NODIR NORMATOV
OT KISHNAGAN OQSHOM...
Bir tun... yaqindagina... kuni kecha Ziyodulla chavandozning Tarlon oti kishnadi. Odatda, ot yo shodu xurramlikda, yo kulfatda kishnaydi. Afsuski, bu gal Tarlon ot kulfatni sezganday bezovta bo’ldi. U o’sha tomonda, Surxon tog’larida, Xo’jasoat qishlog’ining dashtu qirlarida, to’lqinlanib yotgan ko’m-ko’k adirlarda kishnayotgan paytda yozuvchi Tog’ay Murod olamdan o’tdi...
Tarlon ot — u yaratgan obraz — Ziyodulla chavandozning Tarlon otiga ko’p yomon bo’ldi. Uning nolasiga hamma quloq tutdi, unga qo’shilib hamma qayg’uga botdi. Hammaning ko’ngli «Nega shunday bo’ldi?» — degan savol bilan o’rtandi. Shu jumladan, biz tengqurlari, tengdoshlari ham.
Buning ustiga, biz kursdosh ham edik. U bilan Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakultetida birga o’qiganmiz. Tog’ay Murod bizga 3-kursdan kelib qo’shilgan. Avvaliga yuqori kursda o’qib, orada harbiy xizmatni tugatib, o’qishni qayta boshlagan edi.
«Otlar uzoqda bo’lsa, bir-birini sog’inib, kishnashar. Yaqinda bo’lsa agar bir-birini tishlashar», degan maqol bor. Xuddi shunday, biz bir guruh o’spirin yigitchalar: Erkin A’zam, Usmon Azim, Muhammad Rahmon, Tog’ay Murod o’sha damlarda birga o’qib, birga yurib, adabiyot, hayot, o’zimiz bilgan va bilmagan narsalar haqida bahslashib, tortishib yurardik. Bularning barisi gina-kuduratsiz, adovatsiz ro’y berardi.
Tog’ay Murodning o’zicha bir olami bor edi. Bu olam uni adabiyotga olib kirdi. Tog’ay Murod o’zi yaratgan ana shu olam ichida yashay boshladi. Bu olamda oydinda yurgan odamlarning sodda dunyosi, yulduzlar mangu yonadigan osmon ostidagi polvonlarning halol kurashi, ko’pkari chopgan oqko’ngil chavandozlarning diltortar gurungi bor edi.
Surxonning olis qishlog’i — Xo’jasoatdan katta shaharga kelib, shuncha yil yashab, orttirgani yolg’iz adabiyot bo’ldi, shuni deb yashadi. Romanlar, qissalar yozdi. Menimcha, «Ot kishnagan oqshom» qissasi alohida jozibaga ega.
Tog’ay Murod tabiatan o’z qahramoni Ziyodulla chavandoz kabi, Tarlon ot kabi fe’li asov, polvonlari kabi do’lvori edi. Rus yozuvchisi V.Shukshin o’zi haqida yozganida: «Shu paytgacha shaharlik bo’lolmadim, ammo qishloqiligimcha qolib ham keta olmadim», deb ta’kidlagan joyi bor. Tog’ay Murod shaharda yashasa ham qishloq odamlarini, uning tabiatini sevib, sog’inib ijod qildi. Ammo o’zi yaratgan bu obrazlardan, qishloq manzaralaridan ko’ngli sovib qolishdan qo’rqib, u yerga borib yashagisi kelmasdi. U mana shundan ezilar, qiynalar, boshi berk ko’chaga kirib qolgandek bo’laverardi. Shu sababdan uning ko’ngli to’la armonlari, hasratlari, orzulari mo’l edi. Ularning bir qismi «Otamdan qolgan dalalar»da aks etgan bo’lsa, ba’zi birlari ehtimol qoralab qo’ygan qo’lyozmalarda bo’y ko’rsatar. Balki ko’pchiligi uning serhayajon, ta’sirchan va serg’alayon yuragi tubida qolgandir. Biz buni endi hech qachon bilmaymiz, bilolmaymiz. Ammo uning adabiy bisotidagi duru injulari bir qalb iztiroblari va quvonchlarining timsollari bo’lib, yuragi pok bir insonning tip-tiniq ko’zyoshlari kabi kishini hayajonga solib turishi tabiiy. O’lim sharobini erta totgan do’stimiz uchun qanchalik kuyunmaylik, o’lim haq ekanligiga iqror bo’lishdan bo’lak chora yo’q. Shunday esa-da, bir taskin va ko’ngil yupanchi uchun Tog’ay Murod yaratgan kitoblarga nazar tashlaymiz-u: «Attang, u bulardan-da yana soz va xo’b asarlar yaratishi mumkin edi-ku», degan armonli fikrlar ko’nglimizdan kechadi.