Virusli gepatitdan ehtiyot bo'ling



Muallif: R.A.Bahromova, A.A.Abdusattorov
Hajmi: 222 Kb
Fayl tipi: pdf, zip
Saqlab olish
Online o'qish

Афсуски, ҳозирги кунда жигар, меъда ва ичакларнинг сткир ва сурункали касалликлари тез-тез учраб турибди. Шулардан бири вирусли гепатит хусусан ксп учрайдиган бслиб қолди.
Вирусли гепатит асосан жигарнинг қаттиқ зарарланиши, баъзан баданнинг сарғайиши билан кечадиган, оғир асоратлар қолдирадиган сткир ва сурункали юқумли касаллик ҳисобланади. Вирусли гепатит жуда қадим замонлардан инсонистга маълум бслган. Гиппократ, шарқнинг буюк ҳакими ва файласуф олими Абу Али ибн Сино сингари мутафаккирлар вирусли гепатитни таърифлаб берганлар ва даволаганлар.
Ўтган асрлар мобайнида сарғайиш билан кечадиган барча касалликлар гепатит, съни жигарнинг сллиғланиши деб тушунилган. Ваҳоланки, ҳозирги даврда ҳам юқумли бслмаган кспгина касалликлар сариқлик аломати билан кечади.
XVIII асрнинг 80-йилларида буюк рус клинияисти С. Л. Боткин вирусли гепатит касалликлари устида кспгина илмий-тадқиқотлар олиб бориб, бу оғир хасталикнинг юқумли сканини исботлаган. Шу боисдан вирусли гепатит Боткин касаллиги деб юритилган.
Вирусли гепатит кспинча тез ва оммавий тус олиб, айниқса табиий офатлар, урушлар, очарчиликлар даврида катта-катта спидемисларга ва пандемисларга сабаб бслган. Чунончи замондошларимиз В. М. Жданов ва А. Ф. Блюгер каби академикларнинг таърифлашича, XIX асрда бслиб стган урушлар даврида вирусли гепатит 112 марта, XX асрда сса 400 марта спидемис тусини олган. Айниқса жаҳон урушлари даврида вирусли гепатит қитъалараро тарқалган (пандемис), гепатит армисни ва тинч аҳолини зарарлаган. Вирусли гепатит пандемиссини шартли равишда уч даврга бслиш мумкин.

1. Биринчи жаҳон уруши ва ундан кейинги давр (1915—1923).
2. Иккинчи жаҳон уруши даври (1937—1945).
3. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврдан бошлаб, то ҳозирги кунгача.
Юқорида келтирилган тарихий далиллар ва илмий-текширишлар вирусли гепатитнинг жуда қадимдан барча қитъаларда мавжуд бслганлиги, аҳоли сртасида тез-тез спидемис ва пандемис шаклида тарқалиб турганлигини сққол ксрсатади. Бу касаллик асримизнинг 70—80 йилларидан бошлаб ҳозирги кунларда ҳам бутун дунёда тарқалиб турибди.
Вирусли гепатитнинг бундай кенг тарқалишига нималар сабаб бслади?
Булар асосан қуйидагилардан иборат:
- касалланганларни рсйхатга олишнинг тсғри йслга қсйилмагани;
- аҳоли зич сшайдиган катта-катта шаҳарлар сонининг кспайиши;
- аҳоли сонининг табиий равишда ошиб бориши;
- шаҳарлараро ва қитъалараро тезюрар транспорт воситаларининг кспайиши;
- инсонистнинг табиий ресурслардан тобора кенг фойдаланиши ва одамларнинг мулоқотда бслиши;
- вирусли гепатитга қарши кураш чораларининг мукаммал смаслиги.
XX асрнинг 40-йилларидан ҳозирги кунгача давом стаётган илмий-тадқиқотлар вирусли гепатитнинг тарқалиш қонунистларини тсла-тскис срганиб чиқиб, унинг қсзғатувчилари камида уч хил турдаги фильтрланувчи вирус сканлигини исботлади. Бу вируслар ксп жиҳатдан бир-бирига схшаш бслса-да, касалликнинг юқиш йсллари, тарқалиши, сширин даври, аломатлари ва белгилари жиҳатидан тубдан фарқ қилади. Бу вирусларнинг бактерислардан фарқи шундаки, уларни фақатгина 30—40 минг марта катталаштириб ксрсатадиган замонавий слектрон микроскопдагина ксриш мумкин.
Ана шу қонунистларга асосланган ҳолда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ВОЗ) 1974 йилдан бошлаб вирусли гепатитни уч турда: вирусли гепатит А, вирусли гепатит В, вирусли гепатит С деб фарқлашни тавсис стди. Вирусли гепатитнинг барча (А, В, С) турларида клиник белгилар сққол ксзга ксринган, десрли сариқлик билан кечадиган ва ҳеч қандай аломатларсиз, кспинча сарғаймасдан кечадиган турлари бслади. Сарғаймасдан кечадиган тури билан оғриган беморларни сз вақтида аниқлаш ва уларни соғлом одамлардан ажратиш анча қийин. Бундай беморлар соғлом одамлар билан мулоқотда бслиб, сзлари сезмаган ҳолда касаллик тарқатиб юрадилар.
Умуман вирусли гепатитларга қарши курашиш учун улар ҳақида тсғри ва тсла тасаввурга сга бслиш мақсадга мувофиқдир.

Гепатитнинг бу турини қсзғатувчи вируслар снтеровируслар группасига киради, ташқи муҳит шароитига анча чидамли. Беморнинг нажасида, зарарланган сувда, озиқ-овқат маҳсулотларида, чиқиндиларда ва турли уй-рсзғор буюмларида, сйинчоқларда икки ҳафтагача тирик сақланади. Вируслар физик ва химисвий таъсиротларга анча чидамсиз. Масалан, 100° С да қайнатилганда 5 минутда, 1,1 ваттли ультрабинафша нур таъсирида 1 минутда слади. Химисвий моддалардан 3% ли оддий хлорамин, 1—1,5% ли ДТСГК препарати, 3% ли лизол ва бошқа дезинфекяисловчи моддаларнинг сритмалари вирусларни 30 минутда слдиради.

Касаллик манбаи фақат бемор одам ҳисобланади. Касалликнинг сширин даври охирида ва унинг белгилариюзага чиқишидан олдинги (продромал) даврда вируслар беморнинг нажаси билан ксплаб ажралади. Ана шу даврда бемор атрофидаги соғлом одамлар учун жуда хавфли ҳисобланади. Кспинча касалликнинг клиник аломатлари юзага чиқиб, бадан сарғас бошлагач, вируслар атроф-муҳитга жуда кам ажралади ёки умуман ажралмай қолади.
Демак, касаллик ривожланиб, бемор сарғайгач, вируслар сз қора ишини қилиб бслган, съни жигар зарарланган бслади. Бу даврга келиб беморлар снди сзларини бирмунча енгил ҳис қиладилар ва атрофдагиларга касаллик юқтиришда унча хавфли бслмайдилар. Касалликнинг биринчи белгилари юзага чиқмасдан 2—10 кун олдин вируслар бе-мор қонида айланиб юради ва клиник аломатлар пайдо бслгандан 1—2 кун стгач, қондан ҳам йсқолади.

Юқиш механизми ва йсллари. Вирусли гепатит А ни қсзғатувчи вируслар организмга ифлос қсл ва ташқи муҳит воситасида фақат оғиз орқали юқади. Шунинг учун бу баъзан ифлос қсл касаллиги, деб ҳам юритилади. Бемор шахсий ва умумий гигиена қоидаларига қатъий амал қилмаганда нажаси ва сийдиги билан атроф-муҳитни, озиқ-овқат маҳсулотларини, уй-рсзғор буюмларини ифлослантиради. Ана шундай ифлосланган ташқи муҳитдан одамлар сзлари билмаган ҳолда касалликни юқтириб оладилар. Айниқса дарё, плсж, бассейн, ҳовуз, қудуқлар, водопровод иншоотлари, умумий овқатланиш корхоналари, ошхоналар, болалар муассасалари (боғча, ссли, мактаб) бемор ахлати ва сийдиги билан ифлосланганда гепатит тез ва ёппасига тарқалиб, спидемис тусини олади. Вирусларни фақат бемор одамлар ташиб юриб, бошқаларга юқтиради.

Касалликнинг ривожланиши. Вируслар соғлом одам организмига оғиз орқали тушгач, меъда шираси таъсирида қисман ҳалок бслади. Қолган қисми сса меъдадан ингичка ичакларга стиб, у ердаги лимфа безлари орқали қонга ссрилади. Вируслар қон оқими билан жигарга бориб жойлашиб олади-да, унинг ҳужайраларини зарарлаб, емира бошлайди, ҳужайраларда кспайиб, тспланади. Ана шу 1—2 кун ичида жигар ҳужайралари шишиб, емирилган ҳужайралардан вируслар сна қайтадан қон оқимига стади ва бошқа орган ҳамда тсқима ҳужайраларига тарқалади. Бу жойлардаги ҳужайраларни ҳам емириб, кспас боради. Жигар ҳужайралари шишиши натижасида ст йсллари беркилиб қолади. Бу жараён сз навбатида ст суюқлиғининг димланиб қолишига сабаб бслади. Жигар шишиб катталашади ва оғрийди. Димланиб қолган ст суюқлиғи сзининг табиий йслларидан сн икки бармоқ ичакка чиқа олмагач, қонга ссрилади. Қон оқими орқали сса бутун орган ва тсқималарга тарқалиб шимилади ва ниҳост тери ости ёғ қаватида срийди. Ана шунда бемор сарғасди.

Касалликнинг кечиши ва аломатлари. Вирусли гепатит А касаллигининг клиник кечиши шартли равишда тсрт даврга бслиниб, сзининг турли-туманлиги, турли хил кечиши, белги ва аломатлари билан характерланади.
Яширин даври. 7 кундан 50 кунгача, кспинча 15—30 кун давом стади. Бу даврда касалликнинг ҳеч қандай белги ва аломатлари кузатилмайди. Касалликни юқтирган одам амалда соғлом ҳисобланади ва соғлиғидан шикост қилмайди. Юқорида келтирилганидек, бу даврда вируслар фақат кспайиб, тспланади.
Сариқлик олди даври бир ҳафта (5—7 кун) давом стади. Бу даврда касалликнинг енгил-елпи, унча ксзга ташланмайдиган белгилари юзага кела бошлайди. Бу даврни аниқлаш анча қийин, шу туфайли касал киши одамлар орасида бемалол мулоқотда бслиб юраверади. Асосан ана шу даврда вирусларни атрофга ажратиб, касалликни юқтириб юради. Бемор сзини лоҳас сезиб, ёмон ҳис қила бошлайди, ҳоли қурийди, иштаҳаси бузилади, овқатни ксрганда кснгли айнайди, уйқуси нотинч бслади, сержаҳл, камҳаракат, инжиқ бслиб қолади. Бундай пайтда беморнинг ксз оқига синчковлик билан қаралса, унинг сал сарғайганини, сийдикнинг ранги сзгариб, қуюқлашиб қолганини, нажас рангсизланганини ксриш мумкин. Ана шу тариқа касаллик ривожлана боради.

Сариқлик олди даври турлича бошланиши ва кечиши мумкин. Шулардан снг ксп учрайдиганлари гриппсимон, диспептик, астеновегетатив ва ревматизмсимон ёки сохта ревматик сариқлик олди даврларидир. Бундай турларда белгилар умумий ва алоҳида-алоҳида бслиши мумкин.
Гепатит гриппсимон бошланганда умумий аломатлар билан бирга тана ҳарорати 38° С ва ундан юқори кстарилиб кетади, юқори нафас йсллари сллиғланади. Бурун битади, бурундан сув оқади, бемор аксириб, йсталади, томоғи оғрийди ва бутун аъзои-бадани титраб-қақшайди.
Диспептик турида меъда-ичак йсли фаолисти бузилади. Беморнинг иштаҳаси пасасди, кснгли айнаб, овқатни ксрганда қайт қилгиси келади, ичи кетади ёки қабзист бслади. Ўнг қовурға остида оғриқ сезилади, баъзан қаттиқ оғриқ безовта қилади. Бемор тилини караш боғлайди, жигар катталашади.
Астено-вегетатив турда бемор сзини лоҳас сезади, камҳаракат бслиб қолади. Уйқуси нотинч бслади, кундузи кспроқ уйқу босади, кечаси сса уйқусизлик қийнайди. Айниқса, касал бола инжиқ, йиғлоқи, бефарқ бслиб қолади. Айрим ота-оналар бу аломатларни сркаликка йсйиб, касал болани врачга ксрсатиш срнига уни ҳатто жазолайдилар ҳам. Аатижада касаллик оғир кечади ва узоққа чсзилади, турли асоратлар пайдо бслади.

А евматизмсимон турда бошқа умумий клиник белгилар билан бирга катта бсғимлар ва мускуллар қақшаб оғрийди, ревматизмга хос белгилар намоён бсладики, бу ревматизмнинг қайталаниши деган нотсғри хулосага олиб келади. Сариқлик олди даври қандай кечмасин, ана шу давр охирида сийдик ранги сзгариб, қуюқлашади, нажас рангсизланади. Ксз оқи ва шиллиқ қаватлар сарғасди. Жигар шишиб, катталашади, қонда биохимисвий сзгаришлар кузатилади, бошқа белги ва аломатлар сққол ксзга ташлана бошлайди. Бу сариқлик даври аломатларидир.
Сариқлик даври срта ҳисобда 7—15 кун, съни 1—2 ҳафтагача давом стиши мумкин. А­нг аввал ксз оқи, юмшоқ танглай, сснгра бошқа аъзоларнинг шиллиқ қаватлари, юз териси, гавда, қсл ва оёқ териси сарғасди. Сариқлик тез кспайиб, бир ҳафта ичида бутун тери ва шиллиқ қаватлар сарғайиб кетади. Сариқлик даврида жигар шишиб, катталашади. Жигар пайпаслаб ксрилганда катталашган бслади, юзаси қслга силлиқ ва қаттиқ уннайди. Ўнг қовурға остидаги оғриқ анча кучайган бслади. Сариқлик сзининг снг юқори чсққисига чиққан бслишига қарамай, беморнинг қснгли айнаши, қайт қилиши каби дастлабки аломатлар сусайиб, йсқола боради.
Вирусли гепатит А касаллиги енгил, сртача оғирликда ва оғир кечиши мумкин. Бунда камдан-кам ҳолларда касаллик қайталаниши, сурункали турга стиши мумкин.
Агар бемор сз вақтида врачга мурожаат қилмаса, тсғри даволанмаса, режим ва парҳезга риос қилмаса, ичкилик ичса, аччиқ ва шср маҳсулотларни есверса, жигар яиррози пайдо бслиши мумкин.

Юқорида айтганимиздек, касалликнинг сарғаймасдан кечадиган тури ҳам бслади. Бундай беморларни вақтида аниқлаш қийин, шу туфайли улар вирусларни атроф-муҳитга тарқатиб юрадилар.
Бемор врачга мурожаат қилиши лозим. Шунда у тез ка-салхонага ётқизилади ва ҳар бир беморга сз ҳусусистларини ҳисобга олган ҳолда дарҳол даво қилина бошлайди. Вирусли гепатитларнинг барча турларида беморларга кср-па-тсшак режими ва парҳезга қатъий риос қилиш буюри-лади.
Соғайиш даври срта ҳисобда 2—4 ҳафта давом стади, касалликнинг барча клиник белгилари аста-секин йсқола боради ва беморлар сзларини схши ҳис қила бошлайдилар. Кейинги ҳафталарда сариқлик десрли йсқолади, жигар нормал ҳолатга келади, оғриғи қолади. Беморлар касалхонадан умумий аҳволи схшиланиб, сариқлик йсқолганда, жигар нормал ҳолатга келганда ва қонда биохимисвий ксрсаткичлар нормаллашганда чиқарилади.
Вирусли гепатит А билан оғриб, касалхонадан чиққан бемор десрли 1—1,5 ойда соғайиб кетади. Баъзан бутун-лай соғайиш 2—3 ойга бориши ёки баъзи асоратлар қолиши мумкин. Бундай пайтда асоратлар сабабини аниқлаш мақсадида беморлар албатта сз даволовчи врачларига мурожаат қилишлари керак.
Беморларни касалхонадан чиқариш олдидан даволовчи врач керакли режим ва парҳез тсғрисида маслаҳат беради. Ана шуларга қатъий риос қилгандагина бу касалликдаж тсла фориғ бслиб кетиш мумкин.