Shundan so‘ng payg‘ambar alayhis-salom shaytonga tosh otish, qurbonlik qilish, soch oldirish kabi hajning shartlarini bajo keltirdilar va Makkada o‘n kun turgach, Madinaga qaytdilar. Olisdan Madina ko‘ringanda uch qayta takbir aytib: "Yolg‘iz Ollohdan boshqa iloh yo‘q, Ollohning sherigi yo‘q, Olloh jam’iki jonzotlarni idora qiladi. Barcha hamdu sano Ollohga xos, Olloh hamma narsaga qodir. Biz robbimizning dargohiga qaytguvchilarmiz, tavba qilguvchilarmiz, sajda qilguvchilarmiz, hamd aytguvchilarmiz. Olloh va’dasini bajo keltirdi, payg‘ambariga yordam berdi, mushriklar to‘dasini yolg‘iz o‘zi mag‘lub etdi", dedilar.

________________
*Nasi — arablarda oy, yil hisobida qamariya oylari qo‘llanilardi. Qon to‘kish ehrom qilingan haj oylari (Rajab, Zulqa’da, Zulhijja, Muharram)ning hurmatini saqlash Ibrohim va Ismoil payg'ambar zamonasidan boshlab joriy etildi. Lekin bu tartib-qoida ularning savdo-sotiq ishlariga zarar yetkazdi, chunki haj ba’zan ularga nomuvofiq faslga, ba’zan esa harom qilingan oylar tijoratga foydasiz paytga to‘g‘ri kelib qolardi. Shu bois ular oy-kunlar hamisha manfaatlariga mos keilshi uchun qamariya yilini Shamsiyaga moslashtirish niyatida uning oxiriga ma’lum kunlarni qo‘shib nasi ya’ni kechiktirilgan deb atashdi. Bunday kunlar jamlanib bir oyni tashkil etar, ba’zi yillar o‘n ikki oy, ba’zilari esa o‘n uch oy bo‘lardi. Oqibatda haj bir yilda ikki marta ham kelaveradigan bo‘ldi. Shu bois payg‘ambar alayhis-salom Haj-ul-vadoda Olloh taoloning amriga binoan bu tartibni amaldan qoldirib, qamariya hisobi bo‘yicha ish yuritishni tavsiya etdilar. Zamon aylanib, haj yana o‘z vaqtida keladigan bo‘ldi. Payg'ambar alayhis-salomning "Zamon aylanib keldi", deganlarida shu voqea ko‘zda tutilgan.

ELCHILAR

Shu yili arablarning guruh-guruh elchilari rasulullohning huzurlariga kelib, islom diniga bay’at qilishdi. Bu elchilarning bizgacha yetgan xabarlarida tarbiyaviy ahamiyatga ega bebaho ta’limotlar bo‘lib, ishonchingizni mustahkamlab, qalblaringizni nurafshon etadiganlarini e’tiboringizga havola etamiz.

NAJRON ELCHILARI

Nasroniy Najronlarning oltmish kishidan iborat elchilari payg‘ambar alayhis-salomning huzurlariga tashrif buyurishdi. Ular egniga qimmatbaho kiyimlar kiyib, barmoqlariga tilla uzuklar taqib olishgan edi. Ular rasulullohga surat solingan gilamlar bilan jundan to‘qilgan kiyimlar hadya etishdi. Sarvari olam surali gilamni egalariga qaytarib, faqat jun kiyimlarni oldilar. Nasroniylar cho‘qinadigan vaqtlari bo‘lganda Batulmuqaddasga qarab ibodat qildilar. Payg‘ambar alayhis-salom ularni islom diniga da’vat etdilar. Biroq mehmonlar: "Biz sizlardan burunroq haq yo‘lni topganmiz", deb musulmon bo‘lishdan bosh tortishdi. Rasululloh: "Sizlarning musulmon bo‘lishingizga avvalo salbga (xochga) cho‘qinishingiz, ikkinchidan, cho‘chqa go‘shtini yeyishingiz, uchinchidan, Ollohning bolasi bor deb e’tiqod qilishingiz halal beradi, dedilar. Elchilar: "Isoga o‘xshab otasiz yaratilgan biron kimsa bormi?" deb so‘rashdi. Bunga javoban Olloh taolo Qur’oni Karimdagi Oli Imron surasining‘ 59-oyatini nozil qildi: "Ollohning nazdida Iso Odam alayhis-salomga o‘xshaydi. Olloh Odam alayhis-salomni tuproqdan yaratdi, keyin unga bo‘l, degan edi, u bo‘ldi".

Olloh taolo nasroniylarning e’tiqodi cheklanganligini oshkor etish uchun Oli Imron surasining 61-oyatini nozil qildi: "Sen Iso hahida batafsil ma’lumotga ega bo‘lganingdan keyin kimki sen bilan baholashsa, ularga: "Kelinglar, o‘g‘illarimizni va o‘g‘illaringizni, ayollarimizni va ayollaringizni, o‘zlarimizni va o‘zlaringizni yig‘ib, Ollohning la’nati yolg’onchilarga bo‘lsin deya Ollohga yolborib duo qilaylik, degin". Payg‘ambar alayhissalom bu shartni taklif etganlarida nasroniylar qat’iyan bosh tortishdi. Har yilning safar oyida ming kishilik kiyim, rajab oyida ming kishilik kiyim bilan bir uqiyya oltin miqdorida xiroj to‘lashga rozi bo‘lishdi. Xirojni topshirib olishga ishonchli bir odam yuborilishini taklif etishdi. Rasululloh ularning yurtiga Abu Ubayda Omir ibn Jarrohni yubordilar. Shundan e’tiboran Abu Ubayda islom ummatining ishonchli odami deb ataldi.

ZIMOM IBN SA’LABANING KELISHI

Payg‘ambar alayhis-salom masjidda sahobalar bilan suhbatlashib o‘tirganlarida sahroyi arablardan sochi yoyilgan, ovozi o‘tkir, biroq nima deganini uqib bo‘lmaydigan bir odam tuyasini to‘ppa-to‘g‘ri ichkariga opkirib cho‘ktirdi. "Qaysi biringiz Abdulmuttalibning o‘g‘li?" deb so‘radi. Sahobalar rasulullohga ishora qilishdi. Sahroyi arab payg‘ambar alayhis-salomga yuzlanib: "Men sendan qo‘pollik bilan savol so‘rayman, xafa bo‘lmagin", dedi. Rasululloh: "Istagan gapingni so‘rayver", deya ijozat berdilar. Sahroyi arab: "Xudoni shafe’ keltirib so‘raymanki, Olloh seni jam’i insonlarga payg‘ambar qilib yubordimi?" dedi. "Ha, shunday", dedilar payg‘ambar alayhis-salom. "Olloh bizlarga besh vaqt namoz o‘qishni buyurdimi?" deb so‘radi sahroyi arab. "Xuddi shunday", deya javob berdilar rasululloh. "Olloh boylarimizning mollarini olib, kambag‘allarga berishni buyurdimi?" deb so‘radi sahroyi arab, "Ha, shunday'', dedilar sarvari olam. "Olloh har yili ramazon oyida o‘ttiz kun ro‘za tutishimizni buyurdimi?" deb so‘radi sahroyi arab. "Xuddi shunday", deya javob berdilar rasululloh. "Qodir bo‘lganlarimizga umrimizda bir marta Baytullohni tavof qilish buyurildimi?" deb so‘radi sahroyi arab. "Xuddi shunday", dedilar payg‘ambar alayhis-salom. Sahroyi arab: "Menkim Zimom ibn Sa’laba bu ishlarning hammasiga imon keltirdim va tasdiq qildim", dedi. U ketgandan keyin rasululloh: "Bu odam diniy ishlarning olimi bo‘ldi", dedilar. Zimom o‘z qavmiga borgach, odamlarni butlarga cho‘qinishdan voz kechib, islom diniga kirishga da’vat etdi. Odamlar uning aytganlariga ishonib, yoppasiga musulmon bo‘ldilar.

ABDUL QAYS AYMOG’INING ELCHILARI

Bir kuni payg‘ambar alayhis-salom sahobalar bilan sahbatlashib o‘tirganlarida: "Yo‘l yiroqligiga, oziq-ovqat taxchilligiga qaramay Sharq ahlining yaxshisi bo‘lgan bir jamoa bu yerga islomni ixtiyoriy ravishda qabul qilish uchun keladi. Ey Olloh, abdul Qays aymog‘ini mag‘firat qilgin", dedilar. Abdul Qays aymog‘ining elchilari yetib kelgach, payg‘ambar alayhis-salomni ko‘rgan zahoti ulovlaridan o‘zlarini tappa-tappa tashlab, salom berishga oshihishdi. Abdulloh ibn Avf Ashaj elchilar orasida eng yoshi kichigi bo‘lgani uchun tuyalarni cho‘ktirib, yuklarni tashitdi va shundan keyingina oq matodan tikilgan kiyimlarini kiyib, rasulullohga salom berdi. U pachoqqina, ko‘rimsiz odam bo‘lgani uchun rasulullohning o‘ziga tikilib qaraganlaridan xijolat chekib: "Ey rasululloh, odamning chiroyiga non botirib yeb bo‘lmaydi, inson tili va dili bilan odam", dedi. Payg‘ambar alayhis-salom: "Senda Olloh va uning payg‘ambari yaxshi ko‘radigan ikki xislat — muloyimlik bilan tamkinlik bor ekan", dedilar va shundan keyin elchilarga murojaat qildilar: "Xor-zorlikda qolmay, nadomat chekmay kelgan qavmni quchoq ochib kutib olamiz". Elchilar: "Ey rasululloh, biz bu yerga olis joylardan* keldik. Ikki o‘rtada Muzor kofirlarining qabilasi bor, biz sening huzuringa faqat qon to‘kish harom qilingan oylardagina kelishimiz mumkin. Shuning uchun ado etishimiz lozim bo‘lgan ishlarni ochiq aytib, tushuntirgin", deyishdi. Payg‘ambar alayhis-salom: "Avvalo sizlarni Ollohga imon keltirishga buyuraman. Bu nima degani bilasizlarmi? Ollohga imon keltirgin degani: La ilaha illaloh Muhammadur rasululloh, deb guvohlik berish, namoz o‘qish, zakot berish, ramozon oyida ro‘za tutish va g‘animatning beshdan birini topshirishdan iborat. Sizlarning tomoshaqovoqlarda Hantam (maxsus moy bilan moylangan idish), naqir xurmoning ildizidan yasalgan idishlarda sharob ichishinglarni man etaman", dedilar. Ashaj: "Ey rasululloh, biz tomonlarning havosi siyrak, aroq ichib turmasak qornimiz shishib, kasal bo‘lib qolamiz. Bizga oz-moz aroq ichishga ruxsat bermasang bo‘lmaydi", dedi. Payg‘ambar alayhis-salom: "Yo‘q, ozginaga ruxsat bersam ko‘proq ichasizlar. Keyin bir-biriiglarga qilich ko‘tarib urishasizlar", dedilar. O’sha paytda yuqorida nomlari zikr etilgan idishlarda sharob ichish rasm bo‘lgani uchun rasululloh ichki-likka qo‘shib ulardan foydalanishni ham taqiqladilar.

______________
*Ularnnig yurti fors qo‘ltig’iga yaqin joyda edi.

BANI XANIFA AYMOG’INING ELCHILARI

Payg‘ambar alayhis-salomning huzurlariga bani xanifa aymog‘ining elchilari tashrif buyurishdi. Ularning orasada Kazzob Musaylima ham bor edi. U: "Muhammad o‘zidan keyin o‘rniga meni xalifa qilsa, unga ergashardim", degan gapni ko‘p gapirardi. Rasululloh Qays ibn Shammos bilan birga elchilarning huzuriga chiqdilar. U kishining qo‘llarida xurmo daraxtining ikkita novdasi bor edi. "Sen mendan mana shu shoxni so‘rasang ham bermayman, — dedilar sarvari olam. — Men seni xuddi tushimda ko‘rgandek jazolayman". Payg'ambar alayhis-salom tushlarida qo‘llaridagi ikkita tilla bilaguzukni vahiyga binoan puflasalar ular uchib ketgan emish. Rasululloh bu tushga o‘zlaridan keyin payg‘ambarlik da’vosini qiladigan ikki yolg‘onchi keladi, deya ta’bir bergan edilar. Bu yolg‘onchilarning biri Musaylima, ikkinchisi San’oning hokimi Asvad Anasiy edi. Bani Xanifa aymog‘i anchagacha adashib — uloqib yurgach, alaloqibat musulmon bo‘ldi.

TOY QABILASINING ELCHILARI

Payg‘ambar alayhis-salomning huzurlariga Zayid Xayl boshchiligida Toy qabilasining elchilari tashrif buyurishdi. Rasululloh Zayid haqida gapirib: "Arab xalqi orasida Zayidni eng yaxshi odam deb hisoblayman", dedilar va unga Zayid xayr (yaxshi Zayid) deya nom berdilar.

KANDA QABILASINING ELCHILARI

Payg‘ambar alayhis-salomning huzurlariga Ash’as ibn Qays boshchiligida Kanda qabilasining elchilari tashrif buyurishdi. Ash’as o‘z qabiladoshlari orasida katta obro‘-e’tiborga ega, nufuzli kishilardan biri edi. Elchilar masjidga kirishgach, rasulullohni sinash uchun: "Biz bir narsani yashirib qo‘ydik. Haqiqiy payg‘ambar bo‘lsang shuni top", deyishdi. Payg‘ambar alayhis-salom: "Subhanolloh! Men kohin emasman, kohinlar do‘zaxga kiradi. Olloh meni haq din bilan yubordi, sira o‘zgarmaydigan va xatosi yo‘q Qur’onni nozil qildi", dedilar. Elchilar: "Biz ham Qur’on eshitmoqchi edik", deyishdi. Payg'ambar alayhis-salom ularga Saf surasining 1-5-oyatlarini o‘qib berdilar: "Qator-qator saf tortgan dushmanlarga qarshi ot solgan va Kalomullohni tilovat qilayotgan qo‘shinlar bilan qasam ichamanki, sizlarning ilohinglar chindan ham bittadir. U osmonu zaminning, ular orasidagi narsalarning va mashriqlarning robbisidir». Rasululloh tilovatdan to‘xtaganlarida ko‘zdan oqqan yoshlaridan soqollari ho‘l bo‘lgan edi. Elchilar: "Xudodan qo‘rqib yig‘layapsanmi?" dsb so‘rashdi. "Ha, Ollohdan qo‘rqib yig‘dayapman, — dedilar rasululloh. — Olloh meni qilichning tig’idek o‘tkir, to‘gri yo‘l bilan yubordi, toyib ketsam halok bo‘laman". Shundan keyin sarvari olam Isro surasining 86-87-oyatlarini o‘qidilar: "Agar biz istasak senga vahiy qilgan Qur’onni dillardan, mushaflardan albatta ko‘tarib tashlardik, keyin bizga qarshi homiy topolmas eding, lekin biz senga rahmatimiz yuzasidan bunday qilmadik. Senga chindan ham Ollohning fazli kattadir''. Rasululloh: "Endi ham musulmon bo‘lmaysizlarmi?" deb so‘radilar. Elchilar imon keltirib islom diniga kirishdi. Rasululloh ularning bo‘yinlariga osilgan yaltiroq latta nimaga xizmat qilajagi bilan qiziqdilar. Elchilar bo‘yinlaridagi lattalarini olib tashlashdi.

AZDISHANUA QABILASINING ELCHILARI

Payg‘ambar alayhis-salomning huzurlariga Surad ibn Abdulloh Azdiy boshchiligidagi  Azdishanua qabilasining elchilari tashrif buyurishdi. Ular imon keltirishgach, rasululloh Surad ibn Ardullohni o‘z qabilasiga boshliq qilib tayinladilar va unga yon-veridagi mushriklarni islom diniga da’vat etishni topshirdilar.