* * *

А­й дсст, қани айт, жонми керак, жон берайин мен.
Ҳар не снг азиз, сен ссра, шул он берайин мен.
А­й кофири шаддод, маним қошима бир кел,
Зунноринг олиб, срнига иймон берайин мен.

* * *

Қалбингдаги шак-шубҳа, гумон кетмишдир,
А уҳ қуввати ҳам бир кун, инон, кетмишдир.
Топдим деб аниқ нишонни мағрурланма,
Топган у нишонинг бенишон кетмишдир.

* * *

Гар ҳақ дес жим тортса фиғон дсст — чин дсст,
Қилгувчи ибодатки ниҳон — чин дсст.
Ксз-ксзлама ҳеч бергану олган нонинг,
Аон дссти смас, аслида жон дсст — чин дсст.

* * *

Боғману бағримда чаман — нолаларим,
Дардимни билиб бош сгди лол лолаларим.
Икки ксзим икки улуғ дарёдир,
Қолган бари дарёлар сса болаларим.

Бухоро, Самарқанд, Хива — Шарқ гавҳарларидир. Аср-асрлардан бери бу шаҳарлардаги обидаларни сайёҳлар бутун оламдан келиб зиёрат қиладилар ва ота-боболаримиз ақлига қойил бсладилар.
Қизил империс даврида Шарқдан чиққан шоҳларни «нодон», «жоҳил», «қонхср», авлиё-алломаларни сса «фирибгар», «ёлғончи», Шарқ обидаларини «сскилик қолдиғи», «дину бидъат счоғи» деб талқин қилиш расм сди. Жумладан, Хива хони Муҳаммад А аҳимхон гарчи улуғ шоир, хасос бастакор, ижод аҳлига ҳомий бслса-да, унга сарой феодал-клерикал адабиётининг намосндаси деган тамға босилиб, Феруз ижоди на срганилди, на тарғиб қилинди.
Муҳаммад А аҳимхон II тарихда Феруз (Феруз— бахтли, саодатли деган маъноларни англатади) тахаллуси билан Девон тузгани, снлаб шоиру муаррих, бастакору меъморларга ҳомийлик қилгани, шунингдек Хоразм адабий муҳити тараққиётига муносиб ҳисса қсшиб, унга раҳбарлик қилгани тарихий ҳақиқатдур.
Дарвоқе, шоҳга шоирлик тсғри келармикин? Бу шоирлик тсқликка шсхликмиди ё?..
Биз бир нарсани унутмаслигимиз керакки, қадимда шаҳзодалар тарбисси билан жиддий шуғулланганлар. Уларга диний илм билан бирга дунёвий билимлар ҳам сқитилган. Ҳандаса, жуғрофиис, фалакиёт, мусиқа, адабиёт пухта сргатилган. Шаҳзодаларга ҳам жисмоний, ҳам руҳий тарбис зарур саналарди. Чунки тожу тахт сгаси олим билан олимдай, саркарда билан лашкарбошидай гаплашиб билсин, уларнинг қадрига етсин, улар орасидан истеъдодлисини ажратиб билсин.
Буюк истеъдод соҳиби Феруз 1844 йил Хивада туғилган. Феруз отаси Саййид Муҳаммадхон слимидан сснг тахт сгаси бслди. Бу воқеа 1863 йилга тсғри келади. У 16 ёшдан хонлик тожини кийган. Муаррихлар А аҳимхон II нинг хонлик даврини 1863 йилдан 1910 йилгача деб ёзганлар. У 1910 йил вафот стган.
Ферузшунос олима Г. Исмоилованинг ёзишича, Хива ва унинг теварак-атрофидаги шоир, адабиётчи, муаррих, мусиқашунослар саройга йиғилиб, бир адабий марказ вужудга келтирилган.

Феруз раҳбарлигида Табибийнинг «Мажматуш шуаро», Баёнийнинг «Шажараи Хоразмшоҳи» асарлари сратилган. «Мажматуш шуаро»да Феруз саройида йиғилган сттизга сқин шоирлар ижодидан намуналар берилган. Биз Хоразм адабий муҳити ҳақида бу тспламдан етарли маълумот олишимиз мумкин.
XIX асрнинг срталарига келиб Хоразм маданий ҳаётида алоҳида тараққиёт юз берди. Илгари вайрон бслиб кетган бинолар қайтадан тикланди. Янгидан суғориш иншоотлари, карвонсаройлар ва 60 га сқин масжид, мадраса барпо қилинди.
Аодир истеъдод сгаси (Матниёз) Комил Хоразмий оддий хаттотликдан Муҳаммад А аҳимхон замонида мирзабошилик лавозимига кстарилди, 1873 йилда сса девонбеги мансабига тайинланди. Қомил Хоразмий «А ост» мақомига бастлаган «Мураббаи Комил» ва «Лешрави Феруз» куйларининг нотаси айни замонда ҳам машҳур.
Муҳаммад А изо Огоҳийнинг «Иқболи Ферузий» (ёки «Шоҳиди иқбол») номли тарихий асари Феруз ҳукмронлик қилган давр воқеаларига бағишланган.
Огаҳий, Комил Хоразмий, А ожий ва бошқа адиблар ксплаб асарларни форс-тожик тилидан сзбекчага таржиима қилганлар. Атоқли таржимашуноос А. Комилов таъкидлагани каби, бу даврда Хоразм таржимачилик мактаби пайдо бслган сди.
Бу вақтга келиб «Маҳфилоро», «Бадоеъул вақоеъ, «Ҳафт кишвар», «Вомиқ ва Узро», «Меҳру Моҳ», «Баҳори дониш», «Чор дарвиш», «Анвори Суҳайлий», «Шоҳнома», «Гулистон», «Аҳлоқи Муҳсиний», «Латоиф уттавоиф» каби асарлар форс-тожик тилидан сзбекчага сгирилди.
Муҳаммад А аҳимхон II Хивада тошбосма ташкил стиб, китоб чоп стишни ҳам йслга қсйган.
Феруз ҳукмронлик қилган давр ғостда алғов-далғов бслиб, хонликлар орасида сзаро низо кучли сди. Бухоро амирлиги, Қсқон хонлиги, Хива хонлиги орасида бирлик йсқ сди. Мана шу қарама-қаршиликлардан чор А оссисси усталик билан фойдаланди. 1866 йил А оссис қсшнилари Бухоро чегараларига бостириб кирди. 1868 йилга келиб Бухоро амиирлиги, Қсқон хонлиги А оссисга тобеъ бслди.

1873 йил Кауфман раҳбарлигида жами 13 минг кишидан иборат қсшин, 56 тсп-замбарак билан Хивага қарши юриш бошлади. 1873 йилнинг 29 май куни Хива сгалланди. Аммо Хива срислар томонидан ишғол қилинишидан олдин, бу ерда тснтариш бслиб, Муҳаммад А аҳимхон II срнида унинг укаси Отажон тсра хон деб сълон қилинган сди. Хива ишғол қилиигандан сснг Кауфман Муҳаммад А аҳимхон Ферузни сна тахтга стирғизди.
А оссиснинг Хивага ксз олайтириши Лётр I даврида бошланган. Тарихдан маълумки, Лётр I нинг Бекович — Черкасский бошлиқ скспедияисси 1714—1717 йилда Хива остоналарида тор-мор қилиб ташланган, кейинроқ В. А. Леровский скспедияисси (1839—1840) ҳам барбод бслган сди.
А ус чоризмининг босқинчилик сиёсатини ёқлаб вияе-канялер Горчаков ёзади: «Бу (съни босқинчилик) шароит тақозоси бслиб, бошқа давлатлар ҳам худди шундай қилган. Масалан, Франяис Жазоирни, Голландис сз мустамлакаларини, Англис Ост-Индисни, хуллас давлатлар манфаатпарастлигидан ксра ноилож зарурист тақозосига биноан маиа шундай йслдан (съни босқинчилик йслидан) боришимиз муқаррар бслиб қолди (ЎзССА  тарихи, 11-том, 20-бет).
Худди шу китобда генерал-губернатор С. М. Духовский сз ҳукуматига мурожаат қилиб ёзган хатида: «... бу ердаги аҳолига одамийлик ва инсонпарварликнинг кенг негизларини қсллаб бслмайди», деган. Туркистонни бошқаришда чоризм маҳаллий меҳнаткашларни сзиш, уларнииг ҳуқуқларини назар-писанд қилмасликка асосланган сди.
Муҳаммад А аҳимхон II мана шундай даврда сшаб, ҳукмронлик стиб, ижод қилган. Муаррихларниинг таъкидлашича, у «Шашмақом»га сн учта куй басталаган.
Ҳасанмурод қори Муҳаммадамин сғли Лафасийнинг «Хива шоирлари ва адабиётчиларининг таржимаи ҳоллари» тазкирасида қуйидаги ҳикост келтирилган: «Доий — Юсуф Ҳожи номи билан машҳур бслиб, ҳамма вақт Хива уламо ва сипоҳиларини мазаммат (мазах) стиб, ҳақорат қилиб юрур срди. Феруз сса Доийнинг ҳурматини жойиға қсср, унга инъом бериб турарди. Муҳаммад А аҳимхон Доийни шул тариқа сипоҳий ва уламоларни ҳақорат қилиб, мазаммат стишидан воқиф сканлигига қарамай, уни масжиди Калонда воизлик мансабига тайинлайди. Доий масжиддаги ваъзларида ҳам вазирлар ва уламоларни танқид қилади ва улардан шикост стиб туради. Анинг ҳар бир гапини хонга етказиб турардилар. Бир кун хон Исломхсжага: «Бугун наҳордан жума масжидига боргил ва воиз насиҳатларини сна сшитиб келгил», деб фармон берди. Исломхсжа сзининг сқинларини олиб, намозга борди. Юсуф Ҳожи уларни ксриб, мазаммат стиб айтади: «Фуқаро — деҳқонларга жабр-зулм стиб, аларнинг манглай тери билан топилган ақчаларини олиб, бундай ақчалар билан мадраса, масжид бино қилдурса, қандоқ савоб бслур? Бундай ишларнинг жазосини топ-салар керак...» Исломхсжа ушбу гапларни хонга ссзлаб беради. Хон ҳеч нарса демай, Доийга сарупо, инъом стади.»

Қуйидаги шоҳ байтлардаи uборат ғазал Ферузникидир:

Аечук офат сдинг, сй сарвқомат,
Бошимга солди ишқинг юз қиёмат.

Қиёмат шсришин жаҳонга солдинг,
Жаҳондин мунъадам бслди фароғат.

Фароғат истаган, чиқсун жаҳондин,
Топилмасдур тирикликда саломат.

Саломат аҳли бошига фалакдин
Даме тинмай ёғар санги маломат.

Маломат тошидин озурдадурлар
Бу ксҳна дайрда аҳли фаросат.

Фаросат хайлининг оллида бсл қул,
Бошингга солмайин чини малолат.

Маломат чекмайин десанг жаҳонда,
Худонинг берганига қил қаноат.

Қаноат бирла сабр слса санга иш,
Ҳар ишда қилмагунг ҳаргиз надомат.

Аадомат бирла умрим стди, ё А аб,
Етур тонгла А асулингдин шафоат.

Шафоат жомидин саршор қилғил
Ҳазин Ферузни шоҳи рисолат.