Shundan so‘ng baliqchi qush o‘rtaga chiqdi. Dedi:
- Ey qushlar, men va mening g‘amu tashvishim sizlarga ayon: joyim hamma vaqt daryo yoqasidir, hech kim mening ovozimni eshit-maydi. Men shunday beozor qushmanki, hech kim mendan ozor chekmaydi.
Dengiz bo‘yida dard bilan o‘tiraman. Doim g‘amli, becho-raman. Suv orzusida yuragim qondir. O’zimga rahmim keladi, lekin na iloj? Shunga majburman. Ey qushlar, men suv ahlidan emasman, dengiz qirg‘og‘ida og‘zim qurib, tashna o‘tiraman. Dengiz yuz xilda to‘lqinlanadi, lekin men undan bir qatra icholmayman. Agar dengiz (daryo)ning suvi, ozgina kamaysa ham tashvish va behalovatlikdan yuragim kabob bo‘ladi. Menga o‘xshaganga daryo ishqi yetarlidir. Shu savdoning o‘zi menga oshib-toshib ketadi.
Hozir daryo g‘amidan boshqa g‘amim yo‘q, Simurg‘ga hech bir toqatim yo‘q. Asl orzusi bir qatra suv bo‘lgan kishi Simurg‘ vasliga yetarmidi?

Hudhud dedi:
- Ey, daryodan bexabar! Daryo (dengiz)da nahang baliklar va boshqa jonivorlar to‘lib yotibdi. Dengiz suvi achchiq va sho‘rdir, gohida osoyishta turadi, gohida esa to‘lqinlanadi. Dengiz o‘zgaruvchan va doim bir xil emas, suv goh chayqalib oqadi, gohida yana surilib qaytib keladi. Qanchadan qancha ulug‘lar kema yasab suzdilar, ko‘plari girdobda g‘arq bo‘lib o‘ldilar. Kimki g‘avvos kabi dengizga sho‘ng‘isa, jon g‘amidan nafasini ichiga yutadi. Dengiz qa’riga sho‘ng‘ib nafasini chiqarmaydigan odam o‘zini to‘lqinlar ixtiyoriga topshirgan xas kabidir. Bunday odamdan vafo tilab bo‘la-dimi, birov dildorim deb undan umidvor bo‘la oladimi? Agar sen ham o‘zingni dengaz qiryug‘iga olmasang, bu hunaring oxir-oqibat seni halok etajak. Dengiz o‘zi Do‘st shavqida to‘lqinlanayotganday, gohida po‘rtanali, gohida to‘fonlidir. Dengiz ana shunday notinch ekan, demak u o‘zini topolgani, o‘z maqsadiga erishgani yo‘q. Shunday ekan, sen qanday qilib dilingga orom topasan?
Shuni bilki, dengiz Uning ko‘yidan bir buloqdir, xolos. Sen Uni izla, Uning yuzini ko‘rish shavqida talpin.

Qalb ko‘zi ochiq bir odam dengiz qirg‘og‘iga keldi. Dedi:
- Ey dengiz, nega suvingning rangi ko‘k, nega motam kiyimini kiyding, ostingda olov bo‘lmasa ham, qaynab turasan?
Dengiz bu ezgu fikrli odamga javob berib dedi:
- Do‘st firoqida iztirobu motamdaman. Nomardligimdan, uning yo‘lida mard bo‘lolmadim, shu sabab Uning dardida ko‘k kiyim kiydim. Lablarim (qirg‘oqlarim) qurigan, o‘zim behushman. Uning ishqi olovida suvlarim qaynab jo‘sh uradi. Agar Uning kavsaridan bir qatra topsaydim, eshigida abadiy tirik turgan bo‘lardim. Bo‘lmasa Uning yo‘lida ming-minglab kishilar lablari qaqshab, qurib jon beradilar.

Boyqush devonalarga o‘xshab o‘rtaga chiqib dedi:
- Men vayronalarni tanlagan kishiman. Xarobazorda tug‘ilgan ojizu nochorman, oxiri xarob bo‘lib nom-nishonsiz ketaman. Garchi yuzlab obod joylar toptim, ammo ularni tashvishli va o‘zimga muxoliflikda ko‘rdim. Kimki biror jam’iyatda o‘tiradigan bo‘lsa, oxirida mastlar kabi xarobotga (so‘fiylar yig‘iniga) borishi aniq. Vayronalarda ranju mehnat bilan yashayman, chunki vayronalarda xazina yashiringan bo‘ladi. Xazina ishqi vayronaga yo‘lladi meni, zotan xazinaga faqat xaroblik orqali yo‘l bordir. Hamma odamlardan dardimni uzoqqa olib ketdim, shoyadki o‘z xazinam — ganjimni tilsimsiz toparman deb o‘yladim. Agar oyoqlarim xazinaga botsa, bu sarkash ko‘ng-lim yana undan qutulardi.
Simurg‘ga bo‘lgan ishq afsonadan boshqa narsa emas, chunki bu ishqqa giriftorlik har qanday devonaning qo‘lidan kelmaydi. Men Uning ishqiga chidaydigan mardlardan emasman, shu vayronam va undagi xazina ishqi menga kifoya.

Hudhud aytdi:
- Ey xazina ishqidan mast bo‘lgan, deylik, xazinani qo‘lga kiritding. Bu xazina ustida o‘zingni bir o‘lik deb faraz qil, ketgan umring, ishlaring, bosgan yo‘llaring hayf bil. Ganj ishqi, oltin ishqi kofirlik alomatidir, kimki oltinga butga sig‘inganday sig‘insa, u - butparast, Ozar qavmidandir. Zarparastlik kofirlikdir, axir sen oltin buzoqqa sig‘ingan Somiriy qabilasidan emassan-ku? Kimning qalbi oltin ishqi bilan yaralangan bo‘lsa, qiyomat kuni aft-angori sarg‘ayib, shu oltin shakliga kiradi.*


Bir kishining bir qutichada oltini bor edi, uni yashirib, hech kimga aytmay o‘lib ketdi. Bir yildan keyin o‘g‘li uni tushida ko‘rdi: «Surati sichqonga o‘xshardi, ko‘zlari esa to‘la yosh edi. Oltini yashirilgan joyning agrofida sichqon kabi gir aylanardi. Farzandi undan: «Bu yerga nega kelding, ahvolingni tushuntir», deb so‘radi. Otasi dedi: «Bu yerga oltinlarni yashirgan edim, birov uni topdimi-yo‘qmi, bilmoqchiman». O’g‘li so‘radi: «Nega sichqon suratiga kirding?» Dedi: «Kimningkim qalbidan oltin ishqi joy olsa, u sichqon suratiga kirar. Ey o‘g‘il, menga boqib ibrat ol va oltin-kumush, xazina-boylikka dil bog‘lama».

Nimjongina, tani ozurda, titrab-qaqshab Sa’va o‘rtaga chiqdi. U boshdan-oyoq yonayotgan olovday beqaror edi. Dedi:
- Men hayron, ojiz bir qushchaman, hushim o‘zimda emas, quvvatu qudratim yo‘q. Qo‘llarim soch tolasiday ingichka, oyoqlarimda mador yo‘q, zaiflikdan chumoliday bo‘lib qolganman. Menda qanot ham, par ham yo‘q. Shu ahvolda Simurg‘ huzuriga yetamanmi, ey aziz? Simurg‘ oddiga bu ojiz qushcha qachon borib yetadi, Sa’va Simurg‘ga yetadi deb kim aytadi?
Dunyoda Uning talabgorlari ko‘p, men kabi nochizga uning vasli yo‘l bo‘lsin. Uning visoliga yetishishga qudra-tim yo‘q, bu yo‘lni bosib o‘tishga majolim ham yo‘q. Agar men Uning dargohiga yuz bursam, yo‘lida yo o‘laman, yoki yonib ketaman. Men unday baland maqomga loyiq emasman, Yusufimni quduq ichidan izlarman, xolos. Quduqlarda Yusufimni yo‘qotganman, o‘shani topsam - murodimga yetardim. Agar Yusufimni quduqda topsam, u bilan oygacha uchib chiqardim.


Hudhud dedi:
- Ey, zebolik va sho‘xu shanglikdan o‘zini ojizu zaif sanayotgan tannoz, sening so‘zlaring agar diqqat qilib qarasam, lofu yolg‘ondan boshqa narsa emas. Men bu nayranglarga uchmayman. Oyoqlaring bardam qo‘y, so‘zlamay og‘zingni yum. Agar boshqalar o‘rtanar ekan, sen ham o‘rtan, yon! Misol uchun agar sen ma’noda Ya’qub bo‘lsang ham, hiyla qilsang o‘g‘ling Yusufni bermaslar. G’ayrat o‘tida yonganlar oshiqdirlar, Yusufning ishqi olim uchun haromdir.

Yusuf otadan ajralgandan keyin, otasi Ya’qub uning firog‘ida ko‘zi ko‘r bo‘ldi. Ko‘zlaridan qonli yosh oqardi, Yusuf nomi tilidan tushmasdi. Jabrail alayhis salom Ya’qubning oldiga kelib, dedi:
- Agar bundan keyin yana Yusuf nomini takrorlasang, nomingni mursal payg‘ambarlar qatoridan o‘chiramiz.
Haq amri shunday bo‘lgandan keyin Yusuf nomi tilidan yo‘qoldi. Yusuf nomi garchi suyanchig‘i edi, ammo bu nom tilidan ketib, dilidan mustahkam joy oldi. Bir kecha Yusufni tushida ko‘rdi, uni o‘z oldiga chaqirmoqchi bo‘ldi. Biroq Haq farmoni esiga tushdi, ojizu aftoda bo‘lsa ham tilini tiydi. Ammo toqati tugab, dilidan dardli oh chekti. U uyqusida joyidan qo‘zg‘olganda,
Jabrail kelib, dedi:
- Alloh deydiki, Yusuf nomini tilga olmagan bo‘lsang ham, lekin dardli oh chekting, sening ohingning sababi kimligini bilaman. Sen haqiqatda tavbani yengdirding, endi foydasi yo‘q.
Aql bu ishda sudu savdo (foyda-zarar) bilan ish ko‘radi, ammo qara, ishq bizni ne ko‘ylarga soladi...

Shundan keyin boshqa qushlar ham birin-ketin o‘z uzrlarini bayon qila boshladilar. Har biri nodonlikdan bir uzr-bahona keltirardi, hech kim (uy)ning to‘ridan gapirmadi, balki dahlizu poygakdan ovoz kelardi. Qushlarning uzrlarini birma-bir aytsam, gap cho‘zilib ketadi. Shu uchun o‘quvchidan uzr so‘rab, umumlashtirib aytaman. Qushlarning har birida ko‘pdan-ko‘p uzrlar bor edi, bundaylar Anqo (ko‘zga ko‘rinmas qush, ya’ni Simurg‘) sari uchishga loyiqmi axir? Kimki Anqoni jonidan istasa, u qo‘lini jonidan yuvib, mardlarcha olg‘a intiladi. Kimdakim oshiyoni (uyasi)da o‘ttiz dona (ozug‘i) bo‘lmasa, u bu safarga azm etolmaydi. Bir donachalik hafsalang, himmatu g‘ayrating bo‘lmasa, sen Simurg‘ bilan hamxona bo‘lolmaysan, bir xum mayni ichib bo‘shatgan pahlavon kosadan may ichib to‘yarmidi? Zarraga toqat qilolmagan odam oftob vasliga qanday qilib yetishasan. Pok zotning nazariga tushish uchun kishi nazari avval yerda (tuproqaa)gi yuz minglab soyalarga tushishi lozim. Arzimas qatraga g‘arqbo‘lsang, daryoda boshdan-oyoqcho‘milasanmi? Bunda asl javharni tanish kerak, hid bilan qanoat qilib bo‘lmaydi. Bu ish har qanday yuvuqsizning qo‘lidan kelmaydi.
Barcha qushlar holdan xabardor bo‘lgandan keyin, ketma-ket Hudhudga savol bera boshladilar. (Chunonchi): «Ey, bizga rahbar bo‘lish ilmini o‘rgangan zot, sen ulug‘vorlik va donolikni xatm qilgansan. Biz bir hovuch zaif va notavonlarmiz, na qanoatimiz, na tanu jonimiz bor. Baland maqom Simurg‘ga qanday yetamiz, agar bizdan biror kishi yetishsa, uni qanday bilamiz, taniymiz? U yangi (boshqacha) bo‘ladimi? Uning biz bilan qiyosu nisbatini ayt, qanday bo‘ladi, axir kishi ko‘r bo‘lsa, sirlarni anglab yetishi mumkinmi? Agar biz bilan U (Simurg‘) orasida bir o‘xshashlik (nisbat) bo‘lsaydi, har birimizda U tomon rag‘bat bo‘lardi. U — Sulaymon, biz esa chumolimiz, sen qaragin: U qaerdayu biz qaerdamiz! Chumoliday quduqtubida banddamiz, shu ahyudda biz balanddagi Simurg‘ga yeta olamizmi? Bu biz zaiflar qo‘lidan kelmaydi, Podsho qachon gadolarning yori bo‘lgan?

Hudhud shunda ularga qarab dedi:
- Ey, umri besamar o‘tganlar, badniyat, ko‘ngli buzuqlarda ishq bo‘larmidi? Ey, gadolar, qachongacha xomxayollar: shubha-gumonlar ichida yurasiz, oshiqlik bilan badniyatlik tuyg‘usi bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Ishq bilan dunyoga ko‘z ochgan kishi har doim betoqat va joni iztirobda bo‘ladi. Shuni bilingki, Simurg‘ niqob ochib, quyoshday yuz ochgan chog‘da tuproq yerga yuz ming soya soladi, keyin pok soyaga nazar soladi. U O’zining soyasini olamga bag‘ishlaydi (sochadi): bu soyadan har lahzada qanchadan-qancha qushlar paydo bo‘ladi. Olam qushlarining hammasining suvrati, bilsang, Uning soyasidir. Buni bil, buni bilganing-dan keyin Ul Hazratga nasabingni to‘g‘rila. Agar bilmagan bo‘lsang, endi ko‘rgin, bilgin va tanigin. Bilib, taniganing-dan keyin Uning izzat-hurmatini joyiga qo‘y!
Kimki Unga aylansa, u Unga g‘arq bo‘lgan hisoblanadi. Alloh haqi, Haqqa aylandi u, desang ham xato bo‘lmaydi. Mustag‘raq (g‘arq bo‘lgan) kishini hululiy deb bo‘lmaydi, bu so‘z kaltafahmlikdan boshqa emas. Kimning soyasi ekaningni bilganingdan keyin, xoho‘lik bo‘l, xohtirik - sen ozodsan. Agar Simurg‘ namoyon bo‘lmaganda, biror-bir qush soyali-nurli bo‘lmasdi. Yana agar Simurg‘ yashiringanda, jahonda hech bir soya (tajalliy nuri) ham bo‘lmasdi. Bu yerda (dunyoda) soya har narsani paydo qiladi, lekin buning boshlanishi — ibtidosi u yerda (Iloh olamida)dir.
Agar senda Simurg‘ni ko‘ruvchi ko‘z bo‘lmas ekan, demak oinaday munavvar ko‘ngil ham bo‘lmaydi. Agar Ul jamolni ko‘ruvchi ko‘z bo‘lmasa, Jamoli ishtiqiyoda sabr qilolmaymiz. Jamoli bilan bog‘lanib ishqbozlik qilish qiyin, o‘zining lutfi kamolidan oina yasamoq kerak bo‘ladi. Ushbu oina-ko‘zgu — bu qalbdir, qalbga boq, shunda ey sohibnazar kishi, o‘z qalbingda Uni ravshan ko‘rasan!

Husnu jamolda tengsiz bir podshoh bor edi. Go‘yo yuzida ilohiy ruh aks etganday edi. Tong uning yuzidan bir shu’la, muqaddas xushbo‘yliklar esa uning huzuri bog‘idan esgan bir shabada. Olamning go‘zalligi, nafosati uning asroridan bir sahifa, zeboligu dilbarlikda uning diydoridan bir oyat kabi edi. Bu go‘zal shohning ovozasi olamga tarqaldi, barcha uning husniga oshufta bo‘ldilar, uning yuzini ko‘rish ishtiyoqida jonbozlik ko‘rsatib, g‘avg‘o ko‘tardilar. Uning nomini tilga olish mumkin emas edi, chunki nomini tilga olish bilan dilda sho‘rish qo‘zg‘olardi.
Podsho yuziga parda tutib yurardi, chunki agar yuzini ochsa odamlar uning quyoshday husniga toqat qilolmasdilar. Hech kim jur’at qilib, podshoga boqolmas, jur’at etgan kishining boshini tanasidan judo kilardilar. Uning jamoli haqida o‘ylagan, fikr yuritgan odamlar ham xarob bo‘lardi, chunki uning ishqi kirgan ko‘ngilni tinchitib bo‘lmas edi. Mabodo yuzini ko‘rgan kishi bo‘lsa, shu zahoti jon berardi, toqat qilolmasdi.
Erkaklar ham, ayollar ham unga maftun edilar, uning asrori - rozini bilish shavqi barchaning qalbini band etgan edi. Ko‘rmaslikka sabrlari chidamas, ammo ko‘rishga ham toqat qilolmasdilar. Odamlar uni qo‘rishga tobu tokat kilolmagandan keyin, fakat nomini eshitish bilan lazzat topadigan bo‘ldilar. Zero, agar shoh o‘z yuzini ochsa, hech kim uning yuzi shu’lasiga chidab turolmas edi. Jahon xalqlari uning yo‘lida majnunday ovora bo‘ldilar, barchaning yodida-xayolida o‘sha edi.
Podsho bu holni ko‘rib, ulkan bir ko‘zgu yasashni buyurdi. Ko‘zgu tayyor bo‘lgach, shoh kelib unga qarar, yuzining shu’lasi ko‘zguda aks etib, bu aksdan nur atrofga tarqalardi va odamlar shu nurdan bahramand bo‘lib, shodu xursand edilar.
Ey inson, sening Podshohing ham Hilol - Oy qasridir, qasr esa quyosh nuridan ravshandir. O’z Podshohingni ko‘nglingda tanigin, al-hosil Arshni zarrada ko‘rgin! Bu bepoyon olam sahrosida vujudga kelgan har bir surat, har bir libos Go‘zal Simurg‘ning soyasidir. Ammo soya Simurg‘dan ayri emas, sen buni tasavvur qilolmaysan ham. Soya bilan Simurg‘ bir-biriga sirdosh va mahramdirlar, bir-birini qo‘msaydilar, izlaydilar, qidiradilar, bilsang. Agar Simurg‘ga yetishsang, parda ichida oftobni ko‘rasan, shunda soya bilan Simurg‘ birlashadi, sen o‘zingni ham Quyosh o‘rnida ko‘rasan.*