A.N. Boldirev o’z maqolasida XX asrning boshida Xoja Ahrorni qoralashga intilish V.V. Bartold ishlarida ko’zga tashlanganini uqdiradi.
O.D. Chexovichning ta’kidicha, V.V. Bartold Xoja Ahror haqida yozayotganda V.L. Vyatkin maqolalaridan xabardor bo’lgan va u foydalangan manbalarga tayangan. (Samarkandskiye dokumenti XV—XVI vv., s.17). Bas, shunday ekan, nega endi aynan bir manbalarga tayangan sharqshunosning Xoja Ahror faoliyatiga baho berishi ikki xil?
Ma’lumki, V.V. Bartold Sharq xalqlari tarixini asl manbalar asosida chuqur o’rganib, bu sohada katta obro’ga ega bo’lgan qomusiy muarrixlardan sanaladi. Bas, shunday ekan, Nega Xoja Ahror faoliyatini baholashga kelganda qora buyoqdan ko’proq foydalanadi? Nega qariyb 80 yil bu qora bo’yoqdan ko’pgina tadqiqotchilar, adib va yozuvchilar ham foydalanib keldilar. V.L. Vyatkinning bu masalaga doir mulohazalari esa soyada qolib ketdi. Afsuski, A.N. BoldiRev bu masalani oydinlashtirishga uncha o’rin ajratmagan. Bu o’rinda V.V.Bartold tomonidan bayon qilingan mulohazalarning davrini nazardan kechirmoq ma’qul ko’rinadi. Ma’lumki, V.V. Bartoldning «Ulug’bek va uning davri» risolasi 1915 yilning boshlarida yozilib, 1918 yilda nashr ettirilgan. Bu asarning Tezislari esa 1915 yil 15 mart kuni o’qilgan «Ulug’bek va Xoja Ahror» ma’ruzasida bayon etilib, unda Xoja Ahror va tarafdorlarining shariat uchun madaniyatga qarshi kurashi xalq manfaatlari yo’lida har qanday zolimlarga qarshi kurash sifatida tuyulardi, degan g’oya olg’a surilgan edi. (V.V. Bartold. Sochineniya. Tom II, chast 2, 167-bet, izoh). V.V. Bartold o’z mulohazalarini davom ettirib, yana shu narsani ham ta’kidlaydiki, Xoja Ahror va uning tarafdorlari umumiy Tenglik uchun madaniyatga qarshi kurash vahshiylikni joriy qilish ekanligini tushunmas emishlar. Shunday qilib, bu mulohazaning, aytilish davriga e’tibor qilinsa, masala biroz oydinlashar degan umiddamiz. Ma’lumki, chor hukumati o’z mustamlakalarida o’zini ilg’or va madaniyatli hukmdor tarzida ko’rsatishga intilar edi. Shuning uchun mustamlaka xalqlarining har qanday noroziliklarini, jumladan, «Dukchi eshon» laqabi bilan shuhrat qozongan mingtepalik Muhammad Ali Ismoil o’g’lining 1898 yilda chor hukumatining «o’z istibdodi sarmoyasini quvvatlantirmoq uchun ham biz, Turkiston xalqini doimo asir, zalil va qul qilib ishlatib Kelmoq maqsadi bilan ko’zimizning ochilishiga qarshi turganiga javoban ko’targan vatanparvarlik isyoni (Fozilbek Dukchi eshon voqeasi. «Sharq yulduzi». 1991, 1-son, 146-bet, Sirojiddin Ahmad sharhi), Birinchi jahon urushi bilan boshlangan har qanday noroziliklar ham «madaniyatga qarshi kurash» tarzida qabul qilinib, bu kurashning boisi o’sha davrda mahalliy xalq orasida katta obro’ga ega bo’lgan Dukchi eshon kabilar tushunilar va shuning uchun ular madaniyatga qarshi vahshiylikni joriy qiluvchilar sifatida qattiq jazolanardi. Xuddi shu vaqtda XV asr hayotiga murojaat qilib, Ulug’bek mirzo va uning davri haqida — ilm va mada-niyat rivojlanganligi to’g’risida so’z yuritib, Ulug’bek qatlidan so’nggi davrda Samarqand ahvolidagi o’zgarishlarni «qishloqiy shayx» Xoja Ahror faoliyati bilan bog’lash bejiz emas.