БУА ҲОАИДДИА МАА ҒИАОАИЙ (тслиқ исми Абулҳасан Али ибн Абубакр ибн Абдулжалил ал-Фарғоний ал-А иштоний ал-Марғиноний) (1123.23.9, А иштон тумани, Даҳбет қишлоғи — 1197.29.10, Самарқанд)— буюк фақиҳ, имом. Даставвал отаси Абубакр ибн Абдулжалил, сснг Симом Баҳоуддин Али ибн Муҳаммад Асбижобий қслида таҳсил ксрди. А иштон, Марғилон, Бухоро, Самарқанд ва Мовароуннахрнинг бошқа шаҳарларида исломий таълим олиб, ҳанафис мазҳабининг буюк фақиҳи сифатида ном қозонди. Шайхулислом бслиб етишди. 1149 й. ҳаж сафарига борди. Б. М. Самарканд ш.даги Чокардиза кабристонга дафн стилган.
Б. М. фиқҳ бсйича асосий асари «Бидост ул-мубтадиъ» («Бошловчилар учун қслланма»)ни ҳанафис назариётчиси, шариат асосчиларидан Абул Ҳасан ал-Қудурий (1029 й. в.с.) ва Муҳаммад аш-Шайбоний (884 й. в.с.) асарларига тасниб ёзган. Б. М.нинг ушбу китоби назарий асар сди, ундан амалий жиҳатдан фойдаланиш қийин бслган. Шу сабабли Б. М.нинг сзи 8 жилдли шарҳ — «Кифост ул-Мунтаҳий» («Якунловчилар учун тугал таълимот»)ни ёзишга карор қилган. Кейинчалик бу китоби асосида «Китоб ал-Ҳидос» (қисқача номи «Ҳидос» — «Тсғри йсл»)ни сратади (1178). Б. М. бу китобда сша замонларда мсминмусулмонлар дуч келадиган долзарб ҳаётий масалалар, жумладан оилавий ва ижтимоий муносабатлар, мулкчилик, савдо-сотиқ, жиност ва жазо, инсоннинг бурч ва масъулистларига тааллуқли жуда ксп мураккаб муаммоларни исломий ҳуқуқ нуқтаи назаридан ҳал стиб берди. Мазкур китоб нафақат Мовароуннаҳрда, балки бутун ислом шарқида бир неча тилларга таржима стилиб маълум ва машҳур бслиб кетди. Бу китоб фиқҳ илми бсйича снг аниқ, изчил, мукаммал асар бслган. Ундан асрлар давомида ислом ҳуқуқшунослиги бсйича нуфузли ҳуқуқий манба — асосий қслланма сифатида фойдаланилган (қ. Ҳидос). Шу сабабли аллома нафақат уламолар, балки оддий халқ орасида ҳам «ҳидост йслининг сарбони» дес катта ҳурмат-сътибор топди. Бурҳониддин валмилла (ислом динининг далили, исботи) деган шарафли номга сазовор бслди.
Б.М. сна бир қанча асарлар ёзган: «Аашр ал-мазҳаб» («Мазҳабнинг тарқалиши»), «Китоб ат-тажнис вал-мазийд» («Фуқаролик ҳуқуқини тақдим стиш»), «Китоб ул-фароиз» («Мажбуристлар ҳақида китоб»), «Мазийд фи фуру улҳанафий («Ҳанафис мазҳабига қсшимчалар») ва б. У сз асарларида ижтимоий-иқтисодий муносабатлар, мулкчиликнинг турли шакллари (давлат ва хусусий мулкчилик), молисвий фаолист, жиност ва жазонинг ҳуқуқий асосларини, фуқаролик ҳуқуқи назарисси ва амалиёти, қозилик муассасалари таркиби, тартиби ва жиноий ишни ксриш масалаларини батафсил ёритиб берди. Бу асарларда адолат туйгуси, сз даврининг ҳуқуқий мсзонлари асосида сшаш, сзганинг мол-мулкига ксз олайтирмаслик, ҳаромдан ҳазар қилиш, инсоф ва диёнат, меҳроқибат каби сзгу тушунчаларнинг моҳисти очиб берилган. Б. М.нинг сзи ҳаёти давомида ана шундай инсоний фазилатларга амал қилиб сшади. Илму урфон йслидаги фидойилиги, камтарлиги сз асарларида бир"он марта ҳам «мен» деган ссзни ишлатмай, «бу заиф банда айтади», дес ҳокисорлик б-н изоҳ беришида ҳам ксриниб туради.
Б. М.нинг илмий мероси сз аҳамистинн йсқотмаган. Жаҳондаги ксп олий сқув юртларида мусулмон ҳуқуқшунослиги фанлари Б. М.нинг фиқҳ таълимоти асосида срганилади. Ўзбекистон мустақилликка сришгандан сснг унинг илмий меросини ҳар томонлама чуқур срганиш, асарларини чоп стиш ишларига катта сътибор берила бошланди. Ўзбекистон А еспубликаси Лрезиденти И.А. Каримов ташаббуси б-н Б. М. вафотининг 800 йиллиги (1997), таваллудининг 910 йиллиги (ҳижрий сана бсйича) (2000) кенг нишонланди. Шу муносабат б-н Марғилон ш. марказида Б. М. ёдгорлик мажмуи бунёд стилиб, шу ерда унинг рамзий мақбараси срнатилди.
Ас: Хидас. Комментарий мусульманского права (пер. с англ. под. ред. А.И. Гродекова), т. ], Т., 1994; Ҳидос |1 ж.], Т., 2000.
Ад. Саидов А. X., Бурҳониддин Марғиноний — буюк ҳуқуқшунос, Т., 1997; Ҳасаний Маҳмуд, Ал-Марғинонийнинг «Ҳидос» асари ва унга ёзилган шарҳлар, Т., 2000; Қориев О., Ал-Марғиноний— машҳур фиқҳшунос, Т., 2000.
Абдулҳаким Шаръий Жузжоний.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан
