одам келиб, еб-ичиб кетар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга ҳам кўп моддий ёрдамлар берган. Пайғамбар алайҳиссалом Мадинага етиб келганларида, энг кўп таомни Саъд юборган эди. Бундан ташқари, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам қайси аёллариникида қолса, ўша уйга Саъднинг хонадонидан таом чиқарди.

Баъзан Расулуллоҳнинг ўзлари унинг уйига ташриф буюрар ва меҳмон бўлар эдилар. Бир сафар: «Дастурхонингиз атрофида рўзадорлар ўтирсин, таомингизни яхшилар есин, малоикалар сизга мағфират сўрасин», деб дуо қилганлар.

У Ақаба байъатида қатнашиб, қабиласига нақиб этиб сайланган эди. Саъд ансорлар орасида сузишни биладиган саноқли кишилардан бири эди. У яхши сузгани ва моҳир мерган бўлгани учун «комил» лақабини олган. Шу билан бирга, жуда рашкчи бўлиб, уйланса, доим киз болага уйланарди. Биров унинг бевага майли бўлганини кўрмаган.

Саъднинг Ҳазрати Абу Бакрга ҳам, Ҳазрати Умарга ҳам шахсий адовати йўқ эди. Зеро, улар бир неча йиллар мобайнида дўстона муносабатда яшашган.

Мадинани тарк эттач, Сурия тарафларга кетди. У ерда Ҳаврон минтақасидаги Маниха кишлоғига жойлашди. Бир куни уни ҳаммомда жонсиз ҳолда топдилар, ўшанда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам вафотларидан тўрт йил ўтган эди.

Бадрдан ташқари барча ғазотларда қатнашган Саъд Ислом ва мусулмонларга кўп хизмат қилди. У ҳам бошқалар каби қамчиликлардан холи эмасди. «Ким зарра мисқолича яхшилик қилса, (Киёмат куни) ўшани кўрур. Ким зарра мисқолича ёмонлик қилса, уни ҳам кўрур!» (Залзала сураси, 7—8-оятлар) деган ҳақ гап унга ҳам тегишли эди. Лекин Парвардигорнинг раҳмати ғазабидан устун экани ҳам ҳақиқатдир. (Ибн Касир, «Ал-бидоя»)

Чодир аҳли

Бир тунда Ҳазрати Умар кули Аслам билан биргаликда Мадинани айлангани чиқди. Айланиб юриб, Ҳаррату Воқим деган жойга келди. Кейин Сирорга етди. У ерда оловни кўриб, Ҳазрати Умар:

— Аслам, менимча бу оловни совуқ ва қоронғуликдан қийналган одамлар ёққан бўлсалар керак. Юр, уларнинг олдига борамиз,— деди.

Араблар қоронғу, совуқ кунларда олов ёқиб, итларини чодир атрофига боғлаб қўярди. Бундан мақсад, ёниб турган гулханни ва вовуллаётган итларни кўрган одам у ерни осон топади.

Икковлон бориб қарасалар, гулхан атрофида кекса аёл ва бир неча бола ўтиришган экан. Болалар тинмай йиғлар, кампир эса олов устига қўйилган қозонни ковлар эди.

— Ассалому алайкум!

— Ваалайкум ассалом!

— Ўтирсам майлими?

— Яхши ниятда бўлсанг, кел, ниятинг ёмон бўлса, кетавер.

— Биз яхшиликни ўйлайдиган ва уни яхши кўрадиган одамлармиз.

Ҳазрати Умар олдинга яна бир-икки қадам ташлади.

— Аҳволлар қалай, хола?

— Қоронғулик ва совуқдан қийналяпмиз.

— Болалар нега йиғлашяпти?

— Қорни оч уларнинг. Очликдан қийналишяпти. Аёл ҳақ эди. Қорни очган бола йиғлайди. Ҳазрати Умар қизиқиб:

— Нима пиширяпсиз? Қозондаги нима?

— Сув қайнатяпман. Фақат сувнинг ўзи. Ичида қитирлаётган нарса эса, тош. Болаларни, овқат пиширяпман, деб алдаяпман. Бир оздан кейин йиғидан чарчаб ухлаб қолишади.

Аёл бу гапларни алам ва маҳзунлик ичра айтди, кўзларидан оққан ёшни кўрмаган, ҳатто гапларига яхши тушунмаган одам ҳам бу аёл товушидаги дардни пайқамасдан қолмасди. Бир оз тин олган аёл гапини давом эттирди:

— Бир кун Аллоҳ биз билан Умар ўртасида ҳакам бўлади.

Охирги гапни аёл юрак тубидан чиқариб айтди. Ҳазрати Умар бир қалқиб тушди. Лекин «Нималар деётганингни биласанми, аҳмоқ кампир?» демади.

Шундай деса бўларди, ҳатто қўлларидаги таёқ билан бир-икки туширса ҳам, бўларди. Лекин бу билан нималарнидир ҳал қилиб бўлмасди. Ҳазрати Умар бундай қилолмасди, балки бошқа Умар қилиши мумкин эди. У адолат, сабр, яхшилик ва эҳсон тимсоли эди. Нафс амрига бўйсуниб, бир-икки дўппосласа, бир оз муддатдан кейин унутилиб кетарди. Аммо бу билан асрлар оша тантиликлари ила инсониятга ўрнак сиймо бўлиб қололмасди.

— Худо хайрингизни берсин, Умар аҳволингизни қайдан билсин?

— Амир бўлишни, ишимизни гарданига олишни билса-ю, аҳволимиз билан қизиқмаса, нима қилиб халифа бўлиб юрибди? Бир кун келиб, Аллоҳ ундан бизнинг ҳисобимизни сўрамайдими?

— Сиз ҳақсиз, холажон, ҳақсиз...

Ҳазрати Умарнинг пешоналаридан тер окиб, оёқ-қўллари ҳолсизланди. Виждони эса, икки тегирмон тоши орасига тушиб қолгандек эди. Аёлга қолса, яна нималар демасди. Ундаги дард юки шу даражада оғир эди. Зеро, болаларига тош пишираётган, уларнинг йиғлаб-сиқтаб ухлаб қолишларини кутаётган аёлнинг бутун ғам-алами икки жумлага жо бўлолмасди. Аёлнинг дардини дастурхон қилиши ва Ҳазрати Умарнинг уни сабр-матонат билан эшитиши ҳам мавжуд муаммони хал қилиб беролмасди ёки болаларнинг қорнини тўйдириб қўймасди. Шунинг учун:

— Кетдик, Аслам, — деди Ҳазрати Умар. Икковлон у жойдан шоша-пиша кетаркан, ортларидан бир жуфт кўз ҳайрон қараб келди. Аёл қўлидаги капгир билан қозонни кавлаб: «Ҳозир пишади, болажонларим», дейишда давом этарди.

* * *

Тез-тез юриб Байтулмолга етиб келган Ҳазрати Умар у ердан бир қоп ун ва кўзада ёғ олди.

— Унни устимга орт, Аслам, — деди.

— Буни мен олақоламан.

— Айтганимни қил!

— Лекин уни мен ташишим керак.

— Онанг сени йўқотсин, Аслам! Қиёмат куни ҳам менинг гуноҳларимни гарданингга олиб, менга енгил нафас олдирасанми? Вақтни ўтказмай, қопни орт.

Ёнида халифа елкасига қоп ортиб кетаркан, ўзининг бундай эркин кетиши Асламга эриш туюлди. Лекин бошқа иложи ҳам йўқ эди. Аслам ёғни олгандан кейин қадамлар тезлашди.

Ниҳоят, гулхан кўзга ташланди. Аслам енгил нафас олди. Чунки оддий одам кўтаролмайдиган қопни ерга қўймай, деярли югуриб келиши Ҳазрати Умарни анча ҳолдан тойдиргани аниқ эди.

Бу сафар изн ҳам сўрамай чодирга киришди. Аёл ҳануз машғул эди, болалари эса тинмай йиғларди.

Ҳазрати Умар елкасидаги унни ерга қўйиб, қозондаги сув ва тошларни тўкиб ташлади. Унга озгина ёғ солди. Кейин ҳайрат тўла миннатдор кўзлари билан қараб турган аёлга:

— Унни сол, мен қораман! — деди.

Бу сафар ростакамига ҳам овқат пиширилаётганини болалар ҳам сездилар. Ҳазрати Умар хамир қора бошлади. Орада олов ўчиб қолай деганда, эгилиб, пуфлай кетди.

Воқеани айтиб бераркан, Аслам: «Ҳазрати Умарнинг қуюқ соқоллари орасидан чиққан тутунни ҳозир ҳам кўриб тургандекман», деган эди.

Ниҳоят, таом тайёр бўлди. Ҳазрати Умар аёлдан лаган сўради. Овқатни лаганга сузиб бир оз совушини кутди, кейин уни болалар олдига қўйди. Ўзи бир чеккага ўтиб, уларни кузата бошлади. Тутун ва ис босган юзида табассум пайдо бўлди. Аёл ҳам бундан мамнун ҳолда:

— Худо ҳаққи, халифаликка Умардан кўра сен лойиқроқсан. Аллоҳ рози бўлсин, сенга яхшилик ва эҳсонлар ато этсин, — дер эди.

— Аллоҳ сизларга ҳам яхшиликлар берсин. Эртага мўминлар амирининг олдига бор. Мени ўша ерда учратасан. Сенга ёрдам бериб юбораман.

— Ундай қилолмайман, — деди аёл. — Бориб унинг олдида кўз ёши қилолмайман.

Болалар ҳам қорни тўйгач, табассум қила бошлади. Улар бир-бири билан ҳазил-ҳузул қилиб ўйнарди. Охири уйқулари келиб, бир чеккага чўзилишди. Ҳазрати Умар ҳам ўрнидан турди.

— Аллоҳ роҳат берсин, — деб чиқиб кетди. Аёл у кишининг ортидан дуо қилганча қолди. Кўнглида кечаётганлари кўз ёшларидан ҳам кўпроқ эди.

Бир оз юргач, Ҳазрати Умар Асламга ўгирилди:

— Очлик уларнинг уйқуларига монеълик қилган эди. Мен уларнинг тўйгани ва кулишларини кўрмай кетишни истамадим. («Тарихи Табарий»)

Бу ажойиб фазилат эди. Расулуллоҳ: «Ким бир мўминни дунё ғамидан халос қилса, Аллоҳ ҳам қиёмат куни унинг ғамларидан бирини кетказади», деганлар. Ҳазрати Умар шунинг учун ҳам хурсанд эди. Шу билан бирга, бу каби оилалар қанча. Халифа ҳузурига келиб: «Биз болаларимиз қорнини тўйдиролмаяпмиз», дея олмайдиган қанчадан-қанча одам ҳаётнинг аччиқ лаҳзаларидан эзилиб, тушкунликда яшамоқда.

Ҳазрати Умар тунни бедор ўтказди. Лекин шу биргина тун мириқиб ухлайдиган кечалардан афзал эди. Бу кеча тарихда қоладиган кеча эди. Унинг қаҳрамонлари — буюк халифа, унинг сабрли қули ва Умарнинг олдига бориб кўз ёши тўкмай, қаноат ичра яшаган аёл. Уларнинг ҳаққига ўн тўрт асрдан кейин ҳам дуолар қилинажак, саломлар йўллаш учун Аллоҳ азза ва жалла томон қўллар кўтарилажак.

Куёви шаҳид кетган, қизи вафот этган бу аёл набираларини қачонгача боқа олади? Бир кун келиб, сабри тугайди ё ўша сабр уларни ўлимгача олиб боради.

Эртасига Ҳазрати Умар ҳузурига келган аёл кеча ким билан учрашганини фаҳмлади:

— Сиз кеча ҳолимиздан хабар олган ўша кишимисиз? Нега кимлигингизни айтмадингиз?

— Муҳими Умарни танишингиз эмас, эҳтиёжингиз қондирилишидир. Аллоҳ мададкорингиз бўлсин!