Birinchisi: Qur’oni Karim mundarijasining boyligi, so‘zlarning sermazmunligi, fasohatliligi, g‘oyat ixchamligi, arablardagi so‘z o‘yinidan ustun turishidir. Arablarda so‘z san’ati taraqqiy etgan bo‘lib, ularning tili boshqa xalqlarnikiga nisbatan ilmu hikmatlarga boy, kishini hayronu lol qoldiradigan darajada o‘tkir va lo‘nda edi. Ollohning bu marhamati arablarning tabiatiga singib ketgan edi. Ularning odamdagi nutqi ham san’atkorona bir ruh bilan sug‘orilgan bo‘lib, so‘z orqali ko‘zlagan maqsadlariga erishar, mushkul ahvolga tushganda ham, jang maydonlarida raqib bilan yuzma-yuz kelganda ham so‘z mahoratini ishga solishar, aslo behuda gap gapirishmasdi; birovlarni maqtashsa ham, hajv qilishsa ham, do‘stlik izhor etishsa yoki koyishsa, baribir, aytilgan so‘z sehrdek ta’sir kuchiga ega bo‘lardi; so‘z durdonalarini marjondek terib, aqllarni lol etishar, qiyinchiliklarni bemalol yengishar, kin-adovatlarni aritib yuborishar yoki aksincha battar kuchaytirishar, qo‘rqoqlarni botir, nomi chiqmaganlarni olamga tanitishar, taniqli kimsalarni tuproqqa teng qilishardi. Sahroyi arablarning tili sof, lo‘nda, keskin, tantanavor bo‘lib, ular o‘ta samimiy va jozibali so‘zlashar edilar.

Qisqa va chiroyli gapiruvchi shaharliklar ortiqcha takallufni bilmaydigan yengiltabiat edi. Xoh sahroyi bo‘lsin, xoh shaharlik, baribir, arablarning tili boy va jarangdor edi. Ular o‘z maqsadini juda ravshan bayon etishardi; tilning turli uslub va usullarini yaxshi bilishar va mohirona qo‘llashar, har qanday ishda so‘z san’ati namoyon bo‘lar, nasr va nazm usullari barobar istifoda etilardi. Mana shunday imkonga ega bo‘la turib ular Olloh tomonidan nozil etilgan va botil narsalar ta’sir qilmaydigan Qur’onga — so‘z san’atining eng yuksak namunasiga taqobil turishga ojizlik qilishdi. Qur’onning oyatlari puxta, so‘zlari keskin bo‘lib, badiyati aqllarni hayratga solar, fasohati barcha so‘z san’atlaridan ustun edi. Unda so‘z san’atining mukakammalligi va takomili o‘z ifodasini topgan. Olloh yigirma uch yil mobaynida so‘z san’atining turli sohalarida yuksak yutuqlarga erishgan arab xalqiga murojaat etib, Yunus surasining 39-oyatida: "Ular Qur’onni o‘zi (ya’ni Muhammad) to‘qigan deyishdimi? Sen ularga: Ollohdan boshqa chaqirish mumkin bo‘lgan yordamchilarni chorlab, agar rostgo‘y bo‘lsanglar Qur’onga o‘xshash biror kalima to‘qib ko‘ringlar, degin". Baqara surasining 23-oyatida: "Agar bandamizga nozil qilgan Qur’onga shak keltirsanglar, chindan ham rostgo‘y bo‘lsanglar, Ollohdan boshqa yordamchilaringizni chaqirib, Qur’onga o‘xshash biror so‘zni to‘qib ko‘ring-chi", Isro suraeining 88-oyatida: "Insonlar, jinlar iig‘ilib, bir-biriga yordamlashsa-da, Qur’onga o‘xshash (kitob) yaratisholmaydi", Hud surasining 1-oyatida esa: "Qur’ondagidek tuzilgan o‘ntagina surani keltirib ko‘ring-chi, degin", deydi.

Qur’on bu kimsalarni qattiq ayblardi, ularning aqlsizligini, mavqelarining nochorligini aytib malomat yog‘dirardi, butlarini, mushrik ota-bobolarini koyib, ularga tegishli yer-suvni, shahar-qishloqlarii, mol-mulklarni musodara qilishni durust hisoblardi. Shunda qam ular Qur’on bilan yuzma-yuz kelib, bahslashyshdan o‘zlarini olib qochar, unga teng keladigan kitob yaratishdan ojiz edilar. Lekin ular Qur’onni mensimay, har xil ig‘volar tarqatib, unga qarshi turishar va shu bilan o‘zlarini o‘zlari aldardilar. Ular: "Qur’on o‘qilganda qattiq ta’sir ko‘rsatadigan sehr-jodudan iborat bir kitob, qadimgilardan qolgan cho‘nchaklar to‘plami", deyishardi. Qur’on mo‘jizalaridan butuilay gangib qolgan bu kimsalar ochiqdan-ochiq: "Bizning dillarimiz pardalangan, hech narsa em bo‘lmaydi, quloqlarimiz tom bitgan, sen bilan bizning o‘rtamizda to‘siq bor", (Fussilat surasi, 5-oyat.) "Quronga quloq solmaslik ksrak, uni o‘qistganda chalg‘itib yuborish kerak", (Fussilat surasi, 41-oyat.) deyishdan uyalishmasdi. Ular ojizu notavonligini tan olmay: "Agar istasak Qur’onga o‘xshagan cho‘pchaklarni biz ham to‘qiy olamiz", (Anfol surasi, 8-oyat.) deya katta kstishardi. Olloh taolo ularga javoban: "Qur’ondagidek gaplarni sira ham tuza olmaysizlar", (Baqara surasi, 24-oyat.) deydi. Chindan ham Qur’onga o‘xshagan mo‘jizani barpo etishga hech kim qodir emas.

Musaylimadek ayrim nodonlar bunga urinib ko‘rgan bo‘lishsa-da, alaloqibat sharmandasi chiqdi. Olloh taolo ularni Qur’onga taarruz qila oladigan quvvatdan mahrum etdi. Ular Qur’onning uslubi o‘zlarining gapirish uslublariga o‘xshamasligini, bu favqulodda ilohiy mo‘jiza ekanini bila turib, rad etishdi. Qur’oni Karimdagi Baqara surasining 179-oyatida: "Qasos olinsa, sizlar tirik qolasizlar" (qotib o‘ldirilsa, qon to‘kishga jur’at etadigan zolimlar qolmaydi, boshqalar bexavotir yashaydi manosida), Sa’ba surasining 51-oyatida: "Ularni vahm bosgan, ular qochgani joy topolmay (yurishganini) ko‘rasan, ular do‘zaxga yaqin joyda ushlanadi", Fussilat surasining 34-oyatida: "Yomonlikka yaxshilik bilan taqobil turgin, shunday qilsang senga adovati bor odam do‘stingga aylanadi", Xud surasining 44-oyatida: "Zaminga suvingni yut! Osmonga suvingni to‘xtat!" deyildi. Suv tortildi, Ollohning hukmi ijro etildi. Kema Judi tog‘ining ustida to‘xtadi. Zulm qilgan qavm halok bo‘lsin deyildi", Ankabut surasining 40-oyatida: "Har bir qavmni uning qilgan gunohi tufayli halok etdik. Ba’zisiga tosh yog‘dirdik, ba’zisini qattiq ovoz bilan halok qildik, ba’zisini yerga yuttirdik, ba’zisini suvga g‘arq etdik; Olloh ularga zulm qilmadi, (aksincha) ular o‘zlariga o‘zlari zulm o‘tkazishdi", kabi oyatlarning, umuman, Qur’ondagi boshqa ko‘pgina kalomlarning ustida fikr yuritsak, Quronning haqiqat ekanini, jumlalari qisqa, ma’nosi esa teranligini, gaplarining chiroyli tuzilib, so‘zlarning o‘z o‘rnida ishlatilganini, har bir iboraning tagida juda ko‘p ma’nolar yashiringanini, ulardan foydalanib talay kitoblar yozilganini, turli hikmatlar kashf etilganini anglyash mumkin. Odamda notiqlar ojiz qoladigan, bayoni zerikarli tus oladigan avval o‘tgan ummatlarning hayoti haqidagi Yusuf qissasidek uzun asarlarda so‘z-iboralar, bayon shu qadar omuxta bo‘lib kstganki, ozgina mulohaza yuritgan kishi Qur’onning faqat o‘ziga xos san’at durdonasi ekaniga yana bir karra ishonch hosil qiladi Garchand Qur’ondagi ayrim qissalar juda ko‘p takrorlansa-da, bayon etilish usuli bo‘lakchaligi, so‘zlarning jarangdorligi, jumlalarning ixcham va sermazmunligi bilan alohida ajrab turadi, shu bois bu takror kishiga aslo zerikarli tuyulmaydi.

Ikkinchisi: Qur’onning shaklan chiroyli, betakrorligi, arab tili uslubiga o‘xshamaydigan boshqa bir uslubda yaratilganligidir. Islom dinidan avval ham, keyin ham bunday uslub dunyoga kelgan emas. Uning o‘xshashini o‘ylab topishga hech kim erisholmadi, Qur’onning uslubi arablarni hayronu lol etdi, so‘zga chechan arablar xoh nasrda, xoh nazmda, xoh qofiyali so‘z o‘yinida bo‘lsin Qur’ondagidek uslubni o‘ylab topisholmadi. Qur’on fasohat jihatdan ham, uslub jihatdan ham mo‘jiza bo‘lib, arablar har ikkala jihatdan unga taqobil turishga qodir emasdi.

Uchinchisi: Qur’ondagi bo‘lg‘usi ishlar haqida oldindan berilgan xabarlardir. Qur’onda aytilgan bashoratlar vaqti-soati bilan amalga oshgan. Masalan: "Fath surasining 27-oyatida: "Inshoalloh, masjidi haromga albatta sog‘-salomat kirasizlar", deyilgan. Shuningdek, Rum surasining 3-4 oyatlarida rumliklar haqida: "ular mag‘lubiyatga uchragandan keyin bir necha yil o‘tgach, g‘olib bo‘lishadi", deyiladi. Yoki Saf surasining 10-oyatida "Olloh Islom dinini barcha dinlardan ustun qiladi", deyiladi. Nur surasining 55-oyatida esa: "Olloh orangizdagi imon keltirgan va yaxshi ishlarni amalga oshirgan kishilarni ham ulardan avval o‘tganlarni yer yuziga hukmron qilgandek albatta hokim etajagini, ular tanlagan dinni esa mustahkamlayajagini va ularning qo‘rquvini omonlikka aylantirib berajagini va’da qildi". Nasr surasining 1-2 oyatlarida: "Ollohning yordami va g‘alaba yetib kelgan paytda odamlarning gurros-gurros Islom diniga kirishganini ko‘rasan" deya ishontiriladi. Yuqoridagi oyatlarda bayon etilgan bashoratlar aynan ro‘yobga chiqdi: rumliklar forslar ustidan g‘alaba qozonishdi, odamlar gurros-gurros Islom diniga kirishdi, musulmonlarning zamini kun sayin kengayaverdi, bir tomoni G’arbdagi Andalusiya (Ispaniya) ning chekka o‘lkalarigacha, Sharqda Hindistonning eng ichkarisigacha, Shimolda turklar yurtigacha, Janubda Sudanning barcha shahar, qishloqlarigacha keng quloch yoydi.

Parvardigori olam Hijr surasining 10-oyatida: "Biz chindan ham Qur’onni nozil qildik va uni albatta asraymiz", degan va’dasi xudoga shukrki, chindan ham amalga oshdi. Olloh taoloning Makkada nozil bo‘lgan Qamar surasining 45-oyatida: "Mushriklar jamoasi mag‘lub bo‘lib, orqaga chekinadi", degan va’dasi keyinchalik Badr g‘azotida amalga oshdi. Bu oyat esa Makkada nozil bo‘lgan edi. Tavba surasining 14-oyatida: "Mushriklar bilan urushinglar, Olloh sizlarning qo‘lingiz orqali ularni jazolaydi", deyilgan.
Munofiqlarning va yahudiylarning sir-asrori, yolg‘onliklari haqida xabar berilib, fosh etiladi; Masalan, Qur’ondagi Mujodala surasining 8-oyatida bu kimsalar haqida: "Ular o‘zicha bu so‘zimiz uchun nega Olloh bizga azob bermaydi, deyishadi", deyiladi. Shuningdek Oli Imron surasining 154-oyatida: "Senga oshkor etmaydigan so‘zlarini ko‘nglida pinhon tutishadi", deyiladi. Niso surasining 46-oyatida esa "Yahudiylar orasida so‘zlarning o‘rnini o‘zgartirib yuboradiganlari ham bor. Ular: "Eshitdik, lekin bo‘ysunganimiz yo‘q, (sen bizga) quloq sol, (biz senga) quloq solmaymiz, deyishadi. Dinni masxaralash uchun roino so‘zini tillarini aylantirib, buzib talaffuz etishadi", deyiladi.

To‘rtinchisi: Qur’onda o‘tmishdagi nom-nishonsiz yotgan ummatlar, izsiz yo‘qolgan shariatlar haqida ma’lumot beriladi. Ilgari biror qissani ahli kitoblarning umrini ilm-ma’rifatga bag‘ishlagan ulkan olimlargina bilishardi, Muhammad alayhis-salom esa bunday qissalarni asli qanday bo‘lsa, shundayligicha aytib berardilar. Nasoro va yahudiy olimlar u kishining hikoyasi rostligini e’tirof etishardi. Rasululloh bu ma’lumotlarga o‘rganish orqali erishmaganlar. Payg‘ambar alayhis-salom ummi edilar, maktab ko‘rmaganlari, na o‘qish, na yozishni bilishlari, ilm-urfon bilan shug’ullanish imkoniga ega bo‘lmaganliklari nasoro va yahudiylarga yaxshi ma’lum edi. Ahli kitoblar rasululloh avval o‘tgan payg‘ambarlarning qissalari, olamning yaratilishi va ilgarigi muqaddas kitoblarda yozilgan narsalar haqida ko‘p narsalarni so‘rab-surishtirishar, bu savollarga Qur’on orqali javob berilardi, so‘rovchilar bu javoblarni rad etisholmas, ularga qoyil qolmay ilojlari yo‘q edi. Shuningdek biron kimsa bu javoblarni muqaddas kitoblarga xilof keladigan joyi borligini aytgan emas. Hatto ularni koyib, Oli Imron yeurasining 93-oyatida: "Agar rostgo‘y bo‘lsanglar Tavrotni keltirib o‘qib ko‘ringlar", degin" deyilganda ham uni inkor etisholmagan.

Ollohning Baqara surasidagi 94-oyati orqali ahli kitobga murojaati ular payg‘ambar alayhis-salomning so‘zlari rostligini bilajagini ko‘rsatib turibdi: "Jannat boshqa kishilarga emas, faqat sizlargagina xos ekan, agar rostgo‘y bo‘lsanglar o‘limni orzu qilib ko‘ringlar-chi". Bu kimsalar sira ham o‘lishni istamasligi Baqara surasining 95-oyatida aniq-ravshan bayon etiladi: "Ular o‘z qilmishlari tufayli aslo o‘limni orzu qilishmaydi". Bu kimsalar loaqal til uchida bo‘lsa-da, o‘limni orzulashganini birov eshitgan emas. Vaholanki, ular payg‘ambar alayhis-salomni yolg‘onchiga chiqarishni juda ham istashardi. Rasululloh Najron nasorolarini o‘z gaplarining rostligiga qasam ichishni buyurganlarida bosh tortishgan edi.

Qur’on inson so‘zi emasligining yana bir isboti shuki, Ollohning oyatlarini eshitgan kishi qattiq mutaassir bo‘ladi; mushriklarga esa Qur’on tinglamoq mashaqqatli tuyular, to‘g‘rirog‘i eshitishdan qo‘rqishardi. Shu bois payg‘ambar alayhis-salom: "œYoqtirmagan kishilarga Qur’on mashaqqatli tuyuladi", deganlar. Bu eng odil hukmdir. Mo‘min odam Qur’on o‘qiganda mutaassir bo‘lishi Ollohning kalomiga ishtiyoqini yanada kuchaytiradi, imonini mustahkamlaydi. Olloh Taolo Zumar surasining 23-oyatida: "Qur’onni eshitganda xudodan qo‘rqqanlarning badaniga titroq yuguradi, ular parvardigorning rahmat-mag‘firatini eslaganida titrog‘i bosilib, xotirjam bo‘lishadi", deydi. Olloh Taolo Hashr surasining 21-oyatida esa: "Agar Qur’onni biron toqqa nozil etganimizda xudodan qo‘rqqanidan tog‘ning albatta bosh egib yorilib ketganini ko‘rar eding", deydi. Qur’oni Karimning qiyomatgacha boqiy bo‘lishi ham uning mo‘jizalaridan biridir. Parvardigori olam uni o‘zi asrayajagiga kafolat berib, "Biz chindan ham Qur’onni nozil etdik va muqarrar uni asraygaymiz", degan hamda: "Qur’onga hech qaysi jihatdan botil yuzlanmaydi", deya uqtirilgan.