ОЛТИАА ИҚ ТУМААИ - Фарғона вилостидаги туман. 1926 й. 29 сент.да ташкил стилган. Жан.дан Фарғона, шим.дан Ааманган вилости, ғарб ва шим.-ғарбдан А иштон, Бувайда ҳамда Бағдод, шим.-шаркдан Охунбобоев, Азёвон туманлари ва жан.дан Қирғизистоннинг Қадамжой тумани б-н чегарадош. Майд. 0,63 минг км2. Аҳолиси 166 минг киши (2003). О.т.да 1 шаҳар (Ҳамза), 1 шаҳарча (Олтиариқ), 15 қишлоқ фуқаролари йиғини (Азимобод, Бсрбалиқ, Жсрак, Зилха, Катпут, Олтиариқ, Оқбсйра, Ловулғон, Лолосой, Файзиобод, Янгиараб, Янгиқсрғон, Қапчиғай, Қизилтепа, Ғайрат) бор. Маркази — Олтиариқ шаҳарчаси.
Табиати. Туман ҳудудининг жан. адирлар, сойларнинг ёйилмалари, кумли шсрхоклардан иборат. Адирлар ва адир стакларининг бал. 500—700 м. Бу ерлар тоғлардан оқиб тушадиган ксп сойларнинг қад. конгломератларидан — Ссх свитаси комплексларидан таркиб топган (қалинлиги 80—200 м). Адирларнинг Марказий Фарғона текисликларига қсшилиб кетган қанотлари ёйилма ксринишида бслиб, тошли-шағалли, гилли ва қумоқ жинслардан иборат. Уларнинг ҳаммаси антропоген даврининг турли ёшдаги ётқизиқларидир. Шим. қисмининг рельефи кенг текислик бслиб, юзасини қум, гил, снлаб м чуқурликда тошли-шағалли жинслар қоплаб ётади. Уларнинг тагида 400 м калинликда палеоген даврининг карбонатли денгиз чскиндилари бор. Иклими қуруқ, сершамол, баҳор ва кузда шамол бслади (тезлиги секун-дига 12—15 м). Йиллик сртача т-ра 13°, июлда 26—28°, снг юқори т-ра 42°, снв.да сртача т-ра —2°, снг паст т-ра —23°. Вегетаяис даври 210 кун. Йиллик ёгин 100—180 мм. Адир ва адир стакларида оч бсз, тсқ бсз, қснғир бсз, марказий ва шим. қисмида стлоқи, стлоқи-ботқоқ шсрхок тупроклар тар-қалган. Аввойи ссимликлардан адирларда шувоқ, баҳорда сфемер ва сфемер-оидлар, марказий ва шим. қисмидаги қумликларда шсра, юлғун, селин, сн-тоқ ва б. ссади. Аввойи ҳайвонлардан бсри, қуён, тулки, каламуш, сқилон, чипорилон, бургут, бойсғли, калхат, қийғир ва б. бор. Туманнинг скин майдонлари Олтиариқсой, Жан. Фарғона, Катта Фарғона, Катта Андижон, Ссх-Шоҳимардон каналларидан сув олади. «Қсрғонтепа», «Кенг ксл» сув омборлари қурилган. Чсл қисмида йирик минерал сув ҳавзаси бор.
Аҳолиси, асосан, сзбеклар (93,5%), шунингдек, тожйк (4, қирғиз (1,9%), рус, лсли, корейс, ар-ман, немис, чуваш, қозоқ, озар-байжон, украин ва б. миллат вакиллари (1,1%) Ҳам сшайди. 1 км2 га сртача 263 киши тсғри келади. Шаҳар аҳолиси 22 минг 500 киши (14%), қишлоқаҳолиси 143 минг 500 киши (86%; 2003).
Хсжалиги. О.т. вилостнинг марказий қисмида жойлашганлиги, муҳим транспорт йслларининг стганлиги, иқлим шароитининг қулайлиги ту-манда и.ч., деҳқончилик ва тадбир-корлик, маданий-маиший соҳалари ва савдо-иқтисо-дий муносабатларининг ривожлани-шига муҳим омил бслмокда. И.ч. корхоналари ва турли муассасалар Олтиариқ шаҳарчаси, Ҳамза ш., Қапчиғай, Файзиобод қишлоқларида жойлашган. Туманда республикадаги дастлабки корхоналардан ҳисобланган Олтиариқ нефтни қайта ишлаш ва Олтиариқ пахта тозалаш з-длари, шунингдек, «Шо-ҳимардонсой» минерал сув қадоқлаш з-ди, вагонларни буғлаб ювиш корхо-наси, Қапчиғай темир-бетон буюмлари з-ди, Файзиобод қурилиш к-тлари (2 та), 2 механизаяислашган қурилиш ташкилоти, МТЛ лари, 2 автокорхо-на, автомобиль йслларини қуриш, нон маҳсулотлари и.ч. корхоналари ва б. мавжуд.
Тумандаги 1051 хсжалик юритувчи субъектлардан 18 таси акяисдорлик жамисти, 15 ширкат хсжалиги, 6 йирик саноат корхоналари, 145 кичик ва срта корхоналар, 326 фермер хсжаликлардир.
Туман ҳудудида республика аҳамис-тига сга бслган Тошкент—Фарғона ҳамда маҳаллий Марғилон—Қсқон, Водил—Учуй автомагистраллари стган. Қопламали асфальт йслларининг уму-мий уз. 392 км.
Қишлоқ хсжал игининг етакчи тармоғи — деҳқончилик. Тумандаги 24 минг га суғориладиган ер майдонидан 20,6 минг га ерга скин скилади. О.т.да 15 ширкат хсжалиги, Қизилтепа фермерлар бирлашмаси, туман фермерлар уюшмаси томонидан 7895 га ерга пахта, 8520 га ерга дон скинлари скилади (2002). 534 га срмонзор, 1530 га ксп йиллик дарахтзор, шундан 1250 га боғ, 21 га токзор, 250 га тутзор б-н банд.
Туман ширкат ва шахсий хсжаликларида 29,8 минг қорамол (шу жумладан, 12,8 минг сигир), 13,9 минг қсй, 32,6 мингдан зиёд парранда боқилади (2003). Лиллачилик б-н ҳам шуғулланилади.
О.т.да 41 умумий таълим мактаби, 9 йиллик таснч мактаби, 3 лияей ва гимназис, 3 касб-ҳунар коллежи фаолист ксрсатади. Таълим муассасаларида 41 мингдан зиёд сқувчига 3 мингдан зиёд сқитувчи таълимтарбис беради. Туманда 2 болалар ва ссмирлар спорт мактаби, футбол мактаблари ишлаб турибди. Марказий маданист саройи, «Олтиариқ тарихи» музейи, қишлоқ музейи, 5 маданист уйи, 26 жамоат кутубхона-си (239838 асар), «Зилола» ашула ва рақс ансамбли фаолист ксрсатади. Туман марказида Хотира майдони, «Мотамсаро аёл» монументи мавжуд. О.т.нинг Қизилтепа мавзесида А еспублика аҳамистига молик «Олтиариқ» фахрийлар санаторийси ва 2 та вилост аҳамистидаги ҳамда Файзиобод болалар санаторийларида табиий ер ости минерал суви б-н даволаш йслга қсйилган. Ушбу минерал сув асосида «Шоҳимардонсой» қадоқлаш корхонаси ташкил стилиб, 2002 й.да ушбу корхона маҳсулоти Швейяарисда стказилган Халқаро ксргазмада Халқаро «Сифат Олтин юлдузи» медали б-н тақдирланган.
Туманда 6 касалхона (830 срин), 7 поликлиника, 15 қишлоқ врачлик пункти, 27 фельдшер-акушерлик пункти, диагностика марказлари, саломатлик-шошилинч тез ёрдам маркази, силга қарши курашиш диспансери ва б. тиббий муассасалар «Саломатлик» дастури асосида «Абакус», «Уросан», «Филлипс», «Шиллер» лабораторис жиҳозлари ва плазмафорез аппаратлари б-н таъминланган. Туманда спортнинг 22 тури бсйича 10 мингдан зиёд спортчи шуғулланади. Стол тенниси, қсл жанги, футбол, кураш, велоспорт ривожланган. Спортнинг бу турлари бсйича Ўзбекистон, Халқаро мусобақалар совриндор ва ғолиблари шу тумандан етишиб чиққан. Туманда Қапчиғай ғори (мил. ав. 33—12 минг йилликлар), Зу-раймомо тепалиги (мил. ав. 6-а). Китқонқалъа (1—4-а.лар); археологик ман-зилгохлар; Ксктилло бува, Муйка Азиз бува, Умоч бува, Сертут бува, Шоҳ Толиб бува, Хаста хоним, Девона бува, Оқмозор каби зиёратгохлар, Дссти Худо масжиди (Бурбалиқ, 18—19-а.лар) ва б. тарихий-меъморий ёдгорликлар мавжуд.
1931 й.дан «Давр овози» газ. нашр стилади (адади 3000).
Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси
