P.I.Demezon Adoning she’riyat bilan shug’ullanishi, she’rlari esa uning nomini Turkistonda mashhur qilganini ham yozadi. Sultonxon to’raning adabiy faoliyati XIX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan «To’hfat ul-ahbob fi tazkirat ul-ashob» (1871—1872 yilda tuzilgan) tazkirasida ham yoritilgan. Tazkira muallifi Rahmatullo VoZeh uning haqida shunday yozadi: «Ado-malik ul-kalom, xalq Peshvosi, fozillar boshlig’i va faxri Sultonxoja shayx ul-islom Samarqandiyning taxallusi. Mazkur Xoja (Sultonxon) hazrati qutb us-solikin Xoja Ubaydulloh Ahrorning muhtaram avlodidandir, Sultonxon Ado forsiy va turkiy she’r aytishda mohir va fasohatlidir. Ikki tilda ham Devonlari bor. Yaxshi qasidalari ham ko’p. Ulardan biri hajmi katta «Nola va fig’on» deb ataladigan qasidadir. Qasida ham, boshqa She’rlari ham go’zal va yoqimlidir».
XIX asrning o’zidayoq Sharq va G’arb olimlari Ado haqida bunday ijobiy fikrlar aytgan ekanlar, demak bular uning haqida xolisona so’z yuritishga turtki bo’lmog’i lozim.
Ado shoir sifatida devonlar tuzgan. Biz ana shunday devonlardan birini, ya’ni 1239 h. — 1824 yilda ko’chirilgan nusxasini ko’rdik. Bizningcha, bu Devon amir Umarxon vafotidan keyin amir Haydar tomonidan Buxoroga taklif qilinishdan oldin bir muddat Samarqandda yashagan shoir tomonidan tuzilgan. Devondan o’zbek va tojik tillarida bitilgan g’azal, ruboiy va muxammaslar o’rin olgan. Bu asarlar turli mavzuda mahorat bilan yozilgan bo’lib, ular Kamol Xo’jandiy, Hofiz Sheroziy, Mavlono Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Abdulqodir Bedil kabi forsiy va turkiy adabiyotning zabardast namoyandalari an’analarida davom ettirilgani seziladi. O’quvchilarning o’zlari bir xulosaga kelsinlar degan umid bilan shu devondan ayrim she’rlarni misol sifatida keltiramiz:

Chu kulbam sori keldi yor dutorini soz aylab,
Quyosh oraz bila ul qish ekan orazni yoz aylab.
Boshimni sajdaga qo’ygan mahalda ul oyoq bosti,
Anga berdim salom ul lahza Men tarki namoz aylab,
Chu boshim sajdaga ko’rdi oyog’i birla bir tepti,
Jabiniga solib chin Men sori ko’p ehtiroz aylab.
Dedi Sen qibla sori bosh qo’yarsan boqmayin manga,
Haqiqat yo’liga kirding magar tarki majoz aylab.
Ham andar ham bo’lib zulfingki ul ruxsora yostanmish,
Qaro af’i dururkim, to’lg’onib gulzora yostanmish.
Banogo’shingda mushkin xol gesu halqasi birlan,
Ilingan qiltuzog’a zordurkim, qora yostanmish.
Men Navoiyga ne dey chun fikri boshqardi aning,
Manzili maqsudga urdi rohovardi aning.
Qit’a-qit’a qildi bag’rimni bu bir fardi aning,
Qilsa ko’nglum chok teg’i zahrparvardi aning,
Quymangiz marhamki, o’ltursun mani dardi aning...
Belu og’zing o’lturur be qilu qol, ey umrkim,
Der Ado bo’lsun kamoling bezavol, ey umrkim,
Bir karam qil qilmagil raddi savol, ey umrkim,
Ber Navoiy komini yo jonin ol, ey umrkim,
Zulmi elga fig’onni haddidin o’tkardi aning.
Daftari she’rim bu tun ko’rdi Navoiy-yu dedi:
«Ey Ado, Lutfiy so’zi yo toza devondurmi ul!»
Yigitlikda ko’ngulni uzmagan men dilrobalardin,
Qariganda na deb ko’ngul o’zay mijgon asolardin.

Ahroriylar naslining She’riyatdagi namoyandalaridan yana biri Naqibxon Tug’ral Ahroriy Samarqandiydir.
Naqibxon Tug’ral (1865—1919) o’z ijodiyoti bilan XIX asr-ning oxiri XX asr boshlaridagi adabiy muhitda ma’lum mavqyega ega bo’lgan shoirdir. Uning tojik tilida yozilgan asarlaridan bir qismi 1916 yilda Kogon bosmaxonasida Devon holida nashr qilingan edi. keyinchalik, ya’ni tug’ilganiga 125 yil to’lishi munosabati bilan (1990) uning nisbatan to’laroq she’riy to’plami ham hozirgi, ham arab yozuvida Dushanbeda nashr ettirildi. Naqibxon Tug’ralning asarlari Zarafshon vodiysida yashovchilar tomonidan Sevib o’qiladi. Tadqiqotlar davom ettirilsa, Ahroriylar xonadonining zabardast vakillari haqidagi ma’lumotimiz ham kengayib boradi, degan umiddamiz.

Markaziy Osiyo xalqlarining o’rta asrlardagi ma’naviyati ildizlariga nazar qilinganda, ulardan biri katta salohiyatga ega bo’lgan tasavvuf hamda uning zabardast namoyandalari qoldirgan boy meros ekanligiga shak-shubha qolmaydi. Chunki bu soha ming yillar davomida jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, madaniy, ilmiy va adabiy hayotida, turli toifa va tabaqa kishilariniig ma’naviyatini shakllantirishda muhim omillardai biri bo’lib qolgan edi. Bu jihatdan, xususan, Xoja Abdulxoliq G’ijduvoniy, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Bahouddin Naqshbandlarning tabarruk nomlari bilan bog’liq bo’lgan xojagon tariqatining yassaviya va naqshbandiya suluklari alohida ahamiyat kasb etadi. Bu ikki sulukning asosiy maqsadi bir bo’lib, tavhidni e’tirof etish, shariat va Muhammad rasulullohning sunnatlariga amal qilish vositasida insoning o’zligini tanishga ko’maklashishdan iboratdir. Bu ikki sulukning maqsadga erishish usullarida o’ziga xos jihatlar (jahriyai sultoniya va xufiya) mavjud bo’lib, bular esa o’z navbatida, maxsus ishlangai rasm-rusumlar — murshidlar rahnamoligida bajarilishi lozim bo’lgan qonun-qoidalar asosida amalga oshirilgai. Bu ikki suluk Markaziy Osiyo mamlakatlarida Keng tarqalgan bo’lib, zamon va makon xususiyatlaridan kelib chiqqan holda takomillashib, hozirga qadar o’z muxlislari va murshidlariga ega.
XV yuz yillikda o’z faoliyatlari bilan bu sohada alohida mavqye egallagan xoja Ubaydulloh Shoshiy — Xoja Ahrori Valini maydonga Keltirgan tabarruk ajdodlari — padari buzrukvorlari, volidai muhtaramalari tomonidan bo’lgan bobo va bobokalonlari haqida ham tadqiqotlar olib borish shundan guvohlik beradiki, bu xonadonning vakillari yuqorida eslatilgan ikki sulukka ham daxldor bo’lganlar. Shayx Xovandi Tahur ana shu xonadonning ko’zga ko’ringan namoyandalaridandir.
Mavlono Ali Safiy ibni Husayn Voiz Koshifiyning «Rashahot aynul hayot»da xabar berishicha, Shayx Xovandi Tahur Xoja Ahrori Vali volidai muhtaramalarining bobolari bo’lib, ul hazrat, ya’ni shayx Xovandi Tahur shayx Umar Bog’istoniyning katta farzandlari — o’g’illari bo’lganlar.

Shayx Umar Bog’istoniy (ba’zan Toshkandiy tarzida ham eslanadi, chunki Bog’iston Toshkandga qarashli tog’liq etagida joylashgan mavze) XVI asrda hayot kechirgan tabarruk zotlardan bo’lib, «Rashahot»da uqtirilishicha, Bog’istonda tug’ilganlar va sharafli nasablari o’n olti vosita bilan Abdulloh bin Umar Xattobga borib yetar ekan.
Shayx Umar Bog’istoniy avvalida o’z shaharida ta’lim olib, so’ng Buxoroga borib, qutb ul-vosilin deb e’tirof etilgan, majzubi mahbub sanalgan shayx Hasan Bulg’oriy (1208-1298) huzurida tasavvuf sohasidagi bilimlarini yanada chuqurlashtirgach, o’z shaharlariga qaytib kelib, tasavvuf sohasida komillik darajasiga erishgan siymo sifatida taniladilar. Shayx Umar Bog’istoniyning suluki jazba (jazava) bo’lib, bu jihatdan turk mashoyixlari bilan hamohangdirlar. Tariqat sohasidagi komillik tufayli shayx Umar Bog’istoniy Turkiston va Movarounnahrda shuhrat topdilar. Shuning uchun o’sha davrda dovruq taratgan Xoja Bahovuddin Naqshband shayx Umar Bog’istoniyni nihoyatda ehtirom etar ekanlar. Bu haqda Xoja Ahrori Vali Xoja Bahouddin Naqshbandning yetuk shogirdlaridan bo’lgan mavlono Ya’qub Charxiydan eshitgan gaplarni aytar edilar:
«Mavlono Ya’qub Charxiy menga aytdilarki, — deb eslaydilar Xoja Ahrori Vali, - hazrati Xojai buzurg, ya’ni xoja Bahouddin Naqshband, shayx Umar Bog’istoniyning tariqatlariga (yo’l, usul) e’tiqod qilib, uni ma’qullardilar hamda aytur edilarki: «shayx Umar Bog’istoniy tariqatlaridagi jazba (jazava)da cheksiz shodlik, jo’sh-xurush, o’zini yo’qotish darajasida zavqlanish holati samimiy intilish va doimiylik bilan uyg’unlashib ketgan».
Shundan so’ng mavlono Ya’qub Charxiy aytdilarki, «xoja Bahouddin hazratlarining shayx Umar Bog’istoniy va ul kishining tariqatlariga oid bu ta’rif — maqtovlari nihoyatda go’zaldir. Chunki jazba (jazava)ning xosiyati kishidagi zavqlanish darajasiga bog’liq bo’lib, undan so’ng shariat rusumlariga itoat qilish qiyin bo’lib qoladi. Bunday holatda ko’pgina jazba (jazava) ahli o’zini idora qila olmaydigan holatga tushadi, ammo faqat ulug’ zotlargina bunday holatda o’zlarini jamlay oladilar, ya’ni o’zlarining holatlarini boshqara oladilar. Bas shunday ekan, hazrat xoja Bahouddin shayx Umarni ulug’ zot sifatida ta’riflaganlar».

Ana shu ulug’ zotning suluk sohasida bitgan asarlari bor-yo’qligi haqida ma’lumotga ega bo’lmasak-da, ko’pgina manbalarda shayx Umar Bog’istoniyning ayrim hikmatomuz so’zlari hamda ul hazratning siyrat va suratlari bilan bog’liq rivoyatlar keltiriladiki, ularda xalqni iymon va e’tiqodga, poklik va halollikka da’vat etish yetakchi o’rinni tashkil etadi. Jumladan:
«Ayturlarki, birov sulukning sirlarini o’rganish uchun uzoq yo’ldan shayx Umar Bog’istoniy huzurlariga kelibdi. Shayx Umar aytibdurlarki:
— Sen turadigan (yashaydigan) joyda masjid bormi?
Aytibdi:
— Bor.
So’raptilarki:
— Musulmonlik ahkomini bilasanmi?
Aytibdi:
— Bilaman.
Shunda shayx Umar Bog’istoniy aytibdurlarki:
— Unday bo’lsa, bu yerga kelishingdan foyda yo’q. Ibodat ahkomi ma’lum bo’lsa, ibodat joyi ma’lum bo’lsa, qaytib bor-da, o’sha ish bilan shug’ullanavergin».
Yana:
«Shayx Umar Bog’istoniy aytibdurlarki, biz muridning ko’nglini boshqa narsalardan bo’shatib, uni ahadiyat (Olloh taolo) Tomoniga qaratamiz. Bularning hammasini biz qilamiz, ammo biz qilmaymiz, ya’ni bu ishlarning hammasi Olloh taoloning irodasi bilan amalga oshadi». Va nihoyat shayx Umar Bog’istoniy o’z o’g’illari shayx Xovandi Tahurga qaratib shunday degan ekanlar: «Tahur, mullo bo’lma, u bo’lma-bu bo’lma, musulmon bo’l!» (Bu iboraning ikkinchi tahriri ham bor: «Tahur mullo bo’lma, shayx bo’lma, so’fi bo’lma — musulmon bo’l!» Ikki tahrir ham Xoja Ahrori Vali tillaridan Keltiriladi).
Shayx Umar Bog’istoniy Mavlono Tojiddin Darg’amiynnng qizlariga uylanib, bir necha farzand ko’rganlarki, ulardan kattasi shayx Xovandi Tahur bo’lganlar.

Shayx Xovandi Tahurning (Xovand — janob, hokim, ega; Tahur — nihoyatda pok. Bu ikki ism birlashganda «nihoyatda pokizalikning egasi, sohibi» yoki «nihoyatda pokiza janob» ma’nolarini anglatadi) tarjimai hollariga doir ma’lumotlar ham yetarli deb bo’lmaydi. Shunday bo’lsa-da shayx Xovandi Tahur tarjimai hollari bilan bog’liq bo’lgan ayrim ma’lumotlar XV va XVII asr boshlarida bitilgan Sayid Abdulavvalning «Masmuot» (Eshitilganlar), Muhammad Qozining «Silsilat ul-orifin» (Oriflar silsilasi — xonadoni), Ali Safining «Rashahot aynul-hayot» (Hayot chashmasining qatralari), Oliy shayx Siddiqiyning «Lamahot min nafahot ul-quds» (Tabarruk shabadalardan lahzalar) asarlarida uchraydi. Bularga ilova tarzda XIX asrda noma’lum muallifning 2 Betdan iborat risolasi hamda Muhammadjon Urazayevning «Hazrati shayx Xovandi Tahur (hammasi bo’lib bir bet) nomli o’zbek tilidagi ma’lumotnomasi ham borligi xabar qilinadi. 1915 yilda esa A.A. Semenov «Toshkentlik shayx Xovandi Tahur (Shayxantaur) va unga nisbat beriladigan kuloh» nomli maqolani ham nashr ettirgan ekan.
Demak, shayx Xovandi Tahur hazratlarining nasablari hayot va faoliyatlari haqida ko’ra olganimiz manoqiblar asosida ayrim ma’lumotlarni muhtaram muxlislarga manzur etmoqchimiz.
Qayd qilinganidek, shayx Xovandi Tahurning otalari sayidlarga ham daxldor bo’lgan shayx Umar Bog’istoniy bo’lib volidai muhtaramalari esa sayidlardan bo’lmish mavlono Tojiddin Darg’amiyning qizlari bo’lganlar. Toshkentda yashovchi ana shu tabarruk xonadonda shayx Xovandi Tahur tavallud topganlar.
Shayx Xovandi Tahurning tug’ilishi va nomlanishlari haqida turli rivoyatlar bo’lib, ulardan birini XVII asrda yashagan Olim shayx as-Siddiqiy (vaf. 1087 h. — 1676) o’zining «Lamahot min nafohat ul-qudc» asarida shunday keltirgan:
«Shayx Zayniddin Ko’yiorifon Toshkandiy degan ekanlarki, kimki farzand talab bo’lsa bizning mozorimizga kelib, farzand tilasa, albatta niyatiga yetguvsidir».
O’z zamonasining avliyosi bo’lmish shayx Umar Bog’istoniy umr yo’ldoshlari bilan birga hazrat shayx Zayniddin Ko’yiorifonning mozorlariga kelib, Ollohdan farzand ato qilishni iltijo qilibdurlar. Shayx Zayniddinning inoyatlari bilan Haq subhonahu shayx Umar Bog’istoniyga bir o’g’il nasib etibdiki, u mashhur shayx Hovandi Tahurdir. Shayx Xovandi Tahur dunyoga Kelgach, shayx Umar chaqaloqni shayx Zayniddin mozorlariga olib boribdi, u yerdagi kaftarlar chaqaloqni ko’rib, «at-tahur» deb sayray boshlabdilar. Ana shu karomatli mujda sababli chaqaloqqa shayx Xovandi Tahur deb nom qo’yibdilar.

Shayx Xovandi Tahurning tavallud yillari ma’lum bo’lmasa-da, vafotlari 761 h. — 1359—1360 melodiy yil ekanligi aniq. Agar umrlarining davomini shartli ravishda 70-75 yil deb olinsa, unda tavalludlari yilini 1280-1290 yillar orasi deb taxmin qilish mumkin.
Shayx Xovandi Tahur tug’ilgan xonadon ham ota va ham ona tomonidan islomiy ilm va vara’-diyonatda mashhur va tan olingan kishilar edilar. Jumladan, shayx Umar Bog’istoniy Xoja Bahouddin Naqshband tomonidan kamoli hurmat bilan e’tirof etilgan bo’lsalar, mavlono Tojiddin Darg’amiy ham bu sohada ulviy — yuksak maqom sohibi sifatida ehtiromga sazovor bo’lgan edilar. Shuning uchun Ali Safiy «Rashahot»da quyidagilarni yozgan edi:
«Mavlono Tojiddin Darg’amiy... o’z zamonasining akobirlaridan bo’lib, zohiriy va botiniy ilmlarning olimi, taqvo, vara’, fiqh, sirli olam ahvolini bilish va zohiriy karomatlari bilan mashhur edilar».
Ana shu xonadonning olijanob an’analari yosh Xovandi Tahurga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. U kishi maktabda o’qidilar, savod chiqardilar va padari buzrugvorlari — shayx Umar Bog’istoniy tarbiyalarida ulumi zohiriy va botiniy sirlarini chuqur o’zlashtirib valiyat ahlining yuksak cho’qqisiga ko’tarilganlar. Shunday bo’lsa-da, xoja Ahmad Yassaviy avlodidan bo’lib, o’sha davrda katta shuhratga ega bo’lgan Tunguz shayxdan ta’lim olish uchun Turkistonga safar qiladilar. Shayx Xovandi Tahur Tunguz shayx maskanida istiqomat qilib, Tunguz shayxning shunchalik buyuk maqsad sohibi bo’lishlari bilan birga nihoyatda kamtarona yashaganlari, turmush va oila ahli injiqliklarini sabr-toqat va bag’ri kenglik bilan yengganliklarining shohidi ham bo’ldilar. Bu ham bir maktab edi ularga. Ana shu muhitda shayx Xovandi Tahur sufiya ta’limotining ilmiy va amaliy nozikliklarini yanada chuqurroq o’rganadilar. Bu safar vaqtida va Tunguz shayxdan ta’lim olish muddati davomida shayx Xovandi Tahur bilan u kishining mulozimi shayx Muhammad Xuluvviy ham birga edi. Shayx Muhammad Xuluvviy (xuluv — bo’shliq) xatti-harakati, beparvoligi va tinimsizligini kuzatgan Tunguz shayx uning shayx Xovandi Tahurga munosib mulozim emasligini anglaydi. Shayx Xovandi Tahur ham mulozimning o’zlariga noloyiq ekanligini bilardilar, undan qutulish yo’llarini axtarardilar. Xuddi shu vaqtda shayx Xovandi Tahur o’z holatlari, kayfiyatlari, mulozimlari haqidagi mulohazalarini Tunguz shayxga bayon qiladilar. Shunda Tunguz shayx Xovandi Tahurga aytadi: «Shunchalik isTe’dod va qobiliyatingiz bilan nega endi hozirgacha u bilan birga bo’lishga chidab keldingiz?» Shayx Xovandi Tahur shunday deydi: «Johillarning jabru jafosidan sabru toqat bilan qutulishni afzal bildik».

Tunguz shayx shunday deydi: «men ham uning Sizga munosib emasligini sezdim. Shunday qilamanki, Tezda undan qutulasiz». Shundan so’ng Xovandi Tahur va shayx Muhammad Xuluvviy Tunguz shayxdan qaytish uchun ruxsat so’raydilar. Tunguz shayx rozi bo’lib, shayx Muhammad Xuluvviyga teri qoplanmagan nog’orani hadya etadi. Buni ko’rgan shayx Muhammad Xuluvviy taraddudlanib qolgach, shayx Xovandi Tahur aytadi: «Shayx hazratlarining sovg’alari tabarruk va hikmatsiz emas. Shuning uchun uni oling». Ular Buxoro tomon yo’lga chiqadilar. Bir mavzega yetganda, Xovandi Tahur shayx Muhammad Xuluvviyga qarab aytadilarki: «Endi biz ajralamiz, men Buxoroga boraman, Siz esa Xorazmga boring».
Shunday qilib, shayx Xovandi Tahur Buxoroga kelib, o’sha davrning mashhur donishmandlari Xoja Muhammad Bobo Samosiy, Sayid Amir Kulol, Xoja Bahouddin Naqshband va boshqalar bilan muloqotda bo’lganlar, xojagon tariqati to’g’risidagi ma’lumotlarini yanada chuqurlashtirganlar.
Buxorodan Toshkentga qaytib kelgan Shayx Xovandi Tahur o’z faoliyatlarini davom ettirib, muxlislarga islomiyatdan, iymon va shariatdan, tavhid va islomiy qonun-qoidalardan ta’lim berdilar; kishilarni poklanish, o’zligini tanish, diyonatli va adolatli bo’lishga targ’ib va tashviq etganlar. Bunday targ’ibotlar vaqtida aytilgan fikrlar faqat og’zaki tarzda bo’lib qolmay, balki bir Necha risolalarda ham yozib qoldirildi. Afsuski, hozircha bu risolalarning ham taqdiri aniqlangan deb bo’lmaydi. Ammo ulardan ayrim misollar «Silsilat ul-orifin» va «Rashahot» kitoblarida Keltirilgan. Shayx Xovandi Tahur risolalaridan yuqorida eslatilgan kitoblarda keltirilgan parcha-namunalar shundan guvohlik beradiki, shayx Xovandi Tahur o’z risolalarida xojagon tariqatining nazariy va amaliy masalalaridan ham nasriy va ham she’riy tarzda so’z yuritganlar. Bu risolalarni mutolaa qilgan Xoja Ahrori Vali mashhur bobolarining tavhidni sharhlashga bag’ishlangan fikrlaridan ayrimlarini suhbatlari jarayonida o’z aqidalarining to’g’riligini isbotlovchi dalil sifatida misol keltirar ekanlar. Jumladan: «Shayx Xovandi Tahur o’z risolalarida shunday aytibdurlar, — deb davom etadilar Xoja Ahrori Vali, shariatda Tavhid Haqni (Olloh taoloni — B.V.) bir demak va bir bilmakdir, tariqatda esa ko’ngilni Haq subhonahudan boshqa narsalardan yakkalash demakdir».

Bu masalaga doir fikr davom ettirilib, Shayx Xovandi Tahur shunday deganlar:
«Tavhid tanni ibodatga tayyorlash uchun uni shahvatdan tozalashdir hamda ko’ngilni ibodatga muvofiqlashtirish uchun uni har qanday xatarlardan qutqarishdir, chunki u (Olloh taolo — B.V.) yagonadir. Bu masala tariqat fasllaridan bo’lib, bu aqida haqiqat ahli so’zlaridir. Shariatda asa tavhid Xudoni bir bilmoqdir».
Xoja Ahrori Vali bobolarining bu fikrlarini keltirish bilan ularning tasavvufning zabardast namoyandalari fikrlariga asoslanganligini isbotlash yoki, boshqacha qilib aytganda, Shayx Xovandi Tahur aqidalarining shak-shubhasiz ekanligini dalillash maqsadida Xoja Abdulloh Ansoriyning «tavhid faqat Haqni (Olloh taoloni — B.V.) yagona bilmoq emas, balki Haq bilan yagona bo’lmoq hamdir», — degan fikrlarini Keltiradilar.
Shayx Xovandi Tahurning yana bir so’zlari shundaydir: «Dilbar jamolsiz bo’lmas, rahbar esa kamolsiz». Bu hikmatning ikkinchi qismida so’z rahbar — murshid haqida borar ekan, har qanday kishi ham murshid — rahbar bo’laVermasligi alohida uqtirilib, shu sohada kamolotga erishgan shaxsgina rahbar — murshid bo’la olishi ta’kidlangan. Shunday ekan, har bir sohada, jumladan, tasavvufda ham barcha masalalarni nihoyatda chuqur bilgan va muammolarni to’g’ri hal eta oladigan bo’lmoq lozimligidan bahs yuritilganki, bu fikr hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini saqlab Kelmoqda.
Shayx Xovandi Tahurning yuqorida Keltirilgan hikmatlarining birinchi qismi ham — «dilbar jamolsiz bo’lmas» o’zining chuqur ma’nosi bilan diqqatga sazovordir. Agar uning zohiriy — majoziy ma’nosi «dil eltguvchi, ko’ngillarni o’ziga band etguvchi jamolsiz — go’zalliksiz va maftun etuvchi jozibasiz bo’lmas», degan ma’noni, ya’ni «go’zal (yor) maftun etuvchi go’zalligi bilan ko’ngillarni band etadi» ma’nosini anglatsa, uning botiniy - haqiqiy ma’nosi esa «Olloh taolo o’zining ilohiy jamoli — go’zalligi bilan ko’ngillarda tajalliy etadi», degan ma’noni anglatib, yuqorida sharhlangan birinchi qismni (rahbar - murshidning kamolsiz bo’lmasligi) yanada kengroq tushunishga ko’maklashadi, ya’ni agar rahbar - murshidning ko’ngli Olloh taoloning tajalligohida aylana olgan bo’lsa, bunday murshid — rahbari komil sanalur.