- Ey jonga jon bag‘ishlovchi latif inson, nima sababdan qonga g‘arqbo‘lding?
O’g‘lon dedi:
- Sening oshnoliging tufayli shunday holga tushdim, bevafolik   qilib, shu ahvolga solddag. Men gunohsizni terimni shilding, shu vafodor kishining ishimi, ey podshoh?! Do‘st o‘z do‘stiga shuni ravo ko‘radimi? Hech bir kofir bunday ishni qilmaydi. Endi sendan yuz o‘girdim, qiyomatda sening jazong muqarrar. Atsolat va ajrim kuni kelganda Parvardigor sendan mening qasdimni olajak.
Shoh o‘g‘londan bu javobni eshitgach, ko‘ngli g‘ash bo‘lib, uyqudan uyg‘ondi va sapchib o‘rnidan turdi. Qalbida g‘alayon qo‘zg‘oldi, mushkul ustiga mushkuli ortardi. Devonalarday o‘zini yo‘qotdi, g‘am daryosiga sho‘ng‘idi, dod solib yig‘lay boshladi. Der edi: «Ey samarasiz, sabil qolgan jonu dilim, na jon qoldi qo‘dda, na dil. Bu o‘g‘lon (ruhi) meni izlab kelibdir, demak, meni zor-zor qiynab o‘ddirishga kelibdir. Men kabi o‘zini o‘zi rasvo qilgan kim bor, kim o‘z qo‘li bilan bunday ishni qilibdir, axir? O’z ma’shuqini o‘ldirgan men kabi odam qoniga belansa arziydi. Bir boqsang-chi, ey o‘g‘lon, qaerdasan, oshnolikni butkul unutma. Men yomonlik qildim, ammo sen yomonlik qilma, zero bu yomonliklarni men o‘zimga qildim. Men seni deb hayron va g‘ambodaman, seni deb tuprog‘ing ustida boshimga tuproq sochmoqdaman. Ey mening jonim, seni qaerdan izlayin,  hayronu sargardon oshig‘ingga rahm qilgin. Agar men bevafodan jafo ko‘rgan bo‘lsang-da, lekin sen vafodorsan, menga jafo qilma. Men bexabar sening qoningni to‘kdim, endi sen mening jonim qonini to‘kayapsan. Mast edim, shu bois bu xato sodir bo‘ldi, balki qazo hukmi-da men tufayli amalga oshdi.

Agar sen mendan oldin to‘satdan ketgan bo‘lsang ham, sensiz men dunyoda tirik qolishim gumon. Sensiz bir nafas o‘zimni bilmayman, umrim ham oxir bo‘lmoqda, bilsang. Men o‘limdan va tanani tark etishdan qo‘rqmayman. Agar jonim abadiy uzr so‘rasa ham bu uzrni so‘rab ado qilolmaydi. Koshki birov bo‘g‘zimga tig‘ urib kessaydi. O’shanda balki ko‘nglimdan bu pushaymonlik dardi ketarmidi? Xoliqo, jonim bu hasratda kuydi, boshdan-oyog‘im hasrat o‘tida o‘rtandi. Endi menda firoqqa toqat qolmadi. Qachongacha jonim yor yodida kuyadi? Ey odil Alloh, jonimni olib meni bu darddan xalos et, boshqa majolim qolmadi.
Shunday hasrat chekaverib, shoh oxir jim bo‘ldi. Jimjitlikda hushidan ketib yiqildi. Oxir-oqibat inoyat mujdasi yetib keldi, shikoyatu zorliklardan keyin shukrlar yetib keldi. Podshohning dardi haddan oshgan vaqtda, vazir o‘sha yerda edi. U o‘g‘lini yuvintirib, ozoda kiyintirib, keyin shahanshohhuzuriga jo‘natdi. Podshohul oyni ko‘rgach, shunday holga tushdiki, uni tasvirlab berish qiyin. Shohtuproqqa, o‘g‘lon esa uning oyog‘iga yiqildi. Bu ajoyib uchrashuvni hech kim ko‘rmagan edi. Bundan keyin nima desam beta’sirdir, aytmaganim yaxshi. Shohhijron dardidan qutulgach, ikkalasi xos ayvonga qarab yo‘l oldilar. Bundan keyingi voqealarni birov ko‘rmadi, zero bu yerda ayolga o‘rin yo‘q.1 Har kim har narsa so‘zlashi mumkin, u esa albatta boshqalarga hikoyat qiladi. Go‘yo ko‘zi ko‘r bu holni ko‘rganday, kar quloq eshit-ganday qabilidagi gap. Men kimmanki, bu voqeaningsharhini qilsam, agar buni sharh etsam, xatini jon bilan bitardim. U yerda bo‘lmay, buni qanday izohlay, undan ko‘ra og‘zimni yumib yurganim ma’qul. Agar oldingilardan (salaflardan) ijozat bo‘lsaydi, ular menga sharh etishni buyurgan bo‘lardi-lar. Bu zamon ozgina so‘z aytdim, xolos, aslida ish — amalga o‘tayin, so‘zni tugatdim, vassalom.

So‘nggi manzilga yetganda, o‘ttiztagina qolgan qushlar zor-intizor boqdilar.
Ammo ular izlab kelgan yo‘lboshchi ko‘rinmasdi, ular qaragan tomonda noyob va bepoyon naqsh kabi sirli bir yozuv-xat paydo bo‘ddi. Bu yozuv-xat butun borliqni egallab olganday edi.
Qushlarning juda og‘ir ahvolda benihoya mashaqqatlarga, talafotlarga uchrab, holdan toygan bo‘lsalar ham, bu sirli xatga umid va shodlik bilan boqdilar.
Lekin o‘zlari hali bilmas edilarki, ularni sevintirgan bu narsa, yanada cheksiz mashaqqatdan iborat edi. Ular go‘yo Yusuf bir noyob narsa topaman deb, yugurib borib, chohga qulab ketganiday edi. Yusuf u chohda alam, qayg‘u va tashnaliqdan azob chekkan bo‘lsa-da, lekin oxiri podshoh bo‘lgan edi. Bu ziyoratchilar esa ham chohga tushgan, ham gado, ham och-yalang‘och qolgan edilar. Agar Yusufni og‘alari bir necha tanga-chaqaga sotgan bo‘lsalar, bularni hech kim tekinga ham olmas edig
Bu holni anglab, bular uyat va hayajondan vujudlari erib, to‘tiyoga aylangandek bo‘ldi. Hammalari yonib, kuyib, poklandilar va nurga aralashib ketdilar.
Bular shu tariqa oliy hazratning nuriga yetishdilar. Fanodan so‘ng baqoga o‘tilganida yangi jon qanday bo‘lishi shu vaqtgacha bular uchun sir bo‘lib kelgan edi. Ular shu vaktgacha bu holning nimaligini bilmas edilar. Bular shu yo‘l bilan avvallari qilgan va qilmagan gunohlaridan siynalari poklanib, oftob jamolga yaqinlashdilar.
Qushlarning ko‘z oldida bepoyon oina — ko‘zgu paydo bo‘ldi. Shu ko‘zguga qarab, ular o‘zlarini Simurg‘ - o‘ttiz qush holatada ko‘rdilar.

Bu holatdan ular yanada hayratga tushib, nimalar bo‘layotganini tushunmay qoldilar. Ular qayta-qayta ko‘zguga qarab, faqat o‘zlarini - o‘ttiz qushni - si murg‘ni ko‘rar edilar. Ular goh ko‘zguga, goh o‘zlariga qarab, Simurg‘ o‘zlari ekaniga hayratda edilar. Ular har ikki tomonda2 faqat o‘zlarini ko‘rar edilar. Har ikki tomonda birorta ko‘p yo birorta kam emas edi. Barchalari hayrat ummoniga g‘arq bo‘lib, fikrsizlikdan tafakkur tomonga o‘tsalar-da, bu ne hol ekanligini anglashga ojiz edilar.
Shu asnoda ular oliy zotdan tilsiz yo‘sinda «biz» va «sen» so‘zlarining ma’nosini, bu azim sirni ochish (kashf etish)ni so‘radilar. Oliy zot ham tilsiz yo‘sinda javob berdiki, «Mana shu oina (ko‘zgu) oliy zotdir, sizlardan har biringiz ko‘zguga qarab, o‘zingizni ko‘rasiz, bu ko‘zguda sizlarga joningiz badanli va badaningiz jonli bo‘lib ko‘rinadi. Sizlar izlab kelgan Simurg‘ shu ko‘zguda ko‘rganin-gizdir. Sizlar qirqtami, elliktami, oltmishtami, baribir ko‘zguda boringiz ko‘rinadi. Buyuk sir pardasi faqat siz ko‘ra oladigan darajada ochiladi. Ko‘p narsalar boshingizdan kechsa ham, o‘zingiz ko‘rasiz va o‘zingizni ko‘rasiz. O’zingiz qanday bo‘lsangiz, shunday ko‘rinasiz.
Ko‘pchilik ko‘rgan bilan bir odam ko‘rganining farqi bor. Chumolining ko‘zi bilan Surayyoni ko‘rib bo‘lmaydi. Chumolining nazari sandonni, filning nazari dandonni (o‘z tishini) ko‘ra oladi. Har kimning bilgani va ko‘rgani u bilganicha va ko‘rganicha emasdir. Asl hodisalar mohiyati odam gapirganicha va eshitganicha emasdir.
Sizlar bosib o‘tgan vodiylarni hamma ham bosib o‘tolmay-di. Sizlar qilgan ishlarni har kim ham qilolmaydi.
Sizlar ko‘zguda o‘ttiz qush — Simurg‘ni ko‘rib, hayron qoddingiz. Bedil, besabr va bejon bo‘lib qoldingiz. Biz sizlarga qo‘rsatgan o‘ggiz qush haqiqat qushlarining gavharidir. Onangiz quchog‘ida o‘zingizni ko‘rganday, bizning bag‘rimizda yuz turli izzat va nozni topasiz.
Oliy zot elchisi shu so‘zlarni aytib, quyosh nuri tushganda soya yo‘qolganiday, g‘oyib bo‘ldi.
Mening so‘zlarim ham qushlarning yo‘liday uzayib ketdi. Lekin bu so‘zlar bilan ham buyuk sirning ildiziga yetib bo‘lmaydi. Shuning uchun so‘zimni muxtasar qilay. Endi qushlar uchun yo‘l ham, yo‘l ko‘rsatuvchi, rahnamo ham qolmadi.

Iskandar din yo‘lida jon bergach, Arastu xitob qilib dedi:
- Toki tirik eding pandu nasihat qilarding, ammo bu kungi o‘liming xalq uchun oxirgi pand - ibratdir.
Ey ko‘ngil, hayot girdobidan va buning orqasidan keladigan o‘limdan ibrat ol, g‘aflatdan bedor bo‘l. Men (Attor) qushlar tili, nutqini bir boshdan senga so‘zladim, ey bexabar, buni anglagil! Oshiqlar orasida qushlar go‘yo eshikdirlar, ular qafas (dunyo)dan ajaldan oldin parvoz qilib chiqadilar. Hammasi uchun boshqacha sharhu bayon bor, chunki qushlarning tili o‘zgacha tildir. Bu qushlarning barchasining tilini bilgan odamgina Simurg‘ oldiga iksir (hikmat javhari)ni keltira oladi. Yunonlar hikmati — falsafasi ichida sen ruhoniy mardlar davlati — ma’rifatini taniy olarmisan? Yunonlar hikmatidan batamom qutulmasang, din hikmatida, mard bo‘lolmaysan. Kimki ishq yo‘lida yunon falsafasi - aqliy bilimga tayansa, u din qoidasi — devonida ishqdan ogoh emasdir. Bu yerda Haq ma’rifati yo‘lida «qufr»ning «k» harfini «falsafa»ning «f» harfidan yaxshiroq ko‘raman. Zero agar bu kufr yana parda bo‘lsa, sen buni anglab kufrdan saklanasan. Ammo agar ul jadal (dialektika) ilmi yo‘lto‘sarlik kila boshlasa, ko‘proq ogoh — oqil odamlarni yo‘ldan uradi. Agar yunon hikmatiga dil bog‘lagan bo‘lsang, Umari Foruq kabi yonib, dinni himoya qilolmaysan. Din sham’i yunon hikmatini yondirib yubordi, shu bois din sham’ini bu ilm (yunon falsafasi) bilan o‘chirolmaysan. Ey, din odami, Yasrib hikmati (Muhammad rasululloh dini) o‘zga ilmlar yo‘lini to‘sdi, endi dini islom yo‘lida Yunoniston ilmi ustiga tuproq sep.1
Ey Attor, qachongacha gap sotasan, axir sen bu mushkil ishning mardi emassan, undan ko‘ra o‘z vujudingdan pok bo‘lib, butkul tashqari chiq, tuproq uzra tuproqday to‘kil, ko‘zga ko‘rinma! Toki sen bor ekansan, har bir xasga poymol-san, agar yo‘qolsang — fano bo‘lsang odamlar boshiga toj bo‘lasan. Sen fano bo‘lgin, toki barcha yo‘lovchi qushlar Ulug‘ Dargohga yetib ol, deb yo‘l bo‘shatsinlar. Sening aytganlaring har kimga yo‘l ko‘rsatsin. Shu so‘zlar senga ham rahnamo, pir bo‘lsin. Yo‘lga kirgan qushlar nazarida hech kim bo‘lmasam-da, biroqular ishi, ahvolini so‘yladim, shu basdirki, ushbu karvon orqasidagi changdan menga ham g‘ubor yetsa, men ham shu dard ahliga bir qism bo‘lib qo‘shilsam.

Yoshi ulug‘ pir bir so‘fiyga haq yo‘lida yashovchi mard insonlar haqida ancha so‘zlarni aytib berdi:
- Yaxshi so‘zlarni aytguvchi til yoqimlidir, bunday so‘zlarni odamlar doimo bir-birlariga aytib yuradilar. Bu so‘zlarni baxtiyor odamlar eshitgan bo‘lsalar ham, men bu qissani jonu dilim bilan sizlarga aytib beraman.
Men hayotda Haq taolo yetkizganlariga shukr kilishdan boshqa boyligim yo‘q, lekin shukr boyligi ba’zilarning zaharli so‘zlaridan ming bor yaxshiroqdir.
Kamina jumla devonalarning devonasiman, bu so‘zlarim aklga begonadir. Men nelarni bilamanu, nelarni gapiraman, ajabo, yo‘qolgan qanday narsalarni izlayman, ajabo?!
Molu davlatni tark etganlar haqida, hamoqat va g‘aflat ilmlaridan dars berganlar haqida so‘zlayman.
Ba’zilar menga:
- Ey yo‘lini yo‘qotgan odam, qilgan gunohlaring uchun uzr so‘ra, — desalar, balki bu so‘zlarini rost deb bilmayman, balki, rost deb, yuz yilgacha uzr so‘rayman.
Hayot yo‘limda ba’zi damlarda ishim may ichish bo‘lsa ham, men she’riyat mayini ichganman. Meni doimo shu yo‘lda desalar to‘g‘ri aytadilar. Hali ham she’riyat yuragimda dard, ham bag‘rim sargashta.
Shu ham anikki, hujjatsiz, hosilsiz (mevasiz) she’rlar aytish jaholatda yashayotganlarning ishidir. Jahonda bir dilkash mahram do‘st topmagan bo‘lsam-da, dilimdagi dardu hasratlarimni she’rim bilan baham ko‘rganman.

Agar, sen (ey, o‘quvchim), sirlarga qiziquvchi va ma’no-larni ochuvchi bo‘lsang, diling qonga to‘lib va qon to‘kib, sirli jumboqlarni topuvchi bo‘lsang, men dilingdagi shak-shubha, gumonlarning boshini kesib, «qon to‘kaman» va «qon to‘kuvchi» (o‘tkir) so‘zlar aytaman. Mening teran, chuqur ma’no-lar dengizimdan suv ichmoqchi bo‘lsang, «qon hidi» keluvchi so‘zlarimni tingla.
Bid’at zahridan kasal bo‘lgan odam bu yuksak so‘zlarni shifobaxsh dori taryok deb bilsin. Garchi Attorman va taryokli dorilar berurman, aslida dilim tok novdasiday quruqshab qolgan. Xalq orasida benamak (tuzsiz so‘zlar aytuvchi) bexabarlar (bilimsiz, johillar) bor. O’shalar tufayli men jigarim qonini ichaman. Garchi suframda qattiq non bo‘lsa ham, ko‘zim yoshlaridan yangi «sho‘rvalarni» ichaman.
Dilim sufrasini ba’zan yig‘ishtirib qo‘ysam-da, gohi-gohida hazrat Jabrail mehmonga kelib turadi. Ruhul-quddus meni o‘ziga «hamkosa qiladi» (Ma’rifat mayini beradi).
Qachongacha, har qanday mudbirlar-badbaxtlar bilan non-tuzni baham ko‘rib yuraman? Har doim noxush (ya’ni, aqlsiz, hushsiz) odamlar bilan non yeyishni xohlamayman. Ozgina non va nonxurush bo‘lsa, menga kifoya. G’inoul-qalb, ko‘ngil ohanglarim men uchun jonafzo, haqiqat - men uchun kanzi loyafnodur.
Boy, badavlat odamlarning har qancha - xazinasi bo‘lsa-da, mendan harjihatdan past, tuban odamlardir. Izid-taologa shuqrlar bo‘lsinki, menga har qanday nosoz, aybli ne’matlarni bermaydi. Dilimdagi dardlarni har kim bilan baham ko‘rmayman, har qanday bo‘lmag‘ur ishlar uchun Allohvandimning nomini tilga olmayman. Hech bir zolim bilan taom yemayman. Taxallusim (Attor)ni har qanday kitobga qo‘ymayman.
Olimning mehnati mamduh-maqtovlidir, jismim quvva-ti ruh quvvatidandir, shu menga kifoya. O’z yukimni o‘zim ko‘taraman, o‘z nonimni o‘zim topib yeyman. Xalqning (bo‘lmag‘ur) ishlaridan ozodman, yuz balo ichida yashasam ham shodman. Badxoh, yomon niyatli odamlardan forig‘man. Ba’zan nomimni yomonga chiqarsalar ham, yaxshiga chiqarsalar ham sabr qilaman. Men o‘z dardlarim bilan darmondaman. Barcha ufqlarga qo‘lim (aqlim) yetadi. Gohida dardlarimni hech kim tinglamasa ham, dunyoning ishlaridan hayron qolsam ham mayli. Eng muhimi, jismim va jonim yo‘ldadir, kelgusida jismim jonimga yetishadi deb umid qilaman. Qismatim shu dardlarda va darig‘olardadir, boshqa joyda emas.

Yo‘lchilardan (haq yo‘lchisi, solikdan) jon chiqar vaqtida do‘stlari:
- Nechuk holdasan? - deb so‘radilar. Haq yo‘lchisi javob berdi:
- Umrim yo‘lida oxirat ozig‘ini g‘amlamadim, meva ham, bargham bermadim. Xijolatli fe’lim sababli qo‘limda faqat loy va tuproq qoldi. Oxirida topganim go‘rimga qo‘yiladigan bir g‘isht bo‘ldi. To‘plab yiqqan kiyim-kechaklarimdan shu janda va kafanligim qoldi.
Avvalo meni qo‘z yoshlarim bilan yuvinglar. Oxirimda boshim tagiga bir g‘isht qo‘yinglar. Kafanim ko‘z yoshlarimga og‘ushta, peshanamga yozilganini ko‘rmoqqaman. Pok tanimni kafanim yopib tursa, tezroq tuproqqa qo‘shilaman. Kichik bir chuqurda (go‘rda) yotganimda boshimga tuproqdan o‘zga yog‘in yog‘maydi. Afsus, bir dona (urug‘) emasmanki, tuproqdan unib, o‘sib yashasam. Soya quyosh visolini orzu qiladi, lekin bu savdo juda qiyin, amrimaholdir. Bu ishning qiyinligi soyaga oshkor-ma’lum bo‘lsa-da, u shu mushkul ishni sira xayolidan chiqarib tashlol-maydi. Mening ham ahvolim oftob yorug‘ini orzu qilgan soyaga o‘xshaydi. Men bu mushkul ishni xayolimdan chiqarolmayman.
Inson o‘lganidan so‘ng yolg‘iz qoladi, daryo suviga g‘arq bo‘lsa ham labi quruqshab, bir tomchi suvni tomizadigan odam topolmaydi.
Menga endi hech kim hamroz va hamdam bo‘lolmaydi, endi hech kim hamdard va mahram bo‘lolmaydi. Menda endi hech bir himmat va xirs kabi mayllar ham qolmaydi. Endi ruhim halovatida zulmat-g‘ashlik bo‘lmaydi. Endi dilimni hech kim ranjitmaydi, men ham hech kimning dilini ranjitmayman.
Endi men sulton dasturxonidan luqmani havas qilmayman. Eshik ogasiga ham shoh dargohiga kiriting deb, yalinib-yolvormayman. Endi dilimda xalqdan uzoqlashib, yolg‘izlanib qolishdan tashvish bo‘lmaydi. Mening ahvolimda hamma narsa ostin-ustin bo‘lgan.
Pir shunday deb, o‘z hol-ahvolidan xabar berdi.

Bir pokdin yigitdan bunday so‘zlarni eshitdim:
- Kamina o‘ttiz yoshga to‘ldim, shu yillarda goh yaxshi, goh yomon kunlarni ko‘rdim. Ismoil kabi g‘am chekmadim. Axir, Haq amri bilan otasi uning boshini olmoqchi edi. Shu yoshdagi har bir yigit umrida bir lahza bo‘lsa-da, o‘zini Ismoilday his etsa edi. Axir inson Ismoil kabi tabiati bo‘lsa ekan.
Allohning roziligi uchun nima ish qilsam ekan, deb kecha va kunduz zor-intizor sha’mdek yonaman. Goh abri navbahor, ya’ni ilk bahor yomg‘iriday ko‘z yoshi to‘kaman.
Ey birodar, sen sha’mning yorug‘ini yaxshi ko‘rasanu, uning boshi otashda ekanini ko‘rmaysan. Menga tashqaridan qarab turgan odam ham oxirat yo‘lini o‘ylab, dilim yonib-kuyayotga-nini bilmaydi.
Gohida o‘zimni chavgonning go‘yi — to‘piday his etaman, boshim qaerda, oyog‘im qaerdaligini bilmay, sarsonman. O’z vujudimdan (oxirat, iqbolim uchun) hech foyda ko‘rmadim. Vujudim foyda topgandir, lekin men topmadim.
Ey darig‘o, (Haq yo‘lida) biror do‘st-yorim yo‘q. Behuda, befoyda, bekorchi ishlar bilan umrimni zoe’ qilmoqdaman. Yaxshi, xayrli ishlarga quvvatim yetmasligini bilaman. Lekin buni bilganimdan foyda yo‘q. Shu vaqtlarda, bu zamonda men kabi ojiz va bechora yo‘q, Haqdan o‘zga men uchun chora qiluvchi g‘amxora yo‘q.

Hallojni qatl etib, gulxanda kuydirdilar va u ishqda omadi kelgani uchun bir hovuch kulga aylandi. Hagto uning kuli ham tilga kirib, «Anal-Haq» dedi. Bu bilan kul ham oshiqlik martabasiga yetdi.
Shayxning kulidan shunday sado chiqqan vaqtida, bu so‘zni aytgan zot qani, u o‘lsa ham o‘zining so‘zini rost deb bilmoqda, deb ajablandilar.
Kuldan bunday sado chiqqanini bu yerda yig‘ilganlarning hammasi eshitdi. Uning so‘zini eshitib, bu holni o‘z ko‘xaari bilan ko‘rdilar. Hamma odamlar avval Hallojga:
- Bu so‘zlaring afsonadan boshqa gap emas, borar joying vayronadan boshqa joy emas, - degan edilar. Lekin ko‘rdilarki, asl aynimas ekan, asl mustag‘ni hech kimga ehtiyojsiz va pok ekan. U zot-ning bir qismi (kuli) qolgan bo‘lsa ham, qolmagan bo‘lsa ham, u so‘zidan qaytmas ekan. Asl quyosh abadiy so‘nmas ekan. U aytdiki: na zarra, na soyaman.