Qah-qah qilib qarchig‘ay parvoz qiladi, u boshini qutarib (mag‘rur) uchib, yana boshini egib kelayotir. Boshingni pastga tushurdingmi, mag‘rur (itoatsiz) bo‘lma. Tumshuq qonga botganidan keyin tan berganing ma’qul. Sen dunyo o‘laksasining asirisan. Shu bois ham uqbo (oxirat)dan mahrum bo‘lib qolgansan? Dunyodan ham, uqbodan ham kech, keyin kuloh (toj)ni boshingdan olib qaragin. Agar ikki olam ilinjidan kechsang, sening joying Iskandar qo‘li bo‘lardi.


Ey, oltin qanotli qushim, xush kelibsan, marhabo. Ishga qizg‘in kirishib, olovday bo‘lib yashna. Oldingga nima kelsa issig‘ing bilan yondir, jon ko‘zini maxluqot olamidan bir yo‘la yumgil. Agar nimaki oldingga kelsa, kuydirsang, Haq taolo nuri shuncha senga ko‘proq yog‘iladi. Ko‘ngling Haq asroridan voqif bo‘lgach o‘zingni ham Haq ishidan voqif et. Haq ishida yetuk qushga aylansang, unda sen qolmassan, balki (Haqqa aylanib) Haq qolur, vassalom.

Jahon qushlari yig‘ilib, majlis qurdilar va yashirin ham oshkora fikrlarini o‘rtaga tashladilar. Dedilarki: bu zamonda hech bir shahar yoki mamlakat podshohsiz emas, shunday bo‘lgach, nega bizning mamlakatimizda shohyo‘q, bundan keyin biz shohsiz yasholmaymiz, shoh bizga rahnamolik qilishi, boshimizda soyabon bo‘lishi lozim. Endi, kelinglar, bir-birimizni qo‘llab-quvvatlab, podshoh talab qilaylik. Negaki yurt podshohsiz bo‘lsa, mamlakatda va qo‘shinda intizom va tartib bo‘lmaydi. Shunday qilib, barcha qushlar bir joyga to‘planib, shoh qidirishga jazm etdilar.
Ko‘ngli Alloh yodi bilan band, Alloh diydoriga intizor Hudhud ular o‘rtasida yetakchi bo‘ldi. Hudhud egnida tariqatning harir kiyimi, boshida esa haqiqat toji bor edi. Uning zehni o‘tkir, har narsani tez tushunardi, yomon va yaxshi ishlardan ogoh edi. Hudhud dedi: Ey qushlar, men hech shubhasiz, Alloh huzuridan keldim va g‘ayb ishlaridan xabardorman, aslu naslimga ko‘ra sirlar egasidirman. Minqori (tumshug‘i)da «Bismilloh» yozilgan kishi ilohiy sirlarga sherik bo‘lishi ham haqiqatdan uzoqemas. Uz g‘amnm bilan birga yashayman, hech kimning men bilan hech bir ishi yo‘q. Men jahon xalqlaridan ozodman, xalq ham, shubhasiz, mendan ozodtsirlar. Menki Podshohdardida mashg‘uddirman, sipoh (qo‘shin) g‘ami bilan ishim yo‘q. Oxirat g‘amim bilan qo‘rquvda g‘arqman, bundan-da boshqa sirlarni saqlayman.
Sulaymondan avval so‘z aytdim, Sulaymon qavmidan oldin kelgandirman. Kimki mulkidan ajraldi (g‘oyib bo‘ldi), keyin bu mulkni so‘rab-surishtirmadi. Men, bu (mulk)dan qutulgandan keyin, har yoqda uning talabgorlari paydo bo‘ldi.

Sulaymon nomasini (Bilqisga) olib borib, qaytib keldim, Uning oldida parda orqasida turib sirlashdim (suhbatlashdim). Kimki Payg‘ambar alayhissalom talabgori bo‘lsa, boshiga toj qo‘ysa (boshlarga toj bo‘lsa) arziydi. Kimki ezgulikda Alloh yodiga tushsa, uning boshi atrofida aylanishga biror qushning parvozi yetarmi? Yillardirki, dengiz va quruqliklarda kezarman, oyog‘im yerda, ammo boshim (tafak-kurim) bilan yo‘l bosardim, vodiylar, tog‘u cho‘llarni kezganman, olamni to‘fon paytida aylanganman. Sulaymon bilan safarlarda birga bo‘lganman. Olam maydonini chunon kezib chiqqanman. O’z Podshohimni tanib olganman, ammo Uning oldiga yolg‘iz borolmadim*.
Bas, agar menga yo‘ldosh bo‘lsangiz, Sizga yo‘l ko‘rsatay, toki ul Shohning va Uning Dargohining mahrami bo‘lgaysiz. O’z xudbinliklaringizdan, g‘am, tashvish va dinsizlikdan qutularsiz. Unga oshiqkishi o‘zjonidan kechadi. Oshiq jonon yo‘lida yomon-yaxshidan kechadi. Jonni sarflab, yo‘lga qadam qo‘ying, oyoq bilan yurib, boshni Ul Dargohga qo‘ying. Hech shubhasiz bizning Podshohimiz bor, ammo Uning makoni Qof tog‘i orqasidadir. Uning nomi Simurg‘ — U Qushlar sultoni, U bizga yaqin, ammo biz Undan xiyla uzoqmiz. U izzat Humoyi oromdadir (barqarordir). Uning nomini har qanday til atashga haddi sig‘maydi. U yuz mingdan ortiqparda ichradir, u nur va zulmatdan ham balanddadir. Ikki olamda hech bir kishi Undan bahra olishga jur’at etolmaydi. U abadul abad Mutlaq Podshohdir, o‘z izzatiga g‘arqdir.
Aql U turgan joyga parvoz etolmaydi. Ilm va aql u tur-gan joyga yetolmaydi.
Yuz ming odamlar Undan savdoyi-devona. Uning vasfu ta’rifi faqat pok jonlarga munosib. Aqlda Uni idrok etish quvvati yo‘q. Nima qilaylik, (bu yo‘lda) akd ham, jon ham xiralashadi. Uning sifatlarini ko‘rolmay, ko‘zlar nuri ketdi. Hech bir dono Uning kamolini ko‘rgan emas, hech bir ko‘zi o‘tkir ham Uning jamolini ko‘rgan emas. Uning kamoliga maxluqot yo‘l topolmaydi. Ilmu donish hayf ketadi. Ko‘zlar nurini yo‘qotadi. Odamlarning toifalarida Ul kamol va Ul jamol haqida yig‘ishtirib kelsang, bir hovuch xayol bor, xolos.

Xayol bilan bu yo‘lni bosib o‘tish mumkinmi, mohiyga qarab mohni — baliqqa qarab oyni idrok etib bo‘ladimi? U yerda yuz ming bosh koptok (go‘y)day sargardon, yuz minglab hoy-hoy va hay-huvlar (ya’ni so‘zlar, ovozlar) u yerda izsiz yo‘qolgan. Yo‘lda qancha daryo, qancha quruqlik bor, yo‘l yaqin ekan deb sira o‘ylama. Bu yo‘lni bosib o‘tadigan sherday mardlar kerak, chunki yo‘l uzoq, daryo va dengizlar esa g‘oyat serto‘lqin, chuqur va xavfli. Bunday paytda hayronu oshufta xrlda yuraman, Uning yo‘lida goh yig‘lab, kulib, devonalarday boraman. Agar Undan bir nishona topsam — baxt meniki, agar topmasam, Usiz yashash menga ulug‘ baxtsizlik, ordir. Jononsiz jonning nimaga va kimga keragi bor? Agar sen mard bo‘lsang, Jononsiz jonni saqlama.
Butun bu yo‘lni jonsiporliq bilan bosib o‘ta olgan marddir. Chunki bu Dargohga jondan kechganlar musharraf bo‘la oladi. Mardlarcha jondan ilik yuvmoq darkor. O’shanda seni ilmiga amal qiluvchi - Allohga sodiq odam desa bo‘lur. Jononsiz jon hech narsaga arzimaydi, mardlar kabi aziz joningni nisor et! Agar sen mardlar misoli joningni bag‘ishlasang, unda Jonon ham senga jon nisor etajak!

Simurg‘ ishining ajablanarli boshlanishi shu bo‘ldiki, U yarim tunda Chin mamlakati ustidan jilva bilan uchib o‘tdi. Chin mamlakati o‘rtasida undan bir par (pat) tushdi va undan barcha kishvarlar: yurt va viloyatlar nurga go‘lib, hayajon va g‘avg‘o ko‘tarildi. Har bir odam ul pardan bir naqsh oldi, kimki bu naqshni ko‘rgan bo‘lsa, ajoyib nasiba oldi. Ul par Chin mamlakatining suratxonasidadir*.
Agar Uning parining naqshi ayon bo‘lmaganda, jahonda bu g‘avg‘olar bo‘lmas edi. Bu san’at va go‘zalliklar asari Uning farri-nuridandir. Dunyo naqsh-suratlarining hammasi Uning parining naqshi-nuridandir. Uning ta’rifi-tavsifining boshi va oxiri ko‘rinmaydi. Bundan ortiq so‘z aytish munosib emas. Endi har qaysingizki, yo‘lga kirgan mard yo‘lovchioiz, boshni shu yo‘lga fido qilib, oyoqni olg‘a bosing.
Barcha qushlar Simurg‘ dargohi haqida eshitdilar va Uning ulug‘vorligidan beqaroru betoqat bo‘ldilar. Uning shavqi ular joniga tahchika, hayajon soldi, har biri o‘zicha besabru betoqat bo‘la boshladi.' Hammasi bu yo‘lga kirib, maqsadga erishish uchun chog‘landilar. Uning oshig‘i va o‘z vujudlarining dushmaniga aylandilar. Ammo yo‘l chunon yiroq va xatarli edi, kimki bu yo‘lga kirsa ranju azob chekardi. Garchi har biri bu yo‘lni bosib o‘tish talabida bo‘lsa ham, (lekin uqubatlarni ko‘z oldiga keltirib) bir-bir o‘z uzrlarini bayon qila boshladilar.

Shaydo bulbul mastlarcha o‘rtaga chiqdi, ishqda o‘zini yo‘qotgan, aql ham uni tark etgan. Har ovozida ming ma’no bor, har bir ma’no zamirida bir jahon roz-sir bor edi. Maoniy asrorida nola qilardi. Qolgan qushlar uni ko‘rib, so‘zga og‘iz ocholmasdi. Bulbul dedi: «Ishq siru asrori menda oxiriga yetgan, har kecha ishq kuyini takrorlab kuylayman. Dovuddan o‘zga bir ishqiboz, boshiga ishqishi tushgan bormi, toki unga ishqi «Zaburiy»ni so‘ylab beray. Nayning zorlanib figon qilishi mening so‘zimdandir, changning nolalari kuchi nolamning zo‘ridandir. Gulistonlarning kuy-qo‘shiqlari avji men tufayli, oshiqlar qalbidagi hayajon mendandir. Har zamonda o‘zga bir sir oshkoro etaman. Har lahzada o‘zga ovozda kuylayman. Ishqhar lahza kuchayib, daryo kabi jonimga to‘lqin soladi. Kimki hayajonli xonishlarimni eshitsa, holimni ko‘rsa, o‘zini yo‘qotadi, hushyor oldimga kelsa, mast bo‘ladi. Yillar davomida o‘zimga biror mahram topolmayman. O’z-o‘zim bilan suhbatdaman, biror kishiga sirrimni aytmay-man. Mening ma’shuqam (gul) navbahorda o‘z xushbo‘ylarini olamga taratgach, men uning jamolidan dilimni yayrataman, uning tal’ati — yuzidan mushqulimni hal etaman. Ma’shuqam so‘lib, yashiringach, bulbul nolasi ham kamayadi. Chunki, sirrimni boshqalar anglamaydi, bulbulning sirrini gul biladi, xolos. Men gul ishqida shunchalik g‘arqmanki, hatto o‘z vujudimni - borlig‘imni butkul unutaman. Boshimda gul ishqi savdosi yetib ortadi, zero ra’no gul ma’shuqamdir, shu bois menda biror Simurg‘ni izlashga toqat yo‘q, bulbulga gul ishqi kifoya. Menga sadbarg (atir gul) kabi dildor bo‘lgach, behosil ishni nima qilaman? Gul hali dilkash bo‘lib ochilsa, mening ham ko‘nglim yayrab, yuzimga kulgi yuguradi. Gul yaproq-pardalar ostidan bosh ko‘targach, uning xandon chehrasi mening ham yuzimda aks etadi. Axir bulbul bunday xandon chehra va go‘zal labdan bir kecha ham xoli (ayriliqda) turolmaydi-ku!

Hudhud Bulbulga dedi: «Ey surat bandida qolgan, buncha ham ra’nolar ishqidan lof urma! Gul yuzning ishqi seni zor qilibdur, har bahor yangilanib, oshufta etib o‘ziga zor qilibdur. Gul juda sohibjamol bo‘lsa ham, uning husni bir haftada zavol topadi. Biror narsa tufayli zavol topadigan ishqni komillar ishqdemaydilar va bunday ishqdan bezorlar. Gulning kulgisi garchi seni tikanga (xorlikka) tortgan bo‘lsa-da, lekin kecha-kunduz nola chekishingga sabab bo‘ldi. Guldan va uning ishqidan voz kech, zero gul har bahorda senga jilva qilib kuladi, uyal bundan. Agar senda uyat bo‘lganida edi, gulning yuziga faqat g‘azab bilan qaragan bo‘larding*.

Bir podshoning oydek bir go‘zal qizi bor edi. Butun olam yigitlari unga oshiq edilar. U bir fitna manbai edi, chunki yarim uyquda bo‘lgan xumor ko‘zlari mastona boqib, dillarni maftun etardi. Yuzi kofurday oq, zulflari mushk kabi qop-qora va xushbo‘y edi. Obi hayot uning lablari armonida qurib qolgan edi. Agar jamolidan bir zarra ko‘rinsa edi, Aql o‘zini yo‘qotib, shaydo bo‘lardi. Agar shakar bu qiz labining ta’mini totiganda edi, xijolatdan erib, yonib ketardi.
Qazoi taqdir bo‘lib, bir darvesh yo‘lda ketayotib, ko‘zi shu go‘zalga tushib qoldi. Bu sho‘rlikning qo‘lida yarimta qotgan non bor edi, uning joni novvoyda qolgan edi. Uning ko‘zi ushbu oyyuzga tushganda, qattiq noni qo‘lidan yo‘l ustiga tushdi. Ul qiz gadoning oldidan olovday o‘tib ketdi, unga qarab iliq kuldi va xushhol o‘tib ketdi. Gado ul oyning kulgusini ko‘rgach, hushidan ketib, yo‘l uzra yiqildi va tuproqqa belandi. Miskin gadoning yarimta noni va yarimta joni bor edi, bir zamonda har ikkisidan ham ajraldi. Na kecha, na kunduzlari qarori bor edi. Yig‘i va o‘rtanish zo‘ridan gapira olmasdi. Ul go‘zalning kulgisini eslardi, navbahor bulutiday ko‘z yoshi to‘kardi. Alqissa, yetti yil shunday oshufta hol edi, qizning ko‘chasida itlar bilan birga yotardi. Qizning qullari va xizmatkorlari hammasi bundan voqif bo‘ldilar. Ular birgalashib, gadoni o‘ldirish rejasini tuzdilar. Shunda buni bilgan qiz gadoni xilvatga chorlab dedi: «Sen kabi gadoga menday qizning juft bo‘lishi aqlga to‘g‘ri kelmaydi. Seni o‘ldirish payiga tushganlar, qochib ket, joningni qutqar. Bunaqa ostonamda o‘tirma, tur, ket».
Ul gado dedi: «Men seni ko‘rib, ishqingda mast bo‘lgan kunimdan beri jonimdan umidimni uzganman. Men kabilardan yuz mingtasining joni yo‘lingda har soatda fido bo‘lsin. Agar menday begunohni o‘ldirmoqchi bo‘lsalar, bitta savolimga lutf etib javob ber. Meni shubhasiz boshimdan judo qiladilar, ayt-chi, nega menga qarab kulding?»
Qiz dedi: «Seni haqir va aftoda, behunar, ojiz ko‘rib, soqolingga kulgim keldi, ammo sening yuzingga kulish xatodir». Qiz shunday deb tutun kabi darvesh oldidan g‘oyib bo‘ldi. Nimaiki bor edi. yo‘q bo‘ldi, go‘yo aslida hech narsa yo‘q edi*.

Og‘zini shakarga to‘ldirib pistoqi libos va oltin rangli tavqi bilan To‘ti o‘rtaga chiqdi. Har bir shohda uning parron toshidan nishona bor. Har yerda uning paridan yashillik qoidasi tuzilgan. So‘zlaganda guftoridan shakar tomar, shakar yeyishga ham chaqqonu uddaburo edi. Dedi: «Har bir toshyurak va nokas menga o‘xshaganga temir qafas yasaydi. Men ana shu temir zindonda qolganman, Xizr suvi orzusida o‘rtanuvchiman. Qushlarning Xizriman, shu bois kiyimim yashildir. Iloji boricha Xizr suvini ichib to‘ymoqchiman. Men Simurg‘ yonida toqat qila olmayman, menga Xizr chashmasidan bir qultum suv bo‘lsa, shunga qanoat qilaman.


Bir oliy maqom devona bor edi. Xizr unga qarab dedi:
- Ey komil mard, menga do‘st bo‘lishni xohlaysanmi?
Devona dedi:
- ...Sen bilan mening ishim yo‘q. Negaki, sen joningni uzoq saqlash, ya’ni abadiy umr ko‘rish uchun tiriklik suvini ichgansan. Men esa jonni tark etishni istab turibman, chunki jononsiz jonimdan halovat topolmayapman. Sen kabi jonni saqlashga tirishmayman, balki har kun jonni fido qilishga tayyorman. Yaxshisi shuki, qushlar tuzoqdan qochganday, men va sen bir-birimizdan uzoqpashaylik, vassalom.

Keyin oltin rang bilan tovlanib, Tovus o‘rtaga chiqdi, parlaridagi naqshlar yuz ming xilda jilvalanardi. U, kelinlarday jilva qila boshladi, qanotlaridagi har bir par alohida jilolanardi. Dedi:
- G’ayb naqqoshi mening naqshimni chiza boshlaganda, xitoyliklarning qo‘l panjalari qalam bo‘ldi, (ya’ni xitoyliklar rasm-naqsh chizishni mendan o‘rgandilar). Garchi men qushlarning Jabrailiman, ammo taqdir shuki, mendan yomon ishlar ham sodir bo‘lgan. Men bilan bir joyda yovuz ilon do‘st bo‘ldi. Shuning oqibatida xor bo‘lib jannatdan quvildim. Mening joyimni ko‘ngil xilvati, deb tayin qildilar, oyoqlarimning kishani o‘z oyoqlarim bo‘ldi. Mana shu qorong‘u joydan jannatga eltuvchi bir rahbar topishni istayman. Men Sultonga yetishadigan qushlardan emasman, eshik qo‘riqlovchisi bo‘lolsam — shunga roziman. Simurg‘ning men bilan qanchalik ishi bor. Menga firdavsi a’lo bo‘lsa bas. Jannatga yana bir marta yo‘l bersaydi, murodimga yetardim, dunyoda boshqa umidim yo‘q.