Bolalar xossatan ma’lum bir oilaning farzandi, ommatan esa, mamlakatning, butun
dunyoning farzandidir. Ular, ijtimoiy-siyosiy hayot nuqtai nazaridan qarasak — ertaning tarixini yaratuvchilardir. Oilaviy tomondan olsak, ular ham ertami-indin ota-ona bo‘ladilar. Ertami-indin ular ham o‘z farzandlarini tarbiya etadilar. Ayni zamonda (agar tirik bo‘lishsa) o‘z ota-onalariga mehribonlik qiladilar. Qur’oni karim oyatidagi ta’bir bilan aytilsa, xokisorlik qanotlarini pastlatmoqlari (farzand ota-onaning huzurida o‘zini qanchalik xokisor tutsa, shunchalik yaxshi) lozim bo‘ladi. Bizning farzandlarimiz — bizning qariligimizdir. To‘g‘ri tarbiya — xayrli oqibat, ya’ni saodatli qarilik. Yomon tarbiya — g‘am-alamga, xorlikka qorishgan qarilikdir. Faqat bugina emas, el-yurt oldidagi burchimizni bajara olmaganimiz oqibatida bo‘ynimizga tushadigan gunohdir. Ayrim ota-onalar uchun esa, tavqi la’natdir. Olloh shunday bo‘lishdan asrasin, hidoyatdan adashtirmasin.
Tarbiya borasidagi ota-ona burchi haqida gapirilganda qavm- qarindoshlarning mas’uliyatini ham nazardan chetda qoldirmaslik zarur. Ota-ona farzandidan shikoyat qiladigan bo‘lsa, avvalo bolaning tog‘asi yoki ammasiga, xolasi yoki amakisiga murojaat etadi, maslahat so‘raydi yoki "œnasihat qilib qo‘yishini" so‘raydi. Ayni zamonda bola ota-onasidan arazlasa, u ham birinchi galda ko‘ngliga yaqin olgan qarindoshlarinikiga boradi. Ba’zan "œshu yerda qolaman, uyga bormayman", deb oyoq tirab ham oladi. Xo‘sh, bu holda qarindoshlar qanday yo‘l tutishlari kerak, bu ham bizlarni o‘ylatadigan muammolardan biridir.
Agar e’tibor berilgan bo‘lsa, "œKim aybdor?" degan savolga aniq javob qaytarolganimiz yo‘q. So‘zlarimiz quruq bo‘lib qolmasligi uchun kichik tadqiqot o‘tkazdik. "œBolaning yomon yo‘lga kirib ketishiga kim aybdor?" degan savolni o‘rtaga qo‘yib, unga:
1. Ota-ona.
2. Maktab (litsey, kollej).
3. Militsiya.
4. Mahalla, qo‘ni-qo‘shni.
5. Televidenie, video — degan javoblarni havola qildik. Umumiy hisobda, taxminan yigirma foiz kishi — ota-ona, o‘n besh foizi — maktab, o‘n foizi — militsiya, o‘n besh foizi - mahalla va qo‘ni-qo‘shni, so‘ralganlarning o‘ttiz besh foizi esa, televidenie, videoni aybdor, deb javob berdilar.

Javoblar xulosasini "œumumiy hisobda, taxminan" deb belgilaganimizning sababi bor. So‘rov bir emas, bir necha joylarda, turli kasb egalari orasida o‘tkazildi. Javoblar ham bir-biridan keskin farq qildi. Bir mahalladagi so‘rovda ishtirok etganlar ota-onani ko‘proq aybdor, deb bilsalar, boshqa mahallada aksincha bo‘lib chiqdi. Faqat bir javob: "œtelevidenie va video aybdor", degan fikr barcha yerda g‘olibligicha qolaverdi. Bolalar qamoqxonasida farzandlarini yo‘qlab kelganlarga shu savol berilganda "œota-ona aybdor", degan javob o‘n bir foizni tashkil etdi. "œMilitsiya aybdor", degan javob esa, eng ko‘p foizni tashkil qildi.
Mazkur tarzdagi tadqiqot kengroq miqyosda, qayta-qayta o‘tkazilgan taqdirda ham foizlardagi farq o‘zgarishi mumkin, ammo mutlaq to‘xtamga kelish mumkin emas. Chunki jinoyatlarga doir holatlar hamma yerda har xil. Odamlarning kuzatish nuqtalari ham turlicha. Tahlil qobiliyatlari ham bir xil emas. Masalan, so‘rov muallimlar orasida o‘tkazilsa "œo‘qituvchi aybdor", degan javob eng kam foizni tashkil qilishi tayin. Bir maktabdagi so‘rovimizda bu javobga faqat bittagina odam ovoz beribdi. Militsiya xodimlari orasidagi so‘rovning natijasi ham shunga yaqin.
Bolalarning jinoyat yo‘liga kirishiga maktab aybdor emas, deguvchilarning dalillari bor: agar kunu tun yigirma to‘rt soatni tashkil etsa, shundan 8—9 soati uyquga ketadi. Bola 5—6 soat mobaynida maktabda bo‘ladi. Qolgan payt uyda, ota-onasi bag‘rida bo‘ladi. Shu 5—6 soat mobaynida bolaga ilm berilsinmi yo tarbiya qilinsinmi? Durust, hozir "œodob darsi" tayin qilindi. Lekin, bolaga bir haftada bir-ikki soatni tashkil etuvchi bu darsda odob berib bo‘larmikin? Bu dars sahro bag‘riga tomgan yomg‘ir tomchisi kabi bo‘lmasmikin? Maktabda "œso‘kish yomon illat", deyilsa-yu, uyda otaning tili so‘kishdan bo‘shamasa. Bola qaysi tarbiyaga og‘adi?

Agar o‘smirning nasha chekayotganiga shubha tug‘ilsa, yoki bu holat isbotini topsa, ota-onasi chaqirilib bu noxushlik bildirilsa qanday javob bo‘lishini tasavvur etib ko‘ring. Ota yoki onaning aksari "œOgohlantirganingiz uchun rahmat", demaydi, aksincha "œKo‘rib olganingiz mening bolam, nuqul yomonlaysiz", deb janjal ko‘taradi. Shunday voqeaga guvohmiz. Maktabning ogohlantirishiga quloq osmagan ota-ona vaqt o‘tib, bola qamoqqa tushganida ham maktabni ayblashdan toymadi. Ayrim hollarda maktabning aybi borligi inkor etilmaydi. Ammo, mazkurda maktab mutlaq aybsiz. Bola nasha chekishni maktabda o‘rganmagan edi.
Yakshanba kuni shomga yaqin mahallaga xabar keladi: maktabning hojatxonasida uch o‘smir nasha chekishayotgan ekan. Mahalla faollari bilan militsiya noziri borishadi. Kayfdagi bolalar militsiyaga emas, mahalla idorasiga olib kelinadi. Uylariga qo‘ng‘iroq qilinadi. Birining otasi "œBorishga vaqtim yo‘q", — deb javob beradi. "œO‘g‘lingiz nasha chekar ekan, shuni bilasizmi?" — deb so‘ralib, "œBilaman, nima qilsalaring qilaveringlar", — degan javob eshitiladi. Uch nashavand o‘smirning ota-onalari ham maktabni ayblashlari ajablanarli. Maktabning hojatxonasida chekishsa maktab aybdor bo‘lib qolmaydi-ku?
"œKim aybdor?" masalasidagi talashuv azaldan mavjud. Yigirmanchi asrning so‘nggi o‘n yilligidagi javoblar bahsida "œtelevidenie" degan fikr tobora kengroq o‘rin ola boshladi. Televidenie va video ayniqsa sharqona tarbiya, odob bilan chiqisha olmay qoldi. Frantsiyalik yozuvchi Mopassan behayo voqealarni tasvir etishi bilan olam aro mashhur bo‘lgan. Hindistonlik ulug‘ adib Tagor "œIshqilib mening xalqimga Mopassan yetib kelmasin", — deb umid qilgan ekan. Tagor millatiga xos odob pokizaligini saqlash qayg‘usida shunday degan. Hind kinolarida sevishganlarning o‘pishishlarini ko‘rsatmaslik shu odob talabi asosidadir. Ne ajabki, ayni shu Hindistondagi yashirin kinostudiyalar ishlab chiqarayotgan behayo filmlar dunyoda yetakchi o‘rinlarda hisoblanadi. Bugungi o‘smir-yoshlarga Otelloning rashkli muhabbati begona, Otabek va Kumushning taqdirini yig‘lab o‘qimaydilar. Ularda surur(romantika) yo‘qmi yoki qahri qattiq bo‘lib o‘syaptilarmi? G‘arb kinolari sel kabi yog‘dirayotgan "œErkin muhabbat" "œg‘oya"si, ya’ni istagan kishisi bilan it singari qo‘shilib ketaverish odati odamiylik odobidan g‘olib kelyaptimi?

Rossiya televideniesida mash’um fojea haqida xabar berilib, bunda g‘arb kinolari ayblandi. Ma’lum bo‘lishicha, o‘n olti yoshli o‘smir uyiga sal kechroq kelganida onasi va akalari tomonidan tanbeh eshitadi. Bu tanbeh unga yoqmay, oshxonadan bolta ko‘tarib chiqib onasi bilan akalarini sovuqqonlik bilan chopib tashlaydi. Qo‘rqib ketgan ukasiga pul berib, buvisinikiga jo‘natadi. O‘zi esa xotirjam holda ko‘chaga chiqib, pivoxonaga boradi. Men uning javoblarini eshitib hayratga tushdim. U o‘zini mutlaq aybdor his qilmadi. O‘z erkini himoya qilgan emish. Nazarimda, faqat ruhiy kasal odamgina o‘z onasini chopib tashlashi mumkin. Bu o‘smirda ruhiy xastalik alomati sezilmadi. Suhbatlashayotgan muxbirning ta’kidlashicha, yigitcha zulm, o‘ldirishlarni aks ettirgan bir filmni sakson olti marta ko‘rgan ekan. Muxbirning fikricha, aynan shu kino g‘oyasi bolani sovuqqon qilib qo‘ygan va oqibatda onasini chopayotganda qo‘li qaltiramagan. Muxbirning xulosasiga e’tiroz bildirmaymiz. Biroq, bir savolni o‘rtaga tashlab, fikrlashga da’vat qilamiz: televidenie yo‘q paytida, bema’ni kinolar ishlanmagan davrlarda ham jinoyatlar bo‘lib turardi. Bunga nima deymiz?

BO‘YSUNMAS BOLALAR

 O‘chdan boshlangan jinoyat

 Yolg‘on - yovuzlik timsoli

 Yaponlar bolani jazolamaydi

 Do‘stlik va xoinlik

Tarbiyaga oid ilmiy asarlarda "œtarbiyasi og‘ir bolalar", "œog‘ir bolalar" degan atamalarni uchratamiz. Bular ruscha atamalarning so‘zma-so‘z tarjimasi bo‘lgani uchun biz tilimizda mavjud "œbo‘ysunmas" iborasini ma’qul topdik. Chunki tarbiyaning og‘iri yoki yengili bo‘lmaydi, balki tarbiya mezonlariga bo‘ysunmaydigan bolalar bo‘ladi. Bundaylarni xalqda turli nom bilan ataydilar: "œshum", "œshumtaka", "œbebosh", "œbezori", "œxuligan"... ("œXuligan" — angliyalik bir bezorining nasabi (familiyasi), hech kimga so‘z bermay, janjal qilishda nom chiqargan bu yigitning nasabi dunyo bo‘yicha atamaga aylanib qolgan. Avvallari bezori bolalarni "œsamarska", deb ham atashardi. O‘ttizinchi yillarda Samara shahridan yopirilib kelgan och-yupun bolalar o‘g‘irlik, talonchilik bilan shug‘ullanishgan. Xalq shularga o‘xshagan bolalarni "œsamarska" deb atagan.) Bunday bolalarni sho‘xlik bilan jinoyatchilik orasidagi toifa desak ham bo‘lar. Sho‘xlik me’yoridan oshsa, shumlik boshlanadi, bu ham vaqtida to‘xtatilmasa jinoyat eshiklarini ochadi. Shu sababli ham xalqda "œSho‘x bo‘lsa mayliyu shum bo‘lmasin", degan gap bor.
Mazkur bobning sarlavhasini "œQanday bolalar jinoyat yo‘liga kiradilar?" deb nomlasak ham bo‘lardi. Bu savolga har kim har xil javob qaytaradi. Bo‘ysunmaslar faqat o‘smir yoshida emas, balki barcha yoshdagi odamlarda uchraydi. Bo‘ysunmaslar kimlar? Faqat jinoyatchilar yoki jinoyat ko‘chasi tomon burilayotganlarmi? Bularning barchalari albatta qamoqxona sho‘rvasini totib ko‘radilarmi? Yo‘q. Bo‘ysunmaslik, avvalo, noto‘g‘ri tarbiyaning yoki bolaga nisbatan noto‘g‘ri munosabatning natijasi.
Bir necha marta qamalgan odam bilan suhbatlashganimizda u o‘zidagi bo‘ysunmaslikning boshlanishini, yuqoridagi ta’bir bilan aytsak, burilish nuqtasini aynan o‘ziga bo‘lgan adolatsiz munosabatda ko‘rdi. Suhbatdoshimizning aytishicha, yettinchi sinfda o‘qiyotganida muallim uni o‘g‘irlikda ayblaydi. Gumon isbot etilmasa-da, ko‘pning huzurida uni izza qiladi. Muallim o‘z xayolida o‘quvchini shu tarzda tarbiya qilgan. Bu yerda ham noto‘g‘ri tarbiya, ham adolatsiz munosabat bir nuqtada uchrashib, bolaning ruhiyatini parchalab tashlagan. Uning qalbida bo‘ysunmaslik, o‘ziga xos isyon tug‘ilgan. "œSen meni o‘g‘ri dedingmi, o‘g‘irlash mana bunaqa bo‘ladi", deb o‘ch olmoqchi bo‘lgan. Islom diniga xos tarbiya usullariga ko‘ra, kishi bir noto‘g‘ri ish qilsa, uning xatosini birodari, albatta, aytishi shart. Lekin... ko‘pning orasida izza qilish yoki sharmandasini chiqarish yo‘li bilan emas, yakka o‘ziga xoli joyda bosiqlik bilan tushuntirishi kerak. Sovet tarbiya usuli buni rad etdi. Ko‘pning ta’siri — "œkollektiv" tarbiyani ma’qul ko‘rdi. Holbuki, ko‘pchilik hamisha ham to‘g‘ri xulosa chiqaravermaydi. Ko‘pchilik o‘zining fikriga emas, balki jamoaning yetakchi shaxsi gapiga qaraydi.

Maktabda eng ko‘p qo‘llaniladigan bahona — "œdaftarim uyda qolibdi". Bir sinfda shunday hol yuz berganida muallim "œbolalar, o‘rtog‘ingiz dars tayyorlamagani uchun bahona qilib aldamayaptimi, uyiga borib daftarini olib kelsinmi?" — deb so‘raydi. Bolalar bu taklifga yuz foiz qo‘shilishadi. Muallim o‘sha o‘quvchini sinfdan chiqarib, "œketmay, shu yerda tur", deb dahlizda qoldirib qaytadi-da: "œBolalar, ko‘chada qor yog‘yapti. Sovuqda o‘rtog‘ingiz qiynaladi. Balki sirpanib yiqilib tushar, balki oyog‘ini sindirib olar, balki mashina urib ketar. Uni shu paytda uyiga yuborib to‘g‘ri qildikmi, balki bizni aldamagandir, yubormasak bo‘lardi, a?" deydi. Bolalar yana bir ovozdan "œto‘g‘ri, yubormaslik kerak edi, chaqirib kelaylik", deyishadi. Muallim bu o‘rinda tarbiyaning yaxshi, ishonchli usulini qo‘llagan. Bu o‘rinda bolalarning bir-birlariga mehr-muhabbatlari, bir-birlarining taqdirlariga befarq qaramasliklari yo‘lidagi tarbiyani ham ko‘ramiz.
Biz "œbo‘ysunmas" deb ta’riflayotgan bolalarning turli toifalari mavjud. Shulardan biri — qo‘polligi, shumligi, intizomsizligi bilan ajralib turadi. Maktabda ham, mahalla-ko‘yda ham bunday bolalardan bezishadi. Bu bolalar oxir-oqibat jinoyatchiga aylanishadi, deb o‘ylashadi. Bizningcha, bu xato fikr. Shumtakalarning barchasi ham jinoyat olamiga qarab yurmaydi. Kattalar ularni tushunishga harakat qilishlari kerak. Intizomsizliklari sababini aniqlash zarur. Shunday sabablardan biri - ularning o‘yinqaroqligida bo‘lishi mumkin. Bunday bolalarda ichki g‘ayrat, ichki hayajon va shunga yarasha ma’lum bir narsaga yoki holatga nisbatan kuchli qarshilik ham mavjud bo‘ladi. Bunday bolalar haqida so‘z ketsa "œu o‘t-olovning o‘zi", deb ta’rif ham beriladi. Demak, kattalar o‘sha "œo‘t-olov"ning alangasidan to‘g‘ri foydalanishni bilishlari kerak bo‘ladi. Bunday bolalarga mayda ish, aytaylik, guruchning kurmagini tozalashni buyursangiz, avvalo, bo‘yin tovlaydi, zo‘rlasangiz vazifani chala bajaradi. Mayda ishlarni qilishda yuragi siqilib ketadi. O‘qishga munosabatlari ham shunday. O‘zlariga yoqmagan fanlardan qochishga harakat qilishadi. Bunday bolalarga kuch talab qiladigan, qiziqarliroq ish topshirilsa, bajonidil bajarishadi.

Bir maktabning sport maydonchasi g‘oyat chang bo‘lib, bolalar to‘p o‘ynashganda devor ortidagi xonadon aziyat chekarkan. Bolalarning shovqinidan hamda maydonda ko‘tarilgan changdan bezgan xonadon sohibi har kuni bolalar bilan urishadi, haydaydi. Bolalar o‘yinni bir zum bas qilishadi. Keyin davom ettiraverishadi. Mojaro to‘xtovsiz davom etadi. Man etilgan ishni bajarish yoki o‘yinni yanada baravj o‘ynash bolalarga xos odat. Shu bois man etishdan avval o‘ringa o‘rin boshqa biron yumushni taklif etib ko‘rish kerak. O‘sha xonadon egasi bolalarni haqoratlab, hadeb haydayvermasdan boshqacha yo‘l tutishi mumkinmidi? Aytaylik, bolalar o‘yinni boshlashganda chelak ko‘tarib chiqib "œBolalarim, men sizlarga suv sepib beray, chang yutmanglar, sizlarga achinyapman", deb ish boshlasa, shubha yo‘qki, bolalar: "œAmaki, o‘zimiz sepamiz", deb chelakni qo‘lidan olishadi. Birinchi safar chala-chulpa bo‘lsa ham o‘zlari suv sepadilar. Lekin bu bilan masala hal bo‘lmaydi. Suv sepishni bolalar darrovgina odat qila qolmaydilar. Buning uchun u kishi bu odobga da’vatni chidam bilan, bir necha marta takrorlashi zarur bo‘ladi. Agar qo‘shnilar bilan kelishib, pul yig‘ib rezina ichak sotib olib berishsa yana yaxshi. Bu holatda bolalarni haydash emas, ularni sportning bu turi bilan muntazam shug‘ullanishga da’vat etish maqsadga muvofiqdir. Sport maydonchasini changitib to‘p surgan bola yaxshimi yo hojatxonada biqinib nasha chekayotganmi?
Yana bir toifa bolalar borki, bular avvalgilarining aksidir. Avvalgilarida ichki g‘ayrat bo‘lsa, bulariga yalqovlik, dangasalik, beg‘amlik, loqaydlik hukmronlik qiladi. Avvalgilari bir ishni rad etib, ikkinchisini jonu dili bilan bajarsa, bulari uchun har qanday ish jonning azobi hisoblanadi. Maydonni changitib to‘p surishga ham erinishadi. Latifanamo bir rivoyat bor: ikki yalqov yotgan uyga o‘t ketibdi. Ular o‘rinlaridan turib qochishga ham, yordam so‘rashga ham erinib yotaverishibdi. Olov birining oyog‘ini kuydira boshlaganda erinibgina "œEy, Xudo!" deb qo‘yibdi. Shunda ikkinchisi sherigiga: "œMen uchun ham Xudo deb qo‘ygin",- degan ekan. Kattalar orasida ham bundaylar topiladi. Dangasalikda suyagi qotgan kattalarni tarbiya etish mumkinmasdir.

Ammo bolalik va o‘smirlikda urinib ko‘rish kerak. Bu holatda kattalardan chidam va qunt bilan birgalikda ziyraklik ham talab qilinadi. Har qanday yalqov bolada yilt etgan g‘ayrat cho‘g‘i, oz bo‘lsa-da, nimagadir nisbatan qiziqishi mavjud ekan, ana shu cho‘g‘ni, qiziqishni vaqtida ilg‘ab ola bilish zarur. Ana shu cho‘g‘ni alanga oldirish tarbiyachining burchi hisoblanadi. ("œTarbiyachi" deganda biz ota-onalarni, muallimlarni, xullas, bolalar tarbiyasiga mas’ullarni nazarda tutamiz). Ana endi ikki toifa bola sizga ro‘para qilinib: "œbularning qay biri jinoyatga moyil", — deyilsa shumtakalarni ko‘rsatarsiz. Holbuki, dangasalarning jinoyatchiga aylanishlari ehtimoli ham kam emas. Yalqovlarni jinoyatga nima da’vat etadi? Ular ham boshqalar kabi yaxshi yashashni, yaxshi maishatlar dengizida suzib yurishni orzu qilishadi. Ularning ma’lum bir qismi taqdirga tan berib, "œbersang — yeyman, ursang — o‘laman", qabilida yashayverishi mumkin. Ozroq qismi esa o‘z oldiga: "œNima uchun u yaxshi yashaydiyu men muhtoj kun ko‘rishim kerak?" — degan savolni qo‘yib, uni o‘zicha hal qilmoqchi bo‘ladi. Yalqov "œU g‘ayratli bo‘lgani uchun yaxshi yashayapti, senam jon kuydirgin", — degan haqiqatni chetlab o‘tib, yengilroq yo‘lni izlaydi. Bu yo‘l, shubhasiz uni jinoyat olamiga yetaklaydi. Shumtaka jinoyat olamiga adashib kirishi mumkin va intilsa, undan chiqib keta oladi. Yalqov esa ongli ravishda kiradi, undan chiqib ketishga intilmaydi. Bu olamda o‘zi orzu qilgandek yayrab-yashnamaydi. Xorlik va xo‘rlikning turli ko‘rinishlarini tatib ko‘radi.
Bo‘ysunmas bolalarning yana bir toifasiga yolg‘onchilik xos bo‘ladi. Islomiy jihatdan yolg‘onchilik og‘ir gunohlardan hisoblanadi. Ko‘p jinoyatlarning tug‘ilishi aynan shu yolg‘ondan boshlanadi, desak fikrimizga qo‘shilarsiz. Frantsuzlarning buyuk adibi Viktor Gyugo "œYolg‘onchilik - yovuzlik timsoli", degan ekan. Yana bir yozuvchisi Jyul Renar esa "œYolg‘onchilik - o‘g‘irlikdan battar", deb ta’rif bergan. Bolalikdan yuqtirilgan bu xastalikni keyin davolash qiyin. Buni giyohvandlikka qiyoslash ham mumkin. Agar bu odam yolg‘ondan sal nari ketsa atrofidagilarning barchasi unga zerikarli tuyula boshlaydi. Rus adibi Anton Chexov "œYolg‘onchi o‘layotganida ham yolg‘on gapirib o‘ladi", deganida mutlaqo haq edi. Shu o‘rinda kattalar boladagi quruq yolg‘on bilan xayolotga moyillikni (fantaziyani) ajratib ola bilishlari kerak. Kishi yanglishgan paytda buni sezish qiyin emas, ammo aldayotganida hamma ham farqlayvermaydi. Agar yolg‘on haqiqat kabi bir xil bo‘lganda aldovning teskarisini tushunish bilan masala hal bo‘lardi. Haqiqat — bitta. Uning aksi bo‘lmish yolg‘onning qiyofasi behisob, uning had-chegarasi ham yo‘q. Shu bois bola yolg‘on ishlata boshlaganida nihoyatda ehtiyotkorlik bilan munosabat bildirish kerak.

Ayrim bolalarda xayolot quvvati ancha kuchli bo‘lib, orzu qanotida uchishni xushlaydilar. Ba’zan orzulari haqiqat kabi ko‘rinishi ham mumkin. Kattalar bu paytda ularning orzularini parchalab, xayollarini bo‘g‘ib qo‘ymasliklari lozim. O‘t-olov bolalarning g‘ayratini to‘g‘ri yo‘naltirish qanchalik zarur bo‘lsa, bu orzularni ham jonlantirishga yordam berish shunchalik muhimdir. Olti yoshli bola ariq bo‘yida o‘ynab turib, kalishini suvga tushirib yuboradi-da, onasiga kelib: "œOyi-chi, oyi, biz ka-atta baliq tutdik",- deydi. Ona: "œTutgan balig‘ing qani?" — deb so‘raganida bola: "œO‘sha baliq kalishimni kiyib qochib ketdi", — deb javob beradi. Shunda ona: "œYomon baliq ekan-da, endi ariq bo‘yida o‘ynama, kalishingni ehtiyot qil", — qabilida shirin gap bilan bolani ovutishi yoki "œKalishingni yo‘qotdingmi, hali meni aldamoqchimisan?"- deb kaltaklab qolishi ham mumkin. Bolaning yolg‘on gapirishini oilada ko‘p uchratamiz. Agar go‘dak yomon ish qilib qo‘ysa bunga yarasha jazo olishini biladi va bu jazodan qochish chorasini izlaydi. Zo‘rlik mavjud joy yolg‘onchilikning tug‘ilishi uchun eng qulay muhit hisoblanadi. Uning uchun eng yaxshi chora — aldov. Agar aldovi ish berib jazodan qutulib qolsa bu choraga tobora bandi bo‘lib boraveradi. Bola yelkasida qanchalik og‘ir yuk borligini fahmlamaydi, bilmaydi. Dastlabki yolg‘onini davom ettirish, uni quvvatlash, haqiqatga aylantirish uchun yana o‘nlab yolg‘onlarni to‘qiydi.
O‘n emas, ming yolg‘on to‘qiganida ham haqiqatga aylanmasligini u hali anglab yetmaydi. Kattalar esa aldovga turli munosabatda bo‘lishadi. Ayrimlar "œMurabboni mushuk yeb qo‘ydi", degan aldovga kulimsirab qo‘ya qoladilar. Ba’zilar "œpiyolani opam sindirdi", kabi aldovdan g‘azablanib ketadilar. Bu o‘rinda farzandiga "œNima yomon ish qilsang ham o‘zing tan olgin, to‘g‘risini gapirsang jazolamayman", deb tarbiya beruvchilarning uslubini ma’qullash mumkin. Bolada yolg‘onchilikning tug‘ilishiga asosan kattalardan kutilajak jazo vahimasi sabab bo‘ladi. (Yaponiyada uzoq yil ishlab kelgan odamdan "œYaponlar bolalarini qaysi usulda jazolashadi?" — deb so‘ralganida "œYaponlarda bolani jazolash, degan gap yo‘q",- deb javob qaytargan edi. Xuddi shunga o‘xshash yahudiylarning tarbiyasida ham bolalar qattiq jazolanmaydi, balki har tomondan avaylab-asraladi. Ularda farzand ilohiy mo‘’jiza sifatida ulug‘lanadi. Biz biron tanishimiz yoki mehmonga bolamizni tanishtirsak, "œO‘g‘lingiz azamat yigit bo‘lib qolibdi-ku", — degan lutfiga javoban: "œazamat-ku, lekin sal yalqovroqda (yoki sal ahmoqroqda)",- deymiz. Yahudiylarda bunaqasini uchratmaysiz. Ular bolalarini faqat maqtaydilar. Zehni past bo‘lsa ham "œmening bolam shunday aqlli-ki..." deb alqaydilar. Biz esa haligi "œsal ahmoqroq-da" degan gapimizni bolamizning o‘ziga eshittirib aytamiz va bu bilan undagi yaxshilik urug‘larini quritishga xizmat qilib qo‘yganimizni (o‘zimiz aqllimizda!) fahmlamaymiz.

Bir ayol ovqatga unnayotib go‘dagini katta qiziga beradi-da: "œUkangga yaxshi qara, yiqitsang — o‘ldiraman", — deb po‘pisa qiladi. Bunday po‘pisalarni ko‘p eshitamiz, quruq gap ekanini ham bilamiz. Ittifoqo, qizcha ukasini yiqitib yuboradi, tabiiyki, go‘dak yig‘laydi. Bolaning yig‘isini eshitgan ayol piyoz to‘g‘rayotgan pichog‘ini qo‘yishni ham unutib, shoshqich ravishda chiqadi. Onasining qo‘lida pichoq ko‘rgan qizcha "œyiqitsang — o‘ldiraman", degan po‘pisani eslaydiyu qo‘rqqanidan tildan qoladi. Garchi ona qizini o‘ldirishni xayol qilmagan bo‘lsa-da, uni turli sabablar bilan tez-tez jazolab turgan va so‘nggi po‘pisa ham bolaga amalga oshuvchi hukm bo‘lib tuyulgan. Bunga o‘xshagan voqea o‘zgacha oqibat bilan tugashi ham mumkin. Jamiyatda oz bo‘lsa-da, bolaning uydan qochib ketish holati uchrab turadi. Qochib ketishning sabablaridan biri ota-onaning nobopligi — aroqxo‘rligi yoki tinmay janjallashishlari bo‘lsa, ikkinchisi aynan o‘sha qo‘rquvdir. Yana bir sabab borki, bu haqda keyinroq fikrlashamiz.
Bolalar o‘zlariga nisbatan e’tiborsizlik mavjudligini sezsalar ham ba’zan yolg‘on to‘qiy boshlaydilar. Bunaqa hol ko‘p bolali oilalarda uchraydi. To‘g‘ri, ota-ona uchun barcha farzand bir - suyumli. Besh barmoqning qay birini tishlamang, og‘riydi. Ammo, ota-ona o‘zlari bilmagan tarzda farzandlaridan biriga ko‘proq, ikkinchisiga kamroq e’tibor berishlari mumkin. Agar bolalardan biri nimjonroq yoki kasalvandroq bo‘lsa, unga ko‘proq parvona bo‘linadi. Bu parvonalik boshqa farzandga o‘zgacha tuyuladi. Bolalik ongi "œAkang (yoki ukang) kasal, onang (yoki otang) shu sababdan unga ko‘proq qarashadi", demaydi. Aksincha, "œMendan ko‘ra uni ko‘proq yaxshi ko‘rishadi", degan o‘ksikli xulosaga keladi. Maktabda ayrim muallimlar suyukli va yoqimsiz o‘quvchilariga munosabatlarini oshkor qilib qo‘yadilar. Agar uyda o‘ksigan bola sinfda ham shunday e’tiborda bo‘lsa unda atrofidagilarga nisbatan norozilik, hatto nafrat uyg‘onadi. O‘zini e’tiborlilar qatorida ko‘rish uchun yolg‘ondan foydalanadi. Uyda maktab haqida, maktabda uy haqida yolg‘on gaplarni ayta boshlaydi.