Shift odam bo‘yidan salgina baland edi. Masjid qurilishida rasululloh boshchiligida hamma musulmonlar barobar ishtirok etishdi. Odamlarning kayfi chog‘, charchoq nimaligini bilmay ishlashar, tinmay qo‘shiq aytishardi. Hatto rasululloh ham:

Ko‘zlagaymiz robbimizdan oxiratning savobin,
Muhojir, ansorlarga raqm-shafqat aylasin. —

deya xirgoyi qilardilar. Masjidning mehrobi Baytul muqaddas tomonga qaratib qurildi, Binoga zax urmasin degan niyatda ostiga shag‘al to‘shaldi, ustun va peshtoqlarga zeb berilmadi, suvoqdan boshqa pardoz-andoz qilinmadi. Odamlar bemalol kirib-chiqishlari uchun uch tomondan eshik ochildi, atrofi qo‘rg‘on bilan o‘ralmadi ham. Rasulullohning rafiqalari Savda va Oisha uchun masjidga taqab ikki hujra solindi. Payg‘ambar alayhis-salom har gal uylanganlarida xuddi shu tarzda masjidga taqab bittadan hujra qurilardi.

AZONNING PAYDO BO’LISHI

Musulmonlar yaratganning ulug‘ligini eslab, buyruqlarini ado etib, qaytargan ishlaridan o‘zlarini tiyishlari uchun namoz farz qilindi. Ankabut surasining 45-oyatida bejiz: "Namoz gunohdan, yomon ishlardan qaytaradi", deyilmagan. Musulmonlar o‘rtasida do‘stlik aloqalari mustahkamlanishi, dunyoviy va uxroviy ishlar haqida maslahatlashib turishlari uchun jamoat namozlari eng afzal namoz hisoblanadi. Namoz vaqti bo‘lganda g‘ofillarni uyg‘otadigan, beparvolarni hushyor torttiradigan, odamlarni yig‘ilishga undaydigan biron vosita kerak edi. Ba’zilar odamlar ko‘rib kelishlari uchun namoz vaqtida bayroq ko‘taraylik, deyishdi, lekin bunday usul uyqudagilarni uyg‘otolmasligi, g‘ofillarni sergak torttirolmasligi uchun bu fikrga qo‘shilishmadi. Ayrimlarning baland tepalik ustida gulxan yoqish fikrini rasululloh yahudiylarga taqlid deb rad etdilar. Nasroniylar singari zang chalib ibodatga chorlash fikri ham ko‘pchilikka o‘tirishmadi. Alaloqibat azon aytib, namozga chorlash usuli ma’qul topildi.

Shu kunlarda Abdulloh ibn Zayid Ansoriyning tushida bir kishi: "Namozga chaqiruvchi azonni senga o‘rgatib qo‘yaymi?" deb so‘radi. Abdulloh bajonu dil rozi bo‘ldi. Notanish kishi: "Ikki marta Allohu Akbar (Olloh hammadan ulug‘dir), ikki marta Ashhadu al-la ilaha illalloh (Bir Ollohdan boshqa hech qanday iloh yo‘qligiga guvohlik beraman), ikki marta Ashhadu anna Muhammadan rasululloh (Muhammad Allohning elchisi ekaniga guvohlik beraman), ikki marta Hayya alas-solah (Tezroq namozga kelinglar), ikki marta Hayya alal-falah (Najot topishga shoshilinglar), ikki marta Allohu Akbarni aytib, bir marta La ilaha illalloh deyiladi, deb o‘rgatdi. Abdulloh ko‘rgan tushini rasulullohga aytgan edi, u kishi: "Juda yaxshi tush ko‘ribsan. Bu narsani Bilolga o‘rgat, uning ovozi senikidan jarangliroq. Azonni u aytgani yaxshi", dedilar. Xuddi shunday tushni Umar ham ko‘rgan ekan.

Payg‘ambar alayhis-salomning muazzinlaridan biri Bilol, ikkinchisi Abdulloh ibn Ummu Maktum edi. Hazrati Bilol bomdod namozining azonida "Hayyal alal falah" dan keyin ikki marta "Assolatu xoyrun min an-navm" (Namoz uyqudan yaxshiroq) degan gapni qo‘shib aytdi. Rasululloh bu gapni ma’qullab e’tirof etdilar. Sarvari olam ramazon oyining sahar paytlari ikki marta Azon aytishni buyurganlar. Birinchisi, saharlikka uxlab qolganlarni uyg‘otish uchun, ikkinchisi bomdod namoziga chaqirish uchun aytilardi. Rasululloh, Abu Bakr hamda Umar xalifa bo‘lgan davrlarda Jum’a namozida imom minbarga chiqqanda birinchi azon aytilardi. Usmonning davriga kelib odam behad ko‘payib ketgach, Zavroda azon ikkinchi marta qo‘shilganini imom Buxoriy rivoyat qiladi. Hishom ibn Abdumalik taxtga chiqqanda Usmon Zavroda qo‘shgan azonni minorada, keyinchalik masjidning ichida, xatib minbarga ko‘tarilganda aytiladigan qildi. Masjidda xatibning oldida aytilgan azon Hishom ibn Abdumalik paydo qilgan bid’atdir. Azondan maqsad namozga chorlash, masjid ichidagi kishilarni ibodatga chaqirishning hojati yo‘q. Qolaversa, ichkarida aytilgan azonni tashqaridagilar eshitmaydi. Shayx Muhammad ibn Hoj "Madhal" nomli kitobida bu xususida bahs yuritadi.

Hofiz "Fathul Boriy" nomli asarida yozilishicha, Jum’a namozidan avval ba’zi joylarda duo-durud o‘qiladi, ba’zi joylarda yo‘q. Bu masalada salaf solihlarga — Islomning avvalidagi ulamolarga ergashish kerak, deydi. Tarixdan ma’lumki, muazzin minorada azon aytayotgan paytda rasululloh minbarda o‘tirganlar, xutbani o‘qigach, namozni boshlaganlar. Bundan boshqa xatti-harakat keyin paydo qilingan bad’atdir.
Iqomat aytish masjid ichida namozga da’vatdir. Iqomatning iboralari har xil bo‘lgani uchun mazhab imomlari o‘rtasida ixtilof bor. Muhammad ibn Idris Shofeiy* mazhabida "Qod qomati salot" (Namoz hozir bo‘ldi) iborasi takror, holganlari bir martadan aytiladi. Imom Molik ibn Anas* mazhabida hammasi bir martadan, Abu Hanifa Nu’mon* mazhabida esa hammasi ikki martadan aytiladi.

______________
*Imom Muhammad ibn Idris Shofeiy islomda arbaa deyiladigan to‘rt mazhabdan uchinchisinshi asoschisidir. Shofeiy mazhabi Misr, Iroq, Suriya, Hijoz, Yaman, qisman Afina, Hindiston, Xurosonga tarqalgan.
*Imom Molik ibi Anas Molikiy mazhabining asoschisi. Bu mazhab Madina, Hijoz, Basra, Misr, Marokash, Sudan, Nishopur, Yamanda tarqalgan.
*Abu Hanifa Nu’mon kufalik bo‘lib, imom Azam nomi bilan mashhur. U kiish to‘rt mazhabdan birinchisi — hanafiya mazhaoining asoschisi. Imom A’zam hijriy 80 (melodiy 699) yili tug’ilib, hijratning 150-yili Bag’dodda vafot etgan. Hanafiya mazhabi boshqalarga qaraganda keng tarqalgan. Iroq, Misr, Turkiya, Pokiston, Hindiston, O’rta Osiyo, Xitoydagi musulmonlar shu mazhabdanyoir.
To‘rtinchisi Hanbaliy mazhabi bo‘lib, asoschisi imom Ahmad ibi Hanbaldir. U hijriyning 164 (melodiy 780) yili Bag’dodda tug’ilib, 241 (melodiy 855) yili vafot etgan. Hnibaliy mazhabi asosan Iroq, Suriya, Misrga keng yoyilgan.

MADINALIK YAHUDIYLAR

Musulmonlar Makkada quraysh mushriklarining zulmiga uchragan bo‘lishsa, Madinada dushmanlik kayfiyatidagi Banu Qaynuho’, Qurayza, Nazir qabilalariga duch kelishdi. Yahudiylar islom dinining haq din ekanini bila turib, uni rad etishdi. Muhammad alayhis-salom kelishlaridan burun arab mushriklari bilan urushgan paytlarida ular xudo tomonidan yuborilajak payg‘ambarning nomi bilan Ollohdan madad so‘rashardi. Rasululloh dunyoga kelganlaridan keyin payg‘ambarlik sharafi arab millatiga mansub kishiga berilganidan ranjigan yahudiy ohsoqollari islom dinini ham, uni olamga tarhatuvchisini ham tan olishmadi. Ollohning elchisi avvalgi payg‘ambarlarga yuborilgan kitoblarni e’tirof etuvchi, ularning yashirin ma’nolarini oydinlashtiruvchi ekanini bila turib, o‘zlarini ovsarlikka solgan holda Qur’ondan yuz o‘girishdi. Ular islom dinini. go‘yo dastdab aytgan hukmlarini keyin bekor etavsradigan betayin din deya ayblashdi. Islom nimaga muhtojligini uning o‘zidan ko‘ra yaratgan egasi yaxshiroq bilishini anglab yetishmadi.

Inson tabiati takomilga moyil. Payg‘ambar alayhis-salom butunlay kufrona e’tiqod bilan yashagan omi arablar orasida voyaga yetdilar. Shariat ahkomlari ularning orasida bosqichma-bosqich shakllana borishi kerak edi. Agar parvardigori olam ichkilikbozlik, sudxo‘rlik kabi illatlarni birdaniga taqiqlab, namoz o‘qishga, zakot berishga undaganida fikri-yodi dunyoviy hoyu havaslar bilan band, turli aldam-qaldam, nopok ishlarga mukkasidan ketgan odamlarning birontasi ham uling amru farmoniga itoat etmasdi. Rasululloh ularga diniy ahkomlarni bir-birlab o‘rgatib, qalblarini Ollohning buyrug‘iga asta-sekin rozi qildilar. Haq taolo o‘z amru farmoni nozil bo‘lishini taqozo etadigaq voqea yuz berganidan keyingina diniy qonun-qoidalarini joriy etdi. Yahudiylar yaratganning qudratini o‘z xohishlariga moslashga urinishardi. Yahudiylar o‘zlarining haqiqatidan yiroq ekanliklarini yaxshi biladilar. Buni Olloh taolo Baqara surasining 94-oyatida bayon etadi: "Ularga, Olloh oxirat yurtini boshqalarga emas, faqat sizlargagina atagan bo‘lsa, sizlar chindan ham shunday e’tiqod bilan yashasanglar, o‘limni orzu qilib ko‘ringlar-chi, degin". Ular bunga jur’at etolmasligini Olloh keyingi oyatda ta’kidlaydi: "Ular yomon amallari tufayli sira ham o‘limni orzu qilishmaydi. Olloh zolimlarni juda yaxshi biladi". Yahudiylar o‘zlarini haq deb bilganlarida edi, bunday oson talabni darhol qabul qilgan bo‘lardilar. Axir ular haq payg‘ambarni jon-jahdlari bilan yolg‘onga chiqarishga urinishardi. Ulardan birontasi til uchida bo‘lsa-da, o‘limni orzu qilgan emas. Banu Qaynuqo qabilasining oqsoqollaridan biri Abdulloh ibn Salom Qur’on oyatlarini eshitib Islomning haq din ekanini anglab yetdi va gururini yengib musulmon bo‘ldi. Abdullohni o‘zlarining dono yo‘lboshchisi deb biladigan yahudiylar endi uni ahmoq deya haqoratlay boshlashdi. Uyaar o‘zlarining tutgan yo‘li nechog‘li yomonligini bilishsa-da dillar zalolat bilan qorayib ketgani uchun bu kimsalar islom dinini yo‘qotishga astoydil harakat qilishardi. "Garchand mushriklar yomon ko‘rishsa-da, Alloh islom dinini hamma dinlardan muzaffar qildi".

MUNOFIQLAR

Haqiqatni ko‘rmaydigan madinalik arablardan bir guruhi yahudiylarning islom diniga qarshi kurashini qo‘llab-quvvatlashdi. Ular jon saqlash uchun kofirligini sir tutishardi. Rasulullohning hijrat qilishlaridan ilgari madinaliklarga oqsoqol bo‘lishga nomzodi ko‘rsatilgan Abdulloh ibn Ubay ibn Salul Xazrajiy mana shu munofiqlar to‘dasiga bosh edi. Musulmonlarga kofirlardan ko‘ra munofiqlar ko‘proq zarar yetkazishi turgan gap. Ular musulmonlarning orasida yurgani uchun ichki sirlaridan voqif bo‘lishar va bu gaplardan yahudiy va boshqa din dushmanlarini darrov voqif etishardi. Payg‘ambar alayhis-salom ularning ichida qanday niyati borligini Xudoga solib, faqat zohiriy jihatiga qarab muomala qilsalar-da, bu kimsalarga sira ham ishonmas edilar. Rasululloh zaruratdan biron joyga ketsalar, Madinada ish yuritib turish uchun o‘z o‘rinlariga ansorlardan birovni qo‘yib ketar, bunday mas’uliyatli vazifaga munofiqlarni yaqin yo‘latmas edilar. Mabodo, bunday imkoniyatga ega bo‘lib qolishsa, ular musulmonlarga juda ko‘p zarar yetkazishini yaxshi bilardilar. Bu narsa islom yo‘lida zahmat chekayotganlarga ikkiyuzlamachi, munofiq kimsalar bilan qanday muomala qilishi kerakligiga yaxshi ibratdir.

YAHUDIYLAR BILAN AHDLASHISH

Rasululloh Madinadagi mana shu ikki guruh — yahudiylar va munofiqlar bilan o‘zlariga yarasha muomala qilardilar. Munofiqlar bilan orani buzmagan holda yahudiylar bilan ikki tomon bir-biriga tegmaslik, ziyon-zahmat yetkazmaslik, bir-birining dushmaniga yordam bermaslik, qaysi tomon tajovuzga uchrasa unga yordam qo‘lini cho‘zish, yahudiylar o‘z dinida qolishi haqida shartnoma imzolandi.

URUSHISHNING SHAR’IYLASHISHI

Payg'ambar alayhis-salom hech kimni kuch bilan dinga kiritgan emaslar, aksincha, tushuntirish orqali da’vat etganlar. Rasululloh quraysh mushriklarining xurujlarini sabot bilan yengishlari uchun Olloh taolo sabrga undovchi oyatlar nozil qilib turardi. Ahqoq surasining 35-oyati bunga yorqin misol bo‘la oladi: "Irodali payg‘ambarlar singari sabr-qanoatli bo‘l, ularga (qavmingga) keladigan azoblarga shoshqaloqlik (yengillik) qilma". Xudo o‘z rasulining irodasini mustahkamlash uchun payg‘ambar birodarlarining qissalarini bayon etardi. Makkaliklarning zulmi haddidan oshib, rasulullohga suiqasd uyushtirishganda u kishi tug‘ilib o‘sgan joylaridan bosh olib ketishga majbur bo‘ldilar. Mushriklar chorasiz musulmonlarni yurtidan haydab, tajovuzni — urushni o‘zlari boshladilar.