Номаълум маҳбуб Ҳазрати Умар кечалари Мадинани айланиб завқ олардилар. Чунки бу шаҳарнинг ҳар бир кўчасида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан боғлиқ хотиралари бор эди. Ҳар замонда севимли Пайғамбар билан ўтказган кунларини эслаб, у зотни худди ёнларидагидек ҳис қилардилар. Зеро, севган севилган билан ёнма-ёндир.
Баъзан ой нури ҳам бўлмаган тунларда Умарни ёлғизлатмаган, ўзини унуттирмаган Зот борки, эртага Унинг олдида ҳисоб беради. У Умарнинг шу дамда қандай фикр ва ҳиссиётлар билан айланиб юрганини унинг ўзидан яхши билади. Қудрати чексиз, илми ва раҳмати барчани қамрайдиган Зот севимли Расулига юборган китобида шундай деган: "Қаерда бўлсангизлар ҳам, У сизлар билан биргадир". (Ҳадид сураси, 4-оятдан)
Қаерда бўлмасин, Аллоҳ билан биргалигини ҳис қилиб турган одамлар орасида Ҳазрати Умарнинг ўзига хос ўринлари бор. Чексиз қудрат соҳиби бўлган буюк Парвардигорга нисбатан бўлган бу тақво ҳеч ким йўқ жойларда Ҳазрати Умарни кўп йиғлатган...
* * *
Шундай ҳислар билан тунда шаҳар айланар эканлар, Ҳазрати Умар бир аёлнинг овозини эшитиб қолдилар:
— Сутга озгина сув қўшайлик, қизим.
— Онажон, амирул мўминин: "Сутга сув қўшманглар", деган.
— Амирул мўминин бу ерда йўқ. У сенинг нима қилаётганингни ҳам билмайди.
— Сиз ҳақсиз, онажон. Амирул мўминин нима қилаётганимни кўрмаяпти. Лекин Аллоҳ кўриб турибди-ку!
Ҳазрати Умарнинг этлари жимирлаб, кўзларига ёш келди.
Қиз Қуръон тарбиясини олган, Аллоҳдан қўрқув ва Унга муҳаббатни қалбига жо қилган эди. Бунақа қизни кундузи чироқ ёкиб қидириб топиш душвор. Бинобарин, бунақа қизлар учун бор-йўғингни сарфласанг, бу йўлда бир умр тер тўксанг ҳам, кам эди. Инсоният ҳақиқий масъулиятини шундай фикрларга эга бўлибгина билиши мумкин.
Фарзанд онасидан одоб ўрганиши керак, лекин онасига одоб берган бу қиз Ҳазрати Умарнинг тамойилларига роса мос келарди. Чунки одамлар Ҳазрати Умарнинг: "Мен учун энг маҳбуб инсон адолатга зид иш таклиф қилинганида, манфаатли бўлишига қарамасдан, рад эта олган инсондир", деганларини эшитишган эди. Мана, ўша мафтун бўлган маҳбубни топиб турибдилар. У киши ўзларида йўқ севиниб кетдилар. Дунёда шундай инсонлар борлигидан кўнгиллари кўтарилди.
Онасига танбеҳ берган қиз ташқарида воқеани кузатиб, ҳаққига дуолар қилиб турган халифани сезмадиям.
Ҳазрати Умар шу кеча Қуръоннинг "Қаерда бўлсангизлар ҳам, У сизлар билан биргадир", оятининг ҳаётдаги тафсирини кўриб, буюк Парвардигорга ҳамду сано айтдилар. Ана шу биргалик ни билиш қоронғу, амир кўрмайдиган жойлардагина билинади.
Ҳазрати Умар овоз соҳибаси кўрмадилар, унинг кимлигини ҳам билолмадилар. Аммо у қиз: "Мўминлар, шак-шубҳасиз, оға-инидирлар" (Ҳужурот сураси, 10-оятдан), оятига кўра, Ҳазрати Умарнинг қариндошидир.
Ўша тун Ҳазрати Умар одмигина ётоқларига ётарканлар, тинимсиз шу оятни такрорлаб, Аллоҳ билан бирга эканини ҳис қилиш қувончини ҳис этдилар ва кўнгилларини кўтарган ўша овозни эшитгандек бўлдилар.
* * *
Эртасига бомдодни ўқиб бўлиб, биринчи қилган ишлари кечаги уйни топиш бўлди. Уй соҳиби у кишини эҳтиром билан қарши олиб, иззат-икром кўрсатди. Ҳазрати Умар даставвал кечаги овоз соҳибаси турмуш қурганми, йўқми шуни сўрадилар.
— У ҳали турмушга чиқмаган, мўминлар амири.
Жавобдан Ҳазрати Умарнинг бошлари кўкка етди. Ҳеч бир тужжор савдо-сотиғидан қанча фойда олса ҳам, бу даражада хурсанд бўлмаса керак.
— Унда кизингни ўғлим Осимга сўрамоқчиман.
— Бош устига. Бу нарса оиламиз учун шарафдир, мўминлар амири. (Абдуллоҳ ибн Абдулҳаким "Сийрати Умар ибн Абдулазиз".)
* * *
Биз Ҳазрати Умарнинг энг севимли ва жонларидан ортиқ кўрган келинларининг, ҳатто, исмини ҳам билмаймиз. У ҳақда Ҳазрати Умарнинг бошқа хотиралари ҳам бўлиши керак эди. Таассуфки, тарихчилар бу ҳақда етарлича гап айтмаганлар.
Маълум нарса шуки, бу келиннинг Умму Осим Лайло исмли қизи бўлган. Лайло эса, келажакда оламни ўз адолати билан безайдиган яна бир амир Умар билан Абдулазизнинг онасидир. Бошқача қилиб айтганда, Умар ибн Абдулазиз Ҳазрати Умарнинг ўғиллари Осимнинг набирасидир. Ота тарафдан бобоси эса, машҳур Марвон ибн Ҳакимдир. Аллоҳ ҳар нарсага қодир. У бир кун келиб, Марвон билан Ҳакам Умарнинг наслини бирлаштириб, дунёга адолат тимсоли бўлган Умар ибн Абдулазизни берди.
* * *
Абу Бакра Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан ҳаётларининг охирги икки йилида танишган эди. У Тоиф камали пайтида Пайғамбаримизнинг: "Биз тарафга ўтган қуллар озод бўлади", деган эълонларини эшитиб, кечаси қалъадан арқонга осилиб тушган ва мусулмонлар тарафга ўтиб кетган эди. Яна ундан ташқари, Ислом лашкарига сафига саксон нафар қул ҳам қўшилган.
Мўминлар асл исми Нуфай бўлган бу одамни "Абу Бакра" деб чақира бошладилар. Шу тариқа унинг асл исми унутилди, унинг ўзи ҳам "Абу Бакра" деб чақирганларга: "Нега исмим билан чақирмаяпсиз? Ҳар ким ўз номи билан чақирилиши керак", деб танбеҳ бериб ўтирмади ва бунга кўникиб кетди.
Шу дамгача отаси уни тан олмаган, Мусайянинг ўғли сифатида отасининг уйида қул бўлиб вояга етган эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг эълонларидан хабар топгач, фурсатни кўлдан бермай, тезда бир қарорга келди. У қалъа деворидан арқонга осилиб, пастга тушаркан, кетидан отаси Ҳорис етиб келди:
— Кетма. Сени ўз номимга оламан. Ўғлим бўласан!
— Энди кеч! — деди у.
Унинг ортидан эргашиб келаётган иниси Нофиъ эса отасининг таклифини қабул қилиб, қалъада қолди. Тунгача Ҳориснинг қули бўлган Нофиъ тонгни унинг ўғли бўлиб оттирди.
Абу Бакра шундан кейин чин мусулмон бўлишга интилди. Отаси ҳам бир йилдан кейин Исломни қабул қилган эса-да, у Расули акрамнинг ёнларида қолишни афзал билди, Тоифга қайтмади. Кейинчалик содир бўлган нохуш воқеалар ҳам Абу Бакранинг иродасини бука олмади.
У Ҳазрати Умар даврларида ота бир синглиси Сафийа ва куёви Утба ибн Ғазвон билан биргаликда Басра шаҳрини қурувчилар гуруҳига қўшилди ва ўша ерда қолиб кетди. Куёви вафот этгач, унинг ўрнига Муғийра ибн Шўъба Басра волийси этиб тайинланди. Лекин Абу Бакра Муғийранинг охирги қилган ишидан қаттиқ хафа бўлди. Чунки...
Бир куни Абу Бакра Нофиъ, Шибл ва Зиёдлар (булар унинг ё она тарафидан, ё ота тарафидан укалари эди) билан суҳбатлашиб ўтираркан, шамол эсиб, дарпардани кўтариб юборди. Абу Бакра уни ёпиш учун ўрнидан турганида, кўзлари катта-катта очилиб кетди. Чунки қарама-қарши уйнинг ҳам дарпардаси кўтарилиб, ичкаридаги бор-йўқ нарса кўзга ташланиб қолган эди.
— Буёққа каранглар! Мен кўраётган нарсани сизлар ҳам кўряпсизлармй?
У ерда Муғийра бир аёл билан қовушиб ётарди.
— Ким у аёл?
— Уми? Умму Жамил.
Умму Жамилнинг эри Ҳажжож ибн Убайд Сақафий ўлган эди.
...Муғийра пешинни ўқиб бериш учун меҳробга йўл олаётганида, Абу Бакра уни тўхтатди:
— Сен бу аҳволинг билан имомликка ўта олмайсан!
— Аҳволимга нима қилибди? Нега ўта олмас эканман?
— Сенинг бир оз олдин нима қилганингни кўрдик, Муғийра! Абу Бакра ишни шундоқ қолдирмади. У Ҳазрати Умарга мактуб ёзиб, Муғийра ибн Шўъбани зино қилаётганини кўргани ва гувоҳлар ҳам борлигини билдирди.
Мактубни олган Ҳазрати Умар, ўз навбатида Абу Мусо Ашъарийга хат жўнатдилар: "Сени шайтон измига солиб болалаган жойга юбормоқдаман. Ўзинг билган шариат аҳкомларига қатъий амал кил, ҳеч нарсани ўзгартирма. Йўқса, Аллоҳ сени ўзгартиради". Абу Мусо ҳам жавоб хатини ёзиб: "Менга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саҳобаларидан бир-иккитасини қўшиб юборинг. Чунки улар менинг кўз очиб кўрганларим. Улар худди таомнинг тузи кабидирлар. Зеро, тузсиз таомда маза бўлмайди", деди.
Ҳазрати Умар унинг ўзи истаган саҳобийни олиб кетишига рози бўлдилар.
Абу Мусо Анас ибн Молик, Имрон ибн Ҳусайн, Ҳишом ибн Амр ва бошқалардан иборат 29 кишилик гуруҳ билан Басрага йўл олдилар. Уларнинг қўлларида Муғийра ва Басра халқига ёзилган мактублар бор эди.
* * *
Кутилмаганда Муғийра пойтахтга чақирилиб, Басрага янги волийлар тайинланди. Муғийра Мадинага етиб келиб, Ҳазрати Умар билан кўришди. У устидан шикоят тушганини англади. Изидан Абу Мусо жўнатган гувоҳлар ҳам шаҳарга кириб келишди.
Даставвал, Абу Бакра ўрнидан туриб, Муғийранинг Умму Жамил билан зино килаётганини кўрганини айтди ва қасам ичди. Ундан кейин Нофиъ, Шибл ҳам қасам ичди. Навбат Зиёдга келди. Агар у ҳам тўғри гувоҳлик берса, Муғийрага муҳаққақ жазо тайинланар эди. Муғийра юраги бўғзига келар даражада, ҳаяжон ичида эди. Бошқалар ҳам қаттиқ ҳаяжонланарди.
Ҳазрати Умар нима дейишга ҳайрон бўлиб турган йигитчага қараб, уни эшитишга тайёр эканликларини билдирдилар.
Зиёёд:
— Бир одамни кўрдим, — деб гап бошлаб, унинг зино қилаётгандаги ҳолатини айтиб берди.
Ҳазрати Умар бошқалардан сўраганлари каби ундан ҳам:
— Сурмадоннинг ичига қалам киргани каби аниқ кўрдингми? — деб сўрадилар.
Зиёд акалари қасам ичиб, "Ҳа", жавобини берган бу саволга у "Йўқ", деб жавоб берди.
Муғийра терга ботиб, ҳатто бўшаниб юборай деб ўтирарди. Ичига тўлиб кетган ҳавони беихтиёр ташқари чиқарди.
Абу Бакра ва бошқа гувоҳлар юзида норозилик аломатлари пайдо бўлди. Зиёд аравани қуруқ олиб қочиб, охирида гапириб юборган эди.
Балки у Муғийранинг котиб бўлгани сабаб шундай йўл тутгандир? Балки ростдан ҳам акаларидек воқеани аниқ кўрмагандир?
Ҳазрати Умар:
— Аёлни танийсанми? — деб сўрадилар.
— Йўқ. Лекин кўрсам, танийман.
Ҳаэрати Умар Зиёднинг "Йўқ" деганини Муғийранинг оқланишига етарли деб баҳоладилар ва Зиёдга:
— Сен бир чеккага чиқиб тур, энди, — дедилар.
Зиёд четга чиқди. Абу Бакра билан укалари номусли одамга туҳмат тошини отганлари учун саксон дарралик жазога тортилдилар. («Тарихи Табарий»)
Абу Бакра бундан хафа бўлмади, аксинча, хурсанд бўлди. Чунки виждони тоза эди. Бу ҳақсиз жазога, шубҳасиз, ажр бор. Зотан, у ёлғон гапирмади, туҳмат қилмади. У фақат иниси Зиёднинг ғалати гаплари туфайли калтак еди.
Қизиқ, Зиёд кўрганини тўлиқ айтиб бермагани сабаб оғалари айбсиз дарра егани учун виждони қийналганмикан? У эса, бир чеккада ўтириб, оғалари қай тариқа жазога тортилганларини томоша қилишдан бошқасига ярамади. Ҳолбуки, виждони қийналганида:
— Тўхтатинг калтаклашни. Воқеа, ҳақиқатдан, улар айтгандек бўлган, — дер эди.
Энг ёмони, ҳаммаси дарра уриш билангина тугаб қолмасди. Энди улар одамлар орасидаги ҳурматини йўқотиб, "туҳматчи" деган ном олади, ҳеч бир ишда уларнинг гувоҳлиги қабул қилинмайди. Бошқача қилиб айтганда, улар бир неча ижтимоий ҳуқуқлардан маҳрум бўлишади.
Бир тарафдан, шундай қилиш керак ҳам эди. Бировни зинода айблаган одам тўрт гувоҳ билан воқеа тафсилотларини аниқ сўзлаб бера олмаса, қози ҳам исбот учун қаттиққўллик қилмаса, кўп оилалар номуси топталиб, ҳар қандай одам бир-иккита ёлғончи гувоҳ топиб келиб, туҳмат қилишлари мумкин.
Абу Бакра саксон даррани еб бўлиб ўрнидан турди.
— Гувоҳлик бераманки, бу одам зино қилган, — деб қўли билан Муғийрага ишора қилди. Ҳазрати Умар хизматчиларга:
— Ушланглар буни, ётқизинглар, — деб буюрдилар.
Шунда Ҳазрати Али ўртага тушдилар:
— Унга яна жазо беролмайсиз, амирул мўминин.
— Нега?
— Чунки унинг гапини яна бир бор гувоҳлик деб қабул қилсангиз, гувоҳлар сони тўрттага етади. Унда Муғийранинг зонийлигини тасдиқланиб, уни жазолашга тўғри келади. Агар буни аввалги гувоҳликнинг такрори десангиз, унинг жазосини олиб бўлди.
— Сен ҳақсан, Али. Мен хато қилдим.
Ҳазрати Умар хизматчиларга Абу Бакрани қўйиб юборишни буюрдилар. Муғийра ўзини тутолмай, Абу Бакрага ташланмоқчи бўлди.
— Рухсат этинг, амирул мўминин, шу қулваччаларнинг таъзирини бериб қўяй.
Ҳазрати Умар шиддат билан унинг йўлини тўсдилар:
— Аллоҳ унингни ўчирсин, эй сўқир кўз! Сен тек тур! Валлоҳи, гувоҳлик тўлиқ бўлганида ўзинг таъзирингни ердинг, — дедилар ва Абу Бакрага юзландилар:
— Тавба қил, бундан кейин гувоҳлигингни қабул қилай. ("Тарихи Табарий"; Ибн Асир, "Ал-комил"; "Ёқубий тарихи")
— Йўқ — деди Абу Бакра, — тавба қилолмайман. Чунки мен ёлғон гапирганим йўқ. Бировга туҳмат ҳам қилмадим. Шунинг учун ўзимни ёлғончи деб ҳисобламайман. Унда ўз номусимни топтаган бўламан. Гувоҳлигим қабул қилинмаслиги мен учун муҳим эмас.
Энди Абу Бакра умрининг охиригача инсоний ҳуқуқлари чекланган одам сифатида яшаб, баъзида гувоҳлик учун чақирилганида ҳам "Мен гувоҳлиги қабул қилинмайдиган одамман", деб рад қилди.
Нофиъ ва Шибл Ҳазрати Умарнинг таклифларини қабул этиб, тавба қилишганини билдиришди.
Тўрт оға-ини яна Басра томон йўл олдилар. Зиёд бундан буён ҳам Басранинг янги волийига котиб қилишда давом этди. Бироқ, оғаси Абу Бакра билан ўрталарига совуқчилик тушиб, бир умр ярашмадилар.
Зиёд бу воқеани яхши эслаб қолди. Чунки кейинроқ унинг бошқа отадан экани айтилганида, у виждон товушини бостиришга уринди.
Муҳим мактуб
Ҳазрати Умар Басра волийлигига янга тайинланган Абу Мусо Ашъарийга мактуб ёздилар. Фақиҳлар катта аҳамият берган ва Исломда ҳукм чиқариш усулларининг асли ва асоси кўрсатилган ушбу мактубда одил раҳбар шундай деганлар:
"Абу Мусо, ҳукм қилиш Аллоҳ китобидаги фарз ва Расулуллоҳнинг суннатлари эканини биласан. Сенга даъво билан келганларида, уни чуқур англаб, кейин ҳукм чиқар ва уни ижро эт. Зеро, ижроси таъминланмаган ҳукмнинг баён қилиш билан чекланишидан наф йўқ.
Даъвогарларни ҳузурингда баробар кўр. Ҳар икки тарафга бир хил муомала қил. Юз ифоданг иккала тарафга бир хил бўлсин. Токи, обрў-эътиборлиси сенинг ноҳақликка йўл қўйишингга умид қилмасин ва, айни чоғда, заифроқ тараф адолатингдан ноумид бўлмасин.
Даъвогар даъвосини далиллар билан исботлаши лозим. У исботлолмаган тақдирда даъвони инкор қилган тараф қасам ичиб ўзини оқлаши керак.
Мусулмонларни ҳақ-ҳуқуқлари таъминлаган ҳолда ўзаро яраштириб қўй. Аммо Аллоҳ ҳаром қилганни ҳалол деган ва ҳалолни ҳаром деганлар билан муроса қилиш асло мумкин эмас.
Бирор одам ҳали йўқ, нарсани даъво қилса ёхуд далили узоқдалигини айтадиган бўлса, унга мухлат бер. Даъвосини исботлай олса, ҳаққини ато эт. Исботлай олмаса, унга ҳукм чиқариш ўзингга ҳавола.
Узоқдаги далил учун мухлат берилса, кейин эътироз пайдо бўлмайди.
Мабодо чиқарган ҳукмингга шубҳа қилган ёки ҳақиқат бошқа ёқда эканини англаган тақдирингда ҳақ ҳукмни танлашдан сени ҳеч нарса қайтармасин. Чунки ҳақиқат азалийдир. Вақтинча яширин қолса-да, бир куни ошкор бўлади ва ҳеч бир нарса уни инкор қилолмайди. Ҳақиқатга қайтиш эса, ботилда қолиб кетишдан яхшироқдир.
Барча мусулмонларнинг гувоҳликларини қабул қил. Фақат ёлғончилиги исботланган ёки шаръий жазо сифатида гувоҳлик бериш ҳуқуқидан маҳрум бўлган кишилар бундан мустасно. Шунингдек, қариндошлик ва қул-хожалик муносабатлари туфайли гувоҳликлари қабул қилинмайдиганлар бор. (Яъни, фарзанд отаси, қул хожаси фойдасига гувоҳлик бериши мумкинлиги эҳтимоли бор.) Булардан бошқа барча мўминларнинг гувоҳлиги қабул қилинади.
Бандаларнинг ниятлари ва ички дунёларини буюк Аллоҳнинг ўзи баҳолаб, ўзи ҳукм чиқаради. Далил билан исботланмаган ва қасам билан тасдиқланмаган ишга жазо берилмайди (яъни, буларнинг ҳукми Аллоҳга ҳавола).
Агар сенга Қуръон ва суннатда ҳукми айтилмаган даъво билан келсалар, аввал, уни яхшилаб тушуниб ол. Кейин у масаланинг Қуръондаги ўхшашлари билан таққосла ва ўшанга қараб ҳукм чиқар. Аллоҳ ҳузурида мақбул, ҳақиқатта яқин эканига кўнглинг чопса, ҳукм чиқар.
Ғанимларни муҳокама этаётганингда қаҳр-ғазаб, бепарволик қилма. Даъвогарга ҳам, айбланувчигаям азият етказма. Бировга паст ва бегона назар билан боқма. Чунки ҳақиқатни юзага чиқариш учун муҳокама қилиш муҳим вазифадир. У Аллоҳнинг мукофотига васила бўлади ва ҳукм чиқарувчи учун шарафдир.
Нияти холис ва самимий инсон, зарарига бўлса-да, ҳақиқатга интилса, Аллоҳ у орқали одамлар орасидаги ишларни ислоҳ этади ва тартибга солади. Ким ўзида йўқ, фазилатни бордек кўрсатишга уриниб, риёкорлик килса, Аллоҳ унинг айбини очиб, хор этади. Чунки Аллоҳ бандаларидан холис ва самимий ният билан, суннатга мос қилинган амалларнигина қабул этади. Сен Аллоҳнинг бу дунёда берадиган ва охират учун ҳозирлаб кўйган неъмат ва мукофотлари ҳақида нима деб ўйлайсан? (Яъни, улар буюк ва қийматлидир.)
Вассалому алайкум ва раҳматуллоҳ". (Ибн Қаййум Жавзий, "Иъламул муваққийн")
* * *
Абу Мусо Хайбар фатҳидан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳн ва саллам билан бирга бўлган эди. У Ҳабашистондан қайтган мўминлар билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига борганида, Хайбар қалъаси кўлга киритилиб, ғалаба нашидаси сурилган эди.
Қайтаётганида бир тепаликни ошиб ўтган баъзи саҳобалар поёнсиз уфқ ва юксак чўкқиларни кўрган ва Оламлар Яратувчисини эсга олиб, баланд овозда такбир айтиб юборган эдилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уларга:
— Ўзингизни тутинг. Сизлар узоқдагиларга ёки карга эшиттира олмайсизлар, — деганлар. Кейин ёнларида кетаётган Абу Мусонинг "Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ", деб кетаётганини кўриб:
— Абдуллоҳ — дея чақирдилар.
— Лаббай, Аллоҳнинг Пайғамбари!
— Сенга жаннат ҳазиналаридан бирини айтайми?
— Албатта, Аллоҳнинг Расули.
— У "Ла ҳавла ва ла қуввата илла биллаҳ" калимасидир.
Абу Мусонинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан боғлиқ илк хотираси шу эди. Шундан сўнг Набийи акрам билан яна тўрт йил бирга бўлди.
Энди Абу Мусо пойтахтдан анча узоқ бўлган Басра халқини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳн ва саллам келтирган диннинг асосларига таяниб бошқариш вазифасига тайинланди.
* * *
Ҳазрати Умар Абу Мусога яна бир мактуб ёздилар: "Қайси кун бўлишидан қатъий назар, ҳақи еб кетилганларни қабул қил ва уларни тингла. Адолатни қарор топтир, токи фосиқлар сендан қўрқсинлар. Сен ҳам уларни кўздан қочирма ва истаган вақтингда уларнинг таъзирини бериб қўйишга тайёр тур.
Жоҳилият давридагидек, қабилалар ўртасида адоват бўлиши мумкин. Кимдир бўлар-бўлмасга қабиласини ёрдамга чақираверса, билгинки, бу чақирув шайтондандир. Уларни Аллоҳнинг амрига бўйсунишга даъват кил. Уларга: "Сиз қабилангизга эмас, Аллоҳ ҳукмига чақиринг", де. Кўнгунларича уларга қилич ялонгочлаб тур.
Берилган неъматга шукр ва ҳамд айтиб яша. Одамлар орасида хушмуомалалик ва дўстона алоқани мустаҳкамлашга ҳаракат эт. Кечириш билан кучни ҳамоҳанг қил! Соддадил бўл ва одамларни севиб, улардан ёрдамингни аяма.
Менга келган хабарларга кўра, Дабба қабиласидан бўлганлар: "Яшасин, Дабба халқи", деб жоҳилият даврининг қичқириқларини айтиб юришганмиш. Уларга бу бақир-чақирлари яхшилик олиб келмайди, менимча. Мактубим сенга етиб борганида, уларга тушунтир. Агар қайтишмаса, уларнинг жазоларини бер ва бир-бирларига етолмайдиган жойларга кўчириб юбор.
Мўминларнинг жанозасида қатнаш, беморларни зиёрат қил. Уларнинг ишлари билан қизиқ. Эшигинг уларга доим очиқ турсин. Чунки сен ҳам уларнинг бирисан. Аллоҳ уларга юкламаган оғир масъулиятни сенга юклади.
Яна менга келган хабарларга кўра, сенда ва оилангда мусулмонларда йўқ озиқ-овқат, кийим-кечак ва уловлар бор эмиш. Эҳтиёт бўл, Абдуллоҳ ибн Қайс, бутун дарди еб-ичиб семириш бўлган, лекин семириши фақат ажалини тезлаштирадиган ҳайвон каби бўлма. Шуни яхши билки, волий йўлдан озса, фукаро ҳам адашади. Инсонларнинг энг бадбахти эса, инсонларни бадбахтликка бошлаган, уларга ёмонликда ибрат бўлган одамдир.
Вассалом". (Ибн Абду Раббиҳ.)
* * *
Шу ўринда Табарийнинг қуйидаги ривоятини келтириб ўтиш жоиз.
Четдан келганлардан Ҳазрати Умар:
— Волий беморингизни бориб кўрадими? Қулларингиздан ҳол-аҳвол сўраб, дардини эшитадими? Иш билан келганлар унинг эшиги олдида сарғайиб турмайдими? — деб сўрарди.
Агар салбий жавоб берилса, дарҳол ўша волийни ишдан олиб ташларди.
Дабба ибн Миҳсон
Абу Мусо Ашъарий Басрага волий бўлганидан кейин хутбаларда Аллоҳ таолога ҳамду сано айтар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга саловоту саломлар йўллар, кейин Ҳазрати Умар шаънини мадҳ қилар эди.
Бир куни Дабба ибн Миҳсон Абу Мусонинг ёнига келди.
— Нега хутбаларингда Абу Бакрни зикр қилмайсан, — деб у зот билан боғлиқ бир қанча хотираларини айтиб берди.
Ҳазрати Абу Бакр ҳақларидаги унинг бу эътирози Абу Мусога ёқмади. Балки Дабба, қўпол-дағал муомала қилгандир. Абу Мусо Ҳазрати Умарга хат ёзиб, Даббанинг устидан шикоят қилди. Мактуб унинг хутбадан норозилиги ҳақида эди. Ҳазрати Умар жавоб хати йўллаб, ўша одамни Мадинага юборишини сўради.
Бир куни Ҳазрати Умар усти-боши чанг, хорғин одамни учратиб қолдилар. Салом-аликдан кейин, йўловчи халифага сўз қотди:
— Мен Дабба ибн Миҳсонман. Басрадан келяпман.
Ҳазрати Умарнинг юзлари буришиб, энсалари қотди:
— Сенга марҳабо, демайман. Хуш келибсан, ҳам деёлмайман. Ўз оилангдагидек ҳурмат кўрасан, деб ҳам айтмайман.
Йўловчига бунақа кутиб олиш ёқмади. Бошқа бировга ҳам ёқмаслиги аниқ эди. Ҳазрати Умардек адолати билан шуҳрат қозонган зотдан бу сўзларни эшитиш, айниқса, оғир эди.
Абу Мусога даъвогар сифатида қаралди. Лекин Дабба айбдор сифатида тингланиши керакмасмиди? Фақат шикоятчининг гапи билан чегараланиб, шикоят қилинувчининг жазоланиши адолатни синдириш бўлади. Шикоят қилувчи қандай жиддийлик, диққат ва сабр билан эшитилса, устидан шикоят тушганга ҳам шундай муомала қилинсин, дея йўриқнома жўнатган шахсан Ҳазрати Умарнинг ўзлари эмасмиди?
Дабба астойдил хафа бўлди. Нима бўлса бўлар, дея ичидагиларни тўкиб солди.
— Сиз хуш келибсан, демасангиз ҳам роҳат ва ҳузурни берадиган Аллоҳдир. Оила масаласига келсак, у ҳам муҳим эмас, чунки менинг оилам йўқ. Ҳеч кимим йўқ. Ҳеч кимим, ҳеч вақоим йўқ, Лекин сиздан бир нарсани сўрамоқчиман: айбим бўлмай туриб, нимага асосланиб, мени ўз юртимдан чақириб олдингизу нима сабабдан бундай кутиб оляпсиз? Аллоҳ олдида бунинг ҳисоби берилмайдими?
Ҳазрати Умардек одамга бундай муомала қилиш, бундай савол бера олиш учун инсонда катта жасорат бўлиши ёки йўjтадиган ҳеч нарсаси бўлмаслиги керак эди.
— Нега менинг волийимни хафа қиляпсан? У билан нимани келишолмаяпсан?
Дабба енгил тин олди.
— Келинг, айтиб берай. Сизнинг волийингиз Аллоҳга ҳамду сано айтади, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам саловоту салом йўллайди, кейин сизни мақтай бошлайди. Унга Ҳазрати Абу Бакрни эслатиб: "Нега жуда кўп фазилатлари бўлган одамни зикр қилмаяпсан?" дедим. Гуноҳим шу. Ўртамизда бошқа англашилмовчилик бўлгани йўқ.
Шу гапнинг ўзи Ҳазрати Умарга етарли эди. У киши хато қилганларини тушуниб етдилар. Аввал бу одамни эшитиб, кейин гапирадиганини гапириш кераклигини ўйлаб, қилган ишидан пушаймон бўлдилар.
— Валлоҳи, сен ҳақсан. Аллоҳ сени кечирсин, мени афв этасанми?
Ҳазрати Умар буларни чин дилдан айтаётганларини кўзларидан оқаётган ёшдан ҳам билса бўларди. Ҳамма ҳам хато қилиши мумкин, у киши ҳам инсон бўлиб янглишган эдилар, лекин хатосини дарҳол тан олдилар. Зотан, Аллоҳ муттақий бандаларини "улар хатоларида туриб олмайдилар", деган маънода мадҳ этган.
Дабба ҳеч иккиланмасдан: "Аллоҳ мўминлар амирини кечирсин", деди.
Ҳазрати Умар сўзларида давом этдилар:
— Валлоҳи, Абу Бакрнинг бир куни ва бир кечаси, Умарданам, Умарнинг оиласиданам хайрлидир. Сенга унинг бир куни ва бир кечасини гапириб берайми?
— Ҳа, мўминлар амири, гапириб беринг.
У зот Ҳазрати Абу Бакрнинг Набийи Акрам соллаллоҳу алайҳи ва саллам билан ҳижрат йўлидаги ғорда ўтказган бир кечалари ва Расулуллоҳ вафот этган кундаги ҳолатларини гапириб бердилар, Ҳазрати Абу Бакрнинг ўшанда эришган даражаларини сўйладилар.
Сўнгра Абу Мусога қилган иши ёқмаганини айтиб мактуб ёздилар.
Дабба бир оз дам олгач, хотиржам юртига кайтди. У қайтаркан, оловдек тез аланга оладиган, лекин ҳақни севган, адолатни тиклаш учун ҳар қандай фидокорликка тайёр инсон ҳақида ўйлаб кетди.
Бу воқеа Ҳазрати Умарнинг ҳам хотираларида муҳрланиб қолди. Бу ерда жасорат аҳамиятли эди. Дабба Ҳазрати Умарга ҳақиқатни айтмай, жим туриб, ҳақини нариги дунёга олиб кетса ҳам бўларди. Аммо бу иши одамларга ибрат бўлди. Ҳақиқат порлаганда унга чексиз эҳтиром кўрсатадиган Ҳазрати Умарнинг содиқликлари бу воқеа билан янада мустаҳкамланди. Зеро, Ҳазрати Абу Бакриинг вафот этишлари у зотнинг ҳақлари топталишига сабаб бўлмаслиги лозим эди. Ўзидан билимлиларга Ҳазрати Умардек катта эҳтиром кўрсатадиган инсон бошқа йўқ бўлса керак.
Бир маст одам
Ҳазрати Умар соқолини силаб ўйга толдилар. Қаттиқ жаҳли чиқиб, ўзларини зўрға босиб турардилар. Чунки ҳозир рамазон ойи эди. Лекин у кишини асабларини ўйнаётган, лол қолдирган ва ўйлашга мажбур қилган нарса бу эмасди. Қаршисида турган сурбет одам куппа-кундузи ичиб олган эди. Ичганига гувоҳ қидириб юришнинг кераги йўқ, чунки оғзидан шароб ҳиди анқигандан анқирди. У гапираётганида бемалол гапиролмас, устига-устак оёқда туролмайдиган аҳволда эди.
— Жазосини берайликми?
— Йўқ, ҳозирча қўя туринг. Уни уришдан фойда йўқ. Нега таёқ еганини англайдиган ҳолга келиб олсин.
Мақсад уни ёмон ишидан пушаймон қилиш эди. Чунки бир гуруҳ одамлар олдида шармандали иши учун жазо олса, кейинги сафар қадаҳни ўйлаб кўтаради. Аксинча, маст одам фақат калтак еган бўлиб чиқади, нега калтакланганини ҳам билмаслиги мумкин.
Орадан бир неча соат ўтиб, ҳалиги одамнинг хуши бошига келиб, сўзга кириб қолди бинойидек. Ҳазрати Умарнинг амрлари билан қамчи келтирилди. Лекин қамчи у зотга ёқмади:
— Жудаям енгил ва юмшоқ экан.
Иккинчисини қаттиқ деб рад этди. Ўртача қаттиқликдаги қамчи келтиришди ва ўшаниси унга маъқул бўлди.
— Ураётганда қўлтиқ ости кўринадиган даражада қўлингни кўтарма, юзи, боши ва таносил (жинсий) аъзоларига урма, — деб огоҳлантирдилар Ҳазрати Умар.
Чунки мақсад душмандан қасос олаётгандек уриш эмасди. У шароб ичгани туфайли мана шундай қаттиқ жазо олаётганини билса кифоя эди. Лекин юмшоққина қилиб уриш ҳам мумкин эмасди.
Саксон дарра уриб бўлинди. Ҳазрати Умар қамчилаган одамга юзланди:
— Яна йигирма дарра урасан. Бу рамазонда ичганининг жазоси. ("Китобул хараж")
Калтакдан кейин бояги одам қўйиб юборилди. Энди биров унга "ичма" дейишига ҳожат йўқ эди. Зеро, еган дарралари унга етарли насиҳат бўлди.
Исми номаълум бу инсон кейин яна ичган-ичмаганлигини билмаймиз. Билганимиз кейинроқ Ҳазрати Али ҳам рамазон ойида ичган одамга худди шундай жазони берган эди. ("Китобул хараж")
Масжидул Ҳарамнинг кенгайтирилиши
Ҳижратнинг 17 йили ражаб ойида Ҳазрати Умар Зайд ибн Собитни ҳузурларига чақирдилар ва:
— Мен умра қилмоқчиман. Сени ўрнимга қолдираман, — дедилар. Сўнг Маккага отландилар.
Маккага яқинлашганларида бир чўпонни учратдилар ва салом бериб:
— Менга битта қўй керак, сотасанми? — деб сўрадилар.
— Сота олмайман.
— Нега?
— Чунки мен фақат чўпонман, сурувнинг эгаси эмасман.
— Яхшиси, қўйни сотиб, пулини ол. Хўжайинингга бўри еб кетди, дейсан, тамом— вассалом.
— Йўқ, бундай қилолмайман.
— Хўп, фойдали таклиф олдинг, нега қабул қилмаяпсан?
— Раббим мени кўриб, суҳбатимизни эшитиб турибди. Унга нима деб жавоб бераман?
Жавоб Ҳазрати Умарни йиғлатди. Излаганлари айни шу инсон эди. У мард, ҳалол ва дунё учун охиратини сотмаган инсон. Мана Аллоҳга бўлган муҳаббатнинг инсонни олиб чиқадиган даража ва мартаба намунаси.
— Сен кимнинг чўпонисан? Поданинг эгаси ким?
Ҳазрати Умар пода эгасини билиб олиб, чўпон билан хайрлашдилар. Чўпон эса, икки дақиқа аввал хиёнат қилишни таклиф этган, лекин унинг жавобидан йиғлаб юборган баланд бўйли сийрак сочли бу одам ортидан ҳайрат билан тикилиб қолди (Ҳазрати Умар эҳромда бўлганлари учун бошлари очиқ эди).
Чўпон у зотни танимади ҳам. Унинг азиз кишилигини фақат нуроний юзи ва самимиятга тўла кўзларидан билган бўлса, бордир. Чўпон ёнида хизматчию қўриқчилари бўлмаган Ҳазрати Умарни таниши ва Амирул мўминин дея мурожаат қилиши ақл олмайдиган ҳолдир.
Ҳазрати Умар Маккага етиб боргач, пода эгасини чақиртирдилар:
— Ўша чўпонни сотиб олишни истайман.
— Уни сизга ҳадя киламан, мўминлар амири. Лекин нега уни сотиб олмоқчисиз, шуни билмоқчиман.
Ҳазрати Умар бўлган воқеани айтиб берди. Кейин ҳалиги қулни чақиртиришди. Чўпон қаршисида бир кун аввал учратган одам билан хўжайинини кўриб шошиб қолди.
— Энди амирул мўмининга тегишлисан, менга боғлиқлигинг қолмади.
"Менга йўлда сохтакорликни таклиф қилган шу одам амирул мўмининми?!" деб юборишдан ўзини зўрға тийиб қолди. Зотан, унинг гапиришига ҳожат йўқ, эди. Ҳазрати Умар:
— Сени Аллоҳ ризоси учун озод қиламан, энди эркинсан, — дедилар.
У қулоқларига ишонмай қолди. Кеча ўзи Аллоҳ ризоси учун ҳалоллик қилган эди. Бугун эса, уни Аллоҳ ризоси учун озод қилишяпти.
Юзларидан мамнуният ёғилиб:
— Аллоҳ сиздан рози бўлсин, мўминлар амири! — деди. ("Иҳйоу улумиддин")
Ҳазрати Умар умрани адо этиб, Махрама ибн Навфал, Азҳар ибн Абду Авф, Ҳувайлид ибн Абдул Уззо ва Саид ибн Йарбуларни чақириб:
— Сизларга Масжидул Ҳарам чегарасини билдирувчи тошларни янгилаш вазифасини топшираман, — дедилар.
Маккада Ҳаром ҳудуди бор. Бу ҳудудда уришиш, ов қилиш ва дарахт кесиш ман қилинган. Бу ерда жанг ҳам олиб борилмайди. Бу жойлар пайғамбар Иброҳим алайҳиссалом тарафидан Жаноби Мавлонинг ваҳий ва илҳоми билан белгиланган, кейинрок, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам уни янгилаганлар. Шамол Ҳаром ҳудудини белгилаб турувчи тошларни қум билан қоплаб, вақт ўтиши билан кўринмай қоларди. Тошлар вақти-вақти билан янгиланмаса, бу ҳудудни билиш қийинлашиб, ҳатто билинмай кетарди. Шунинг учун бу ишни ҳудудни яхши билган тажрибали одамлар амалга ошириши керак эди.
Тўрт биродар буйруқни бажариш учун ишга киришдилар.
Ҳазрати Умар шу йили Каъба атрофини ўраб турувчи Масжидул Ҳаромни ҳам кенгайтиришга қарор қилдилар. Чунки йилдан-йилга ортиб бораётган ҳожиларга масжид кичиклик қилаётган эди.
Шу мақсадда Масжидул Ҳарамга кўшни яшовчилар билан учрашиб, уйларини сотиб олиш истагини билдирдилар. Лекин одамлар бунга унашмади. Улар Каъбадан узоқлашишни исташмаётган эди. Жоҳилиятдаки, катта аҳамият беришган Каъбадан энди Ислом даврида айрилсинларми?
Лекин бошқа йўл йўқ эди. Ҳазрати Умар ҳам уларнинг дилларига озор бериб, уйларини тортиб олиш учун бу қарорга келмаганлар. Зеро, беш-ўн кишини хафа қилиб ҳам бу ишни қилишлари мумкин эди. Мабодо, бу ишни қилмасалар, ҳар йили кўплаб мусулмонлар қийналади, ҳатто ҳаж арконларини бажаролмай қолишлари ҳам мумкин.
Ҳазрати Умарнинг амрлари билан, уйлар бузилиб, эгаларига белгиланган нарҳдан юқорироқ пул берилди. Лекин улар олишмади.
— Бу пулни истаган вақтингизда олиш шарти билан Байтулмолга қўяман, — дедилар Ҳазрати Умар.
Шундай қилиб, Масжидул Ҳаром қисқа муддатга бўлса-да, ҳожиларга кифоя қиладиган ҳолга келтирилди.
Яна бир масала "Мақоми Иброҳим" номли тошнинг ҳолати ҳақида эди. Бу тош Иброҳим алайҳиссалом Каъбани қураётганларида ҳавоза учун ишлатилган, Аллоҳнинг қудрати билан у зотнинг муборак оёқлари шу тошга ботган эди. У ўша замонлардан хотира бўлиб, ҳатто Қуръонда ҳам алоҳида зикр қилинган.
Ҳозирча эса, Каъбада турар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳам унга тегмаган эдилар. Энди ҳожилар сони ортиб бориши билан, бу тош атрофида тирбандлик вужудга келиб, тавоф қилишда қийинчилик туғдирарди. Ундан ташқари, тавофдан кейин одамлар бу тошга яқин жойда намоз ўкиб, "Иброҳимнинг турган ўрнини намозгоҳ қилиб олинг", (Бақара сураси, 125-оятдан) деган амрни бажармоқчи бўларди.
Ҳазрати Умар улуғ саҳобийлар билан кенгашиб, тошни Каъбага нисбатан жойлашган чизиғи бўйича узоқроққа кўчиртирдилар. Бугунги кунда Мақоми Иброҳим Каъбадан ўн беш қадамлар нарида турибди.
Бошқа ривоятга кўра, Ҳазрати Умар Мақоми Иброҳим ўрнини зулҳижжа ойида ҳажга келганларида ўзгартирганлар. (Ибн Касир, "Ал-бидоя")
* * *
Бир неча киши Ҳазрати Умарнинг ҳузурларига келиб:
— Амирул мўминин, биз Макка ва Мадина орасида сув бўйида яшаймиз. Сув бор жойга уй қуришга рухсат берсангиз, — дейишди.
— Йўловчилар сояда дам олишлари ва сувдан фойдаланишларига имконият яратиб, уларга ҳалақит қилмайсизлар.
— Хўп, бу шартни қабул қилдик, — деб чиқиб кетишди. (Ибн Асир, "Ал-комил")
* * *
Мадинадаги Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг масжидлари ҳам кичиклик қилиб қолди. Чунки жамоат кундан-кунга ортиб борарди. Бу ерда ҳам муаммонинг ечими масжид атрофидаги уйларни сотиб олиб, масжидга қўшиб юбориш эди. Ўша уйлардан бири Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг амакилари Аббосники эди. У кишига белгиланганидан кўпроқ пул таклиф қилинса-да, сотишни ҳеч истамадилар.
Охири иш қозига ҳавола қилинди. Ҳазрати Умар одатларидан чекинмаган ҳолда ҳакам танлашни қаршиларидаги одамга қолдирдилар. Аббос розийаллоҳу анҳу Убай ибн Каъбни танладилар. Икковлон бориб, Убайга воқеани айтиб беришди. Убай ҳар икки тарафни ҳам тинглаб бўлгач, ҳукм чиқардилар:
— Аббосни рози қилишингиз керак. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва саллам масжидларига бўлса ҳам, эгасининг розилигисиз хрч бир уйни қўшиб ололмайсиз.
Икковлари ҳам ташқарига чиқишди. Аббос Ҳазрати Умарга ўгирилдилар:
— Ўша уйни мен Аллоҳ ризоси учун баҳш этдим, эвазига ҳеч нарса керакмас. (Шиблий, "Асри саодат")
Аббоснинг бу хатти-ҳаракати тушунарсиз эди. Уйни Аллоҳ ризоси учун баҳш этадиган бўлса, Ҳазрати Умарни овора қилишдан мақсади нима эди? Ёки у киши баҳш этмоқчи бўлди-ю Ҳазрати Умар унамадиларми? Ёхуд Ҳазрати Умар уйни арзон-гаровга сотиб олмоқчимидилар?
...Масжид етарли даражада кенгайтирилди. Фақат уммул мўмининлар — оналаримиз уйлари масжидга туташ қолдирди.
Тамим Дорий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам даврларида бажарган масжид қандилларини ёқиш ишини Ҳазрати Умар замонларида ҳам давом эттирди.
Бу орада Мадинага бир оз миқдорда ёғоч келтирилди. Уни одамларга бўлиб берилса, жуда оз улушдан тушар, бирор ишга яратиш маҳол эди. Шунинг учун Ҳазрати Умар ёғочни масжидда ўтин қилиб ёқиб, ундан барча фойдаланишини истадилар ва масжидга олдирдилар.
Масжид ичига аввал Ақиқ ўлкасидан келтирилган бўйралар, кейин намат тўшалди. Шундай қилиб, масжид анча кенгайиб, ибодат қилишга бир мунча қулай шароит яратилди.
* * *
Жума кунларининг бирида Ҳазрати Умар минбарда хутба ўқиётган эдилар, кўзлари эшикдан кирган одамга тушди. У киши Ҳазрати Усмон эди. Хутбаларини бўлиб, Ҳазрати Усмонга юзландилар:
— Одам шу пайтдаям келадими, Усмон?
Ҳазрати Усмон далада ишлаётганларини, азонни эшитишлари ҳамоно таҳорат олиб келганларини айтганларида, Ҳазрати Умар ҳайрат ва жаҳл ичра қолдилар. У киши Ҳазрати Усмондек дўстлари шундай кунда диққатлироқ ва зийракроқ бўлиши керак, дея ўйлаган эдилар. Зеро, у оддий Усмон эмас, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам севган, ҳурмат қилган, икки қизларини берган Ҳазрати Усмон эди.
— Демак, шунчаки таҳоратми? Ваҳолангки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам жума кунлари ғусл қилиб келишни ва бадандаги ҳид билан бошқаларга озор бермасликка қандай аҳамият қилганларини билмайсанми? — дедилар, сўнг яна хутбаларида давом этдилар.
* * *
Шу ўринда Ҳазрати Умар намозни жамоат билан ўқишга катта аҳамият берганлари ҳақида ҳикмат бор:
— Дўстларингизни намозда кўрмасангиз, уйларига бориб зиёрат қилинглар. Бемор бўлса, шифо тиланглар. Касал бўлмай, масжидга чиқмаётган бўлсалар, жамоатга қўшилишга унданглар. Келаётганларни олқишланглар.
У киши намсозни вақтида ўкишга эътибор берардилар. Чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан: "Амалларнинг қайси бири энг яхшиси?" дея сўраган саволларига: "Вақтида ўқилган намоз", деган жавобни олган эдилар.
Бир оқшом ишлар кўпайиб кетгани туфайли намоз вақтидан бир оз кечикди. Намоз адо этиб бўлинганида шафақ қизиллиги йўқолиб, қоронғу тушиб қолган эди.
Бу нарса Ҳазрати Умар кутмаган ҳол эди, шунда у киши қулларидан бирини чақириб:
— Сени Аллоҳ ризоси учун озод қиламан. Шу ондан эътиборан эркинг қўлингда, — дедилар. ("Иҳйоу улумиддин")
Амирнинг қўли от узангиси бўладими?
Абдуллоҳ ибн Аббос ҳали ёш йигитча бўлса-да, Ҳазрати Умар унга катта ёшдагилар қатори илтифот ва ҳурмат кўрсатар эдилар. Буюк раҳбарнинг Ибн Аббосга бундай муносабатда бўлишларига сабаб унинг илми ва иқтидори эди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам у зотни ҳали болалигида қучоқларига олиб, Аллоҳдан уни Қуръон билимдони қилишини сўраб илтижо этган эдилар.
Ўзлари ҳам каттагина олим бўлган Ҳазрати Умар илмга бўлган эҳтиромлари туфайли набиралари тенги Ибн Аббосни мажлисларнинг тўрини кўрсатадиган даражада ҳурмат қилардилар. Нафақат уни, балки бошқа илмли ёшларни ҳам эъзозлар эдилар. Масалан, отга минаётган Зайд ибн Собитга қўлларини узанги қилган ҳолда оёғидан тутиб, ёрдамлашиб юборардилар. Буни ихлос билан Аллоҳ ризоси учун қилардилар. Ваҳолангки, Зайд Ҳазрати Умарнинг набиралари тенги ўспирин эди.
Бир куни Ҳазрати Умар яна Зайдга отни минишга кўмаклашдилар, кейин ҳайрат билан қараб турган атрофдагиларга ўгирилдилар:
— Зайд ва унинг шогирдларига шундай мулозамат қилингиз.
Аслида Абдуллоҳ ибн Аббос ҳам, Зайд ибн Собит ҳам илм савияси бўйича Ҳазрати Умарга тенг эмасди. Бу билан Ҳазрати Умар ҳар соҳада бўлгани каби, тавозуъда ҳам бошқаларга ибрат кўрсатар эдилар.
Ҳазрати Умарнинг фикрларича, кундузлари рўзадор, кечалари бедор мингта жоҳил обиднинг ўлими бир олимнинг ўлими билан бир хил эмас. Чунки олим адашса, олам адашади.
Одамлар гоҳ-гоҳида у кишининг шундай деганларини эшитиб қолардилар:
— Илм олинглар! Илм билан биргаликда вазминлик ва ҳалимликни ҳам ўрганинглар. Бошлиқларингизни ҳурмат қилинглар, уларга нисбатан тавозуъли бўлинглар. Такаббур олим бўлишдан сақланинглар. Агар кибрли ва манман бўлсангиз, илмнинг эмас, жаҳлнинг йўлига юрган бўласиз...
Бир суҳбат асносида Ҳазрати Умар шундай деганлари нақл қилинади:
— Бу уммат учун энг таҳликали ҳисоблаганим мунофиқ олимлардир.
Мажлисдагилардан бири:
— Билимдон мунофиқ деганда нимани назарда тутяпсиз, мўминлар амири? — деб сўради.
— Илм фақат тилларида бўлиб, қалбларида Аллоҳдан қўрқмаган, қиладиган ишлари фосиқлик бўлганларни назарда тутяпман.
Фитна
— Бугун жаноза борлигини биласанми, Ҳузайфа?
— Ҳа, биламан.
— Унда юр, ўқиб олайлик.
— Ўқишни истамайман.
Ҳазрати Умар Ҳузайфа ибн Йамонни зўрламадилар. Лекин ўзлари ҳам йўлларини ўзгартирдилар, жанозага бормадилар. Вафот этган киши мунофиқлардан эканини англадилар.
— Мунофиқлардан яна борми, Ҳузайфа?
— Ҳа, бир нечта бор.
Ҳазрати Умар: "Уларни менга айтсанг, хурсанд бўлардим", деёлмадилар. Чунки илтимос барибир қондирилмасди. Бу мавзуда Ҳузайфа оғиз очмаслиги, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам унинг қулоқларига пичирлаб айтган бу сўзларни у ўзи билан қабрга олиб кетиши маълум эди.
— Майли, Ҳузайфа, лекин айт-чи, ўша бир нечтанинг ичида мен ҳам борманми?
Ҳазрати Умардек инсон бу саволни бермасликлари кераклигини биз биламиз. Агар бу дунёда Ҳазрати Умар ҳам мунофиқ бўлсалар, қолганлар орасидан чин мусулмонни кундузи чироқ ёқиб топиш даргумон. Ҳазрати Умар ҳам бу саволни майнавозчилик қилиб эмас, жиддий сўраётган эдилар.
Зеро, Ҳазрати Умарнинг фикрларича, унинг даражасидаги инсоннинг хатоси оддий одамнинг хатоси билан баробар эмас. Яна у зот бир тарафдан Аллоҳнинг раҳматидан умидини узмаган, бошқа тарафдан Унинг азобидан асло хотиржам бўлмаган тақво соҳиби эдилар. "Муҳаммад уммати орасида энг юксак мартаба соҳиби бор", дейилганда, "Ўша мен эмасмиканман?" деб умид қилган ҳам, "Шу уммат орасида энг мунофиқ одам бор, ўша одам азобга маҳкум", дейилганда ҳам, "Ўша мунофиқ мен эмасмиканман?" дея қўрққан одам Ҳазрати Умар эдилар.
— Йўқ, амирул мўминин, сиз мунофиқ эмассиз!
Ҳазрати Умар енгил тин олдилар.
* * *
Кунларнинг бирида Ҳазрати Умар Ҳузайфа ҳам қатнашаётган йиғилишда:
— Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг фитна хусусида айтган гапларини ким хотирлайди? — деб сўрадилар.
— Мен! — деди Ҳузайфа ибн Йамон.
— Ҳа, Ҳузайфа, сен жудаям жасур инсонсан. Қани гапир-чи, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам нима деган эдилар?
— Инсон хотин туфайли тушадиган фитналар юз беради. Яна моли, бола-чақаси, қўшниси ва, ниҳоят, ўзи туфайли фитналарга дучор бўлади. Уни буларнинг гуноҳи ва залворидан рўзаси, намози, садақаси, ёмонликдан қайтариб, яхшиликка даъват қилишлари қутқариб қолади.
Ҳазрати Умар яна сўз олдилар:
— Буни сўраётганим йўқ, Расулуллоҳнинг денгиз тўлқинлари каби жўшадиган фитна ҳақида гапирганларини айтмоқчийдим.
— У фитналарнинг сизга нима даҳли бор, мўминлар амири? Сиз билан ўша фитналар орасида қулфланган эшик мавжуд.
— Унда айт-чи, бу эшик очиладими ё бузиладими?
— Бузилади.
— Кейин ҳеч қачон ёпилмайди...
Суҳбат шу ерга келганда узилди. Кейинроқ Ҳузайфа билан бўлган суҳбатда бир киши:
— Умар бу эшик кимлигини билармидилар? — деб сўради.
— Ха, У буни тундан кейин кундуз келишини билгандек, аниқ биларди. Мен у билан бу мавзуда очиқ-ойдин гаплашиб олганмиз.
Улар ҳам: "Ўша эшик ким экан, Ҳузайфа?" дейишолмади, лекин бу билан кўнгиллари жойига тушмай, Масруқдан илтимос қилишди. Масруқ Ҳузайфани топди.
— Эй Расулуллоҳнинг дўсти. Дўстларингиз сиздан ўша бузиладиган эшик кимлигини сўролмабди. Аммо мендан шу одам кимлигини сўраб беришимни илтимос қилишди. Эшик бўлган ўша инсон ким?
— У Умар ибн Ҳаттобдир! (Муслим, "Фитналар")
* * *
— Буям бир фитна...
Ҳазрати Умар шундай дейишга, шундай деб ўйлашга мажбур эдилар. Чунки келтирилган хабар кишини хурсанд қилмасди. Гап Сабиғ исмли шахс ҳақида эди. У илм мажлисларида Қуръондаги муташобиҳ оятлар ҳақида саволлар бериб, одамларни чалғитаётган экан.
Маълумки, Қуръондаги баъзи тушунилиши кийин ёки умуман тагига етиб бўлмайдиган оятлар муташобиҳ дейилади.
Аллоҳ таоло қалблари ботилга мойил бўлган одамларгина муташобиҳ оятларга бурун суқишларини ва буни фақатгина фитна-фасод кўзғатиш мақсадида қилишларини айтган. (Оли Имрон сураси, 7-оят)
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам даврларида "Алиф Лом Мим" каби фақат ҳарфлардан иборат оятлар ҳақида савол сўралмаганидек, Аллоҳнинг қўли, юзи, кулиши, истивоси борасида ҳам биров сўраб ўтирмаган.
Бундан ташқари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: "Қуръоннинг муташобиҳ оятлари билан машғул бўлган ва бу йўлда жидду жаҳд қилган кишиларни кўрганингизда, билингизки, Аллоҳ "фитнага солувчилар" деган кишилар улардир. Уларга яқинлашманглар!" дея огоҳ этганлар. ("Тафсири Табарий")
Шу кунгача бутун ҳаётини Ислом ва Қуръонга хизмат билан ўтказган Ҳазрати Умар, табиийки, бу хабардан ларзага тушдилар, ғазабландилар. Яна бир фитна чиққани учун Аллоҳга ҳамд ва шукр қилинмасди. Демак, гапни бунақа мавзуларга бурганлар секин-секин ғимирлаб қолишибди.
Зотан, Ислом давлати кенг сарҳадларга ёйилар экан, шундай муаммолар чиқиши табиий ҳол эди. Фикрлаш тарзи, урф-одати, анъаналари, маданияти бир-биридан фарқ қилувчи элатлар ўзларига етказилган Исломни Ҳазрати Умар, Ҳазрати Али каби чуқур англамас эдилар, уларнинг тушунчасига ўзлари яшаётган муҳит ҳам таъсирини ўтказарди. Ҳар кимни Ҳазрати Умардек диндор ва тақводор деб қабул қилиш, саҳобалардан кутилган ишларни эндигина мусулмон бўлганлардан кутиш тўғри. Арабларнинг ўзидаёқ динга турлича ёндошадиганлар бўлганидек, ажамлар орасидан ҳам шундайлар чиқиши аниқ эди...
Ҳозир қилиниши зарур бўлган иш ўша Сабиғ исмли одамни топиш, уни сўроқ қилиб таъзирини бериб қўйиш эди.
Ҳазрати Умар даставвал хурмо шохидан калтак ясаб олдилар ва ёнларига суяб қўйдилар. Кейин эшик очилиб, бир киши ичкари кирди. Салом бергач:
— Мен Аллоҳнинг кули Сабиғман, — деди.
— Мен Аллоҳнинг бандаси Умар ибн Ҳаттобман.
— Сиздан бир саволимга жавоб олиш учун келдим, мўминлар амири!
— Сўра, билганимиз қадар жавоб берамиз.
— Аллоҳ Қуръонда "Раҳмон Арш устига истиво қилди", деган. Шу оятда нима назарда тутилган?
— Одамини топиб сўрадинг-ку! — дедилар Ҳазрати Умар ва қўл узатиб бояги калтакни олдилар. Сабиғ кутилмаганда кетма-кет бир неча зарба еди. Ҳазрати Умар уни урарканлар: "Сен мўминлар орасида фитна-фасод чикариб, уларнинг пок эътиқодларига шубҳа аралаштирмоқчимисан?!" дердилар.
Сабиғ бу сафар найранги ўтмаслигини англади. У берган саволига жавоб ҳам кутмай, калтакдан қутулиш пайига тушди.
— Худо ҳаққи, мўминлар амири, етади. Ишонсангиз, ҳамма нарсани унутдим. Нимани сўраганим ҳам эсимдан чиқиб кетди.
Ҳазрати Умар унга етарли сабоқ берганларига ишонч ҳосил қилгач, тўхтадилар.
— Ўша саволни яна бир бер-чи!
— Йўқ, валлоҳи, йўқ. Энди бунақа нарса сўрамайман.
— Яхши, боравер! Лекин яна шу ҳақда оғиз очганингни эшитиб қолсам...
— Хотиржам бўлинг, мўминлар амири, эшитмайсиз! ("Қуртубий тафсири")
Ҳақикатдан ҳам, Сабиғ олган илк сабоғидан тўғри хулоса чиқариб, ҳаётининг охирига қадар бировни бу каби саволлар билан безовта қилмади. У "амирул мўмиин Умар" деганда ичини титроқ босиб, хурмо шохи калтаги эсига тушиб, етарли дарс олганини хотирлар эди.
Сабиғнинг бундан кейинги ҳаёти ибратли кечди, десак хато қилмаган бўламиз. Лекин иш шу ерда Сабиғнинг ўзи билан битмаслиги аниқ эди. Келажакда беҳисоб сабиғлар чиқиб, одамлар орасига қанчадан-қанча фитна-фасодлар ёяди, ҳаммаёқни вайрон қилади, аммо улар қаршисида хурмо шохини тутиб адабини берадиган умарлар бўлмайди.
Оз ейишга одатланган амир
Ҳазрати Умар бир хутбаларида шундай дедилар: — Менинг Аллоҳ берган мол-дунё олдидаги ҳолатим етимнинг молига қараб қолган одамнинг аҳволига ўхшайди. Шу сабаб, агар тасарруфимда ўзим ва оиламга етадиган маблағим бўлса, етимнинг молидан олиш ҳақида ўйламайман. Мабодо, муҳтож бўлиб қолсам, эҳтиёжим қадар оламан. Кейинчалик қўлим узайиб, бойлик орттирсам, еганим ҳаққини тўлаб қўйишни истайман. ("Табақот")
Бошқа бир хутбаларида эса қуйидагиларни сўзлаган эдилар: — Байтулмолдан менга ҳалол бўлгани, халифа бўлишдан аввал ўзимнинг молимдан қанча сарф қилган бўлсам, шунчадир.
Ўшанда Ҳазрати Умар хутба қилар эканлар, Анас ибн Молик, Абу Усмон Нақдий ва бошқаларнинг кўзлари халифанинг эгнидаги кийимда эди. Ридонинг белдан тепа қисмининг ўзида ўн иккита ямоқ бор эди. Бу ямоқларнинг бир қисми тери парчалари эди. ("Табақот", Ибн Асир, "Ал-комил")
Ҳеч ким юрак ютиб: "Умар, биз сизнинг шундай деб ўйлашингизни қаердан билайлик?" деёлмас эди. Лекин у зот эгниларидаги кийимни бир-икки соатдан кейин ечиб ташлаб, сўнг яхшисини кийиш, фақат одамларда бошқача фикр уйғотиш учун киймаган эдилар. Ҳазрати Умарда бундай тубан ва бетавфиқ ният йўқ эди. Зеро, уйда ҳам, элчилар гуруҳини қабул қилганларида ҳам, масжидга чикқанларида ҳам киядиган кийимлари шу эди. Шундай кийинишни ўзлари учун расман қабул қилган эдилар.
Бир куни Ҳазрати Умар йўқлаб келган одамларга шундай дедилар:
— Эшитинглар, Аллоҳ берган молдан менга ҳалол бўлгани ҳақида айтаман: битта қишлик, битта ёзлик кийим, иккита энгил-бош. Ҳаж, умра ва бошқа сафарларга чиқиш учун бир бош улов. Ўзим ва оилам учун озуқа. Бу озиқ-овқатнинг миқдори Қурайшнинг ўртаҳол оиласи қанча еса, шунчадир. Бир нарсани унутманглар: мен ҳам бир мусулмонман. Уларнинг аҳволи қандай бўлса, меники ҳам шундай бўлади, улар қандай яшаса, мен ҳам шундай яшайман... («Табақот»)
Ҳазрати Умарнинг бу сўзлари самимий янграр эди. Ўн йилу олти ойу тўрт кун давом этган халифаликлари мобайнида биров келиб: "Ҳей Умар, ўзингни бос. Нима, сен давлат молини уммондек чексиз деб ўйлаяпсанми?" демади, деёлмади.
Баъзида адолат шамшири бўлмиш Ҳазрати Умар Байтулмолга келиб, ҳазинабондан илтимос қилиб, бир оз миқдорда қарзга пул олар, сўнг вақтида қайтарар, баъзан вақтида тўлай олмас ҳам эдилар.
Қарз муддатидан ўта бошлаганда, ҳазинабон келиб, оёқ тираб тўлашни талаб қилганида, Ҳазрати Умар: "Йўқол кўзимдан! Менинг кимлигимни билмайсанми?!" демасдилар ёки ҳазинабоннинг ўрнига бошқасини кўйишни ҳам ўйламасдилар, аксинча, қарзларини тўлаш йўлларини ахтарардилар.
Гохида тўлолмаган қарзлари йиллик маошларидан олиб қолинарди. («Табақот»)
Лекин ўша маош ҳам ҳеч вақт Аббос ибн Абдулмутталибникичалик бўлмас эди.
Бир куни Ҳазрати Умар тижорат мақсадида Шомга мол юбормоқчи бўлиб, Абдураҳмон ибн Авфга одам жўнатдилар ва тўрт минг дирҳам қарз бериб туришини сўрадилар. Бироқ жўнатилган одам қуруқ қўл билан қайтиб келди.
— Байтулмолдан олиб, қўлига пул тушиши билан тўлаб қўйсин — дебди Абдураҳмон.
Жавобдан кўнгиллари оғриган Ҳазрати Умар Абдураҳмонни ўзлари қидириб бордилар.
— "Байтулмолдан олсин, кейин кўлига пул тушса, тўлаб қўйсин", деган сенми? Хўп, ўша пулни топа олмай, ўлиб қолсам, нима бўлади, Абдураҳмон? Сизлар ўшанда "Амирул мўминин олган эди, қўяверинглар" дейсизлар. Лекин мен охиратда унинг ҳисобини бераман-ку! Йўқ, Абдураҳмон, бундай қилолмайман. Мен сенга ўхшаган қаттиққўл, берган нарсасини қайтариб олишни ҳам биладиган одамдан қарз олмоқчиман. Токи қарзни тўлолмай жоним узилса, келиб меросхўрларим билан талашиб-тортишиб, ҳаққини олиб кетсин. ("Табақот", 'Тарихи табарий")