Ааркоманлар мунтазам равишда наркотик моддаларни топиш пайида бсладилар, бунинг учун кспинча қонунга хилоф йслларга кирадилар, ҳатто жиностга қсл урадилар. Агар улар наркотик моддани топа олмасалар, хумор қилиб (абстиненяис), аҳволлари оғирлашиб қолади: бундай ҳолда наркоманнинг дармони қурийди, ксз қорачиғи кенгасди, юрак уриши тезлашади, тез-тез нафас ола бошлайди, кснгли айниб, қайт қилади, ичи кетади, сслаги оқади, терлайди, бсғимлари сирқираб оғрийди, уйқусизлик азоб беради. Ана шундай аҳволда касалхонага келтирилган бемор қора терга ботиб, аъзои бадани тиришади. Вақти-вақти билан кснгли айниб, қайт қилмоқчи бслиб, қийналади. Бемор дод солиб йиғлайди, бекордан-бекорга қсрқади, гоҳ слинади, гоҳ дсқ қилади, қспол овоз билан бақиради: «Мени қутқаринг! Ўлиб қолай деспман! Морфий беринг менга! Доктор, тезроқ укол қилинг! Лаънат сенларга! Қурт, оқ чувалчанглар мени еб ташласпти! Йсқотинг чувалчангларни! У усти-бошидан ксзга ксринмас нарсаларни жирканиб қоқа бошлайди. Бемор каравотда сна типирчилаб, оғриққа чидолмай, жонини қсйишга жой тополмайди. Беморнинг бутун аъзои бадани зирқирайди, қорни, ичаклари оғрийди, қулоғи шанғиллайди, юраги қаттиқ ура бошлайди, иситмаси кстарилиб кетади, сзининг қсл-оёқларини қайиради. Бундай аҳволда бемор слиб қолиши ҳеч гап смас. Бироқ унга наркотик модданинг одатдаги дозаси берилса, вассалом, ҳозирги азоблардан асар ҳам қолмайди. Аммо бу «доза»нинг нархи жуда қиммат, баъза» бир ойлик маош ҳам етмайди унга. Ана шу «халоскор» наркотик моддани топиш учун бемор ҳар қандай йслни тутишга тайёр туради. Масалан, бир бемор наркотик модда хумор қилганда, уни топа олмаганидан томирини кесган.
Капиталистик мамлакатларда наркотик моддаларга касаллик сифатида берилиш жиноий бизнеснинг бир қисми бслиб қолди. Ааркоманис Америка жамистининг снг оғир проблемаларидан бири бслиб қолди, бу ҳақда АҚШ матбуотида мисоллар келтирилади. Мактаб сқувчиси Андреа биринчи марта бу заҳарли моддани 14 ёшдан сал ошган пайтида татиб ксрган сди. «Зиён келтирмайдиган ҳазил» ксп стмай одатга айланиб қолди. «Мен қслимга нима тушса, шуни ичаверардим, масалан, кока суюқлиғи, кислотани ичишдан ҳам тап тортмасдим», — деди у журналистларга. Ааркотик модда гирдоби қизни тобора сз қаърига торта бошлади. Андреа мактабда сқишни ташлади, уйидан кетиб қолди, ниҳостда тубанликка юз тутди.

Яна бир мисол 45 ёшли Жон Вудлиф бир неча ой мобайнида наркотик моддаларни истеъмол қилиб юрарди, бу киши Флорида штатида маҳаллий органлардан бирида каттагина маош тсланадиган лавозимда ишларди. Аатижада бу заҳарли модда уни енгиб қсйди. Кунларнинг бирида сртоқлари уни ақлдан озган ҳолатда ксриб қолдилар. Орадан бир неча соат стгач Ж. Вудлиф юрак хуружи оқибатида оламдан стди.
Майкл Сеймур деган кишининг тақдири ҳам шундай тугади. Ааркотик модда ҳукми остида қолган бу киши мени кимдир таъқиб қилспти, деб сйлайди. Қслига милтиқ олиб, магазинга бостириб киради. Ааркоманни қийинчилик билан қуролсизлантириб, госпиталга олиб кетишади. Унинг аҳволи жуда оғир сди: иситмаси 40° га сқин, томири минутига 200 марта атрофида урарди. Врачлар қанчалик жон куйдириб, ҳаракат қилишмасин, наркоман ҳаётини сақлаб қолишолмади.
Ааркоманлар нима бслса ҳам, ҳар қандай воситалар ёрдамида наркотик модданинг снги дозасини топиш учун ҳаракат қиладилар, улар юу мақсадда снг машъум жиностларга ҳам қсл урадилар. Масалан, шарқий Гарлемда истиқомат қилувчи 16 ёшли В. А­понте наркотик модда кайфи билан гандираклаб туриб, сз туққан онасини слдириб қсйди, она бечора бу ҳалокатли, хавфли одатни ташлагин деб, сғлига илтижо қилаётган сди.
Юқоридагига схшаш қайғули мисолларни ксплаб келтириш мумкин. «А идерс дайджест» нинг берган маълумотларига қараганда, америкаликлар кокаин сотиб олиш учун ҳар йили 50 миллиард доллар сарфлайдилар. 22 миллиондан ортиқ киши шу норкотик моддани татиб ксрган. Десрли олти миллион киши телба қилувчи бу препаратни мунтазам равишда организмига киритади, бу гап муболаға смас, балки даҳшатли ҳақиқатдир.

Биз юқорида наркотик моддалар кишини телбанамо хурсанд қилади, деб айтиб стган сдик. Ааркотик модда келтириб чиқарадиган бу ҳолатнинг қанча вақт давом стиши бу оғунинг турига ва миқдорига боғлиқ. Ааркотик модда такрор қабул қилинганда одамнинг тентакнамо руҳи кстарилиб, сна унга сҳтиёж сезади. Одам наркотик моддага тобора берилар скан, наркоманнинг бутун сй-хаёли наркотикни қабул қилишда бслади, кайф қилиш сгона заруристга айланади.
Олимлар наркотик моддани ҳатто бир неча марта қабул қилиш натижасида одамнинг ксзига нарсалар ксринишини, довдирашини, бекордан-бекорга рашк қилишини ксрсатиб бердилар. Организмга наркотик модданинг катта дозаси тушганда одамнинг онги хиралашади, ҳис-туйғулари кескин равишда сзгаради, фикрлари чалкашиб кетади, ксзига ҳар хил қсрқинчли нарсалар ксринади, қсрқади, турли ҳаракатлар қилади, атрофдаги кишиларга ҳужум қилиб, уларга ташланади. Ана шу аломатлар заминида жинсий майл йсқолади ва мижоз кескин сусасди.
Ааркотик моддаларни сурункали равишда қабул қилганда руҳий активлик кескин пасасди, одам атрофдаги воқеаларга бефарқ бслиб қолади, тушкунликка тушади, сси пасасди. Ааркоманлар сз касбларини уддалай олмай қоладилар, меҳнат қобилистини йсқотадилар, оилада можаролар бслиб туради, оқибатда оила бузилиб кетади. Ҳомиладорлик даврида наркотик моддани истеъмол қилган аёллардан дунёга келган болалар жуда безовта бслади, тиришади, ксп сснайди, ичи кетади, нафас олишга қийналади. Бундай чақалоқлар одатда ҳаётининг 2—3-куни нобуд бслади.
Одамовилик, ахлоқий приняипларнинг йсқолиши, наркотик моддани сотиб олишга пул топиш мақсадида жиноий ишларга қсл уриш наркоманларга хос хусусистдир. Одам наркотик моддага руҳан тобе бслиб қолиш билан бирга унда жисмоний сзгаришлар ҳам юзага келади. Ааркоманнинг ранги докадек оқарган бслади, ксз қорачиғи кенгайган, шиллиқ пардалари қуруқшайди, юраги тез уради, мускул тонуси ортади ва қон босими кстарилади. Юқорида айтганимиздек, наркоман наркотик модда тополмаса, касал бслиб. қолади, нохуш сезгилар пайдо  бслади. Сслаги ва ксзидан ёш оқади, тумов бслади, аксиради, терлайди, титраб-қақшайди, мускуллари зсриқади.

Ааркоман узоқ муддатгача наркотик моддани топа олмаса, меъда-ичак иши бузилади, тиришиб, тутқаноқ тутади ва ҳатто оғир психоз бошланади. Шуни таъкидлаш зарурки, наркотик моддаларни мунтазам равишда истемол қилиш оқибатида организм бутунлай ҳолдан тосди. 1901 йилдаёқ машҳур рус психиатри С. С. Корсаков наркоманларнинг психик доирасида енгилтаклик, ёлғончилик, алдоқчилик, ахлоқий бузуқлик устун бслади, деган сдн. Ааркоманлар ҳар қандай меҳнатга сроқсиз, сси паст бслиб қоладилар, спилептик тутқаноқлар оқибатида оламдан стиб кетадилар.
«Комсомольскас правда» газетасининг мухбири В. Юмашев Аиколаев шаҳридаги наркологик марказга борганини сзининг «Галлюяинаяисларсиз» деб аталган мақоласида (1986 йил, 24 сентсбрь) қуйидагича ёзади. Мухбир бу ерда қалтираб, титраётган, ҳолдан тойган одамларни ксрган, уларнииг бадани десрли қуриб, қуруқ ёғоч бслиб қолган, ксз қарашлари мутлақо маъносиз, бефарқ сди. Ҳатто беморларнинг хонадан чиқиб кетиш учун сшикни очишга қувватлари етмаган. Мухбир учрашган барча беморларнинг ёши 15 дан 20 ёшгача бслган ёшлар сди.
Юқоридагиларга қсшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, наша чекканда нафас йсллари шиллиқ пардалари, мис тсқималари атрофисга учрайди, спкада склероз юзага келади.
Ксриб турибмизки, бир лаҳзалик сохта хурсандчилик қанчалик қимматга тушади, киши соғлиғини, меҳнат қобилистини йсқотади, жамистдаги сз срнини йсқотади, ҳатто сн гулидан бир гули очилмаган даврида оламдан ксз юмади.
XX асрнинг бошларидаёқ одамлар наркотик моддаларнинг инсонистга келтирадиган хавфига қарши коллектив равишда курашиш зарурлигининг катта аҳамистга сга бслишини билганлар. Иккита шартнома — наркотик моддалар бсйича сгона конвеняис (1961) ва психотроп моддалар бсйича конвеняис (1971) тузилган, бу шартномалар мамлакатларда амалдаги наркотик моддалар ҳақидагн қонунлар асосини ташкил стади.

Бу шартномалар наркотик ва психотроп моддаларни суиистеъмол қилмаслик, балки улардан даволаш мақсадида фойдаланиш имконини таъминлашдан иборат сди. Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилоти бидан ҳамкорлик қилган ҳукуматлар ва наркотик моддалар бсйича БМТдаги комиссис психотроп моддаларни назорат қилиш ҳақида қарор қабул қилдилар. Бу қарорни қабул қилишда улар бу моддаларнинг даво самарасига доир маълумотларни пухта сргандилар. Бу қарор врачлар диққатини тортди, чунки махсус ҳолатларда бу препаратларнинг бирортасини даво мақсадида буюриш зарурати туғилиши мумкин. Бундай талабчанлик шунинг учун зарурки, афъюнни 10—12 марта укол қилгандан кейин, баъзан ундан сртароқ одам касалликка хос равишда унга срганиб қолиш мумкин.
Шуни айтиб стиш керакки, наркоманисга даво қилиш жуда мураккаб, қийин ва узоққа чсзиладиган жараён, бу иш жуда ксп мутахассислар, медиклар ва психологларнинг зср бериб меҳнат қилишларини талаб қилади. Беморнинг оилавий муносабатлари схши бслиб, сзининг бутун маънавий куч-қувватини сафарбар қилганда ва сқийдиган ёки иш-лайдиган коллектив ҳам ҳайрихоҳ бслганда даволаш на-тижаси самарали бслиши мумкин. А уҳий жиҳатдан беқарор, сси паст бслиб қолган ва нерв системаси ишдан чиққан беморларни даволаш самараси кам бслади. Айниқса қизларни даволаш қийин бслади, чунки уларнинг ҳис-ҳасжонлари жсшиб туради ва асаблари ҳам сзига хос бслади.
Даволаш тадбирлари махсус муассасаларда сширин тарзда олиб борилади. Бари бир наркоманисга қарши курашни даволашга смас, балки бу офатнинг олдини олишга қаратиш керак. Шунинг учун сснгги йилларда бизнинг мамлакатимизда врачлар ва маъмурий органлар наркоманисга қарши курашни кескин кучайтириб юбордилар.

Сснгги пайтга қадар мактаб врачлари маъмурист тазйиқи остида баъзи ҳолларда бу маълумотни сшириб келдилар, бу билан улар профилактика ишларига катта зарар етказдйлар. Мана шунииг учун ҳам наркоманисга қарши профилактика ишлариии кескин кучайтириш ва наркоманни аниқлаш билан бирга наркотик моддаларнинг ҳалокатли таъсир стишини атрофдаги одамларга. очиқ-ойдин айтиш керак. Ҳеч қандай нарсани сширмасдан, бор нарсани ксрсатадиган, наркоманиспинг ҳалокатли асоратларини очиб ташлайдиган ҳужжатли фильмлар, диапозитивлар, видеосюжетлар сратиш ва уларни намойиш қилиш лозим. Одамлар алдамчи «кайф»нинг қандай ачинарли оқибатларга олиб келишини ксришсин, бунга сз-соғлиқларини, ҳаётларини қурбон қилишларини билишсин.
Ааркоманисни бутунлай йсқотиш учун одамларнинг, айниқса ёшларнинг бсш вақтларини тсғри ташкил стиш, бсш вақтдан оқилона фойдаланиш учун шароит сратиш, одамларда қизиқиш уйғотадиган клублар ташкил стиш, уларни айниқса турар жойларда барпо қилиш, туристик-скскурсис ишларини йслга қсйиш, оила билан биргаликда дам олишга сътибор бериш керак. Бу борада маданий-оқартув муассасалари катта тадбирларни олиб боришлари лозим. Барча жойларда маданист, медияина ходимлари, ҳуқуқ тартиби ва юстияис органлари, меҳпат коллективлари билан ҳамкорликда ажойиб одамлар билап учрашуилар ташкил қилишлари керак. Саломатлик университетлари, жамоат фикрлари трибунаси, соғлом турмуш клуби ташкил стишлари, публистик репортажлар чиқаришлари, тематик, агитбригада намойишлари тайёрлашлари, интервью кечалари стказишлари керак.

Ааркоманисга қарши курашнинг бу шаклларини маълум кишилар группасига мслжаллаб тайёрлаш керак. Ашлар ҳақида гапирадиган бслсак, ссмирлар, студентлар, ишчилар сртасида олиб бориш керак. Атоқхоналарда сшаб, сқийдиган профессионал-техника билим юртларида алоҳида ишлар олиб бориш керак, чунки улар сртасида наркотик моддаларга берилиш хавфи юқори бслади.
Ҳар томонлама дам олиш, физкультура ва спорт билан шуғулланиш учун маданий-спорт комплекслари муҳим аҳамистга сга. Шуни тан олиш керакки, наркоманисга қарши кураш ҳозирги пайтда сндигина бошланди. Бу кометлексларда наркотик моддаларга қарши пропаганда системасини ишлаб чиқиш мумкин. Бу курашнинг кенг қулоч ёйишига, бу ишда фақат врачлар, маданист ходимлари ва сқитувчиларни смас, балки барча меҳнат коллективларини жалб стиш лозим. Клублар, ҳушёрлик учун кураш клублари, мактаблар ва ҳуқуқ тартибот органлари, меҳнат коллективлари ва партис, комсомол, касаба союз ташкилотлари бу борада ҳамкорликда иш олиб бормасалар, наркоманисга қарши кураш ишларида самарага сришиб бслмайди.
Шундай қилиб, юқоридагилардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, наркоманисга қарши кураш фақат медияина масаласи смас, балки медияина — сояиал муаммо ҳамдир. Лсихологлар, педагоглар, коллектив, маъмурист, жамоатчилик бу хавфли офатнинг олдини олиш билан жиддий шуғулланишлари зарур. Соғлом одамларнинг ҳам, беморларнинг ҳам наркотик моддаларга нафрат билан қарашларига сришиш керак. Акс ҳолда профилактика ишлари ва даволаш тадбирлари қанчалик самарали бслмасин, биз одамлар соғлиғини қайтара олмаймиз.
Бундан ташқари, наркоманисни срта аниқлаш ва диагноз қсйиш ҳали схши такомиллашмагани бизнинг кучснз томонимиздир. Ааркоманисни срта аниқлаш ва унга диагноз қсйиш схемасини ишлаб чиқиш ва қслланиш биз медик ходимларнинг жамист олдидаги бурчимиздир. Гап ссиб келаётган ёш авлоднинг руҳий соғлиғи ҳақида борар скан, барча чора-тадбирлардан фойдаланиш зарур.