Sulh tuzilib bo‘lingach, payg‘ambar alayhis-salom sahobalarga sochlarini oldirib, qurbonlik qilib, ehromdan chiqishni buyurdilar. Motamsaro kayfiyatdagi musulmonlar rasulullohning amrini bajo keltirishga unchalik oshiqmadilar. Bundan ranjigan payg‘ambar alayhis-salom rafiqalari Ummu Salamaning huzuriga kirib, sahobalar gapini yerda qoldirishganiii aytdilar. Ummu Salama: "Shartlari juda ham og‘ir sulhga rozilik berdingiz, Makkaga kirmay, Baytullohni tavof qilmay qaytish musulmonlar uchun katta musibat, ularni to‘g‘ri tushunib, afv eting. Yaxshisi, oldin o‘zingiz ehromdan chiqing", dedi.
Payg‘ambar alayhis-salom qurbonlik qilib, sochlarini oldirdilar. Sahobalar ham u kishining amriga itoat etdilar. Shundan keyingina musulmonlar Madinaga qaytishdi. Ikki raqib tomon bir-biridan amin bo‘ldilar. Oradan ko‘p o‘tmay Uqba ibn Abu Muaytning qizi, Usmonning ona bir hamshirasi Ummu Gulsum Madinaga qochib keldi. Mushriklar uni qaytarib berishni talab qilishganda Ummu Gulsum: "Ey rasululloh, men ayol kishiman, agar ularga qaytarib bersang meni dindan chiqarishadi", dedi.

Shu asnoda bu masalani oydinlashtiradigan Mumtahina surasining 10-oyati nozil bo‘ldi: "Ey mo‘minlar, agar mo‘mina ayollar hijrat qilib kelishsa ularni sinab ko‘ringlar. Ularning imoni Ollohga yaxshi ayondur. Agar ularning mo‘minaligini bilsanglar, kofirlarga qaytarib, bermanglar. Ular kofirlarga halol emas, kofirlar ham ularga halol emas. Kofir erlari ularga bergan mahrlarini qaytarib beringlar. Erlariga mahrlarini qaytarib bergach, ularni nikohingizga olsangiz gunohkor bo‘lmaysiz. Kofir ayollarni amringizda saqlamang, ularga bergan mahrlaringizni talab qiling, kofirlar ham (hijrat qilib kelgan asllardan) mahrlarini talab qilsin. Ollohning hukmi ana shunday. Olloh odillik bilan hukm chiqaradi. Olloh hamma narsani bilguvchi, hikmat bilan ish qilguvchidir. Muslima ayollar boshqa yurtlarni ko‘rishga ishtiyoqmandligidan yoki musulmon erga turmushga chiqish istagi borligi uchun emas, balki Ollohning roziligini istab, payg‘ambarni do‘st tutgani uchun hijrat qilgan bo‘lsa, mushriklarga qaytarilmay uning eriga mahrigina berilardi xolos. Shundan keyin biron musulmon uni bemalol nikohiga olishi mumkin. Mazkur oyatdan musulmon bo‘lmagan ayolga uylanish haromligi va unga berilgan mahrni qaytib olib, o‘zini oilasiga jo‘natib yuborish kerakligi oydinlashadi.

Abu Basir Utba ibn Usayd Saqafiy musulmon bo‘lib, payg‘ambar alayhis-salomning yenlariga qochib keldi. Qurayshlar orqasidan ikki kishini jo‘natib, uni talab qilishdi, rasululloh Abu Basirga qaytib ketishni buyurdilar. "Ey rasululloh, Olloh meni kofirlardan qutqarsa-yu, sen dindan chiqaradiganlarga qaytarib bermoqchimisan? dedi Abu Basir ranjib. "Olloh sen bilan urug‘-aymog‘ingga najot yo‘lini ko‘rsatadi", dedilar rasululloh. Abu Basir noiloj qurayshlarning oldiga tushib Makkaga yo‘l oldi. Zulhulayfa degan joyga stganda Abu Basir soqchilardan birini o‘ldirdi, ikkinchisi esa qochib ketdi. Abu Basir yana Madinaga qaytdi-da: "Ey rasullulloh, aytganing bo‘ldi, men dushman ta’qibidan qutuldim", dedi. "Endi istagan joyga ketaverishing mumkin, Madinada turma, dedilar rasululloh. Abu Basir qurayshning karvoni Shomga o‘tadigan yo‘l ustida makon tutib yotdi.

Makkadan qochib kelgan musulmonlar uning yoniga jam bo‘laverdi, sahroyi arablardan ham bir guruhi ularga qo‘shildi. Abu Jandal ibn Suhayl ham kelib qo‘shildi. Keyin qurayshning savdo karvoni o‘tadigan yo‘lni to‘sib olishdi. Bundan qattiq tashvishga tushgan mushriklar sulhnomaning ikkinchi bandini bekor qilib, qochib borgan musulmonlarga o‘z yonidan joy berishni rasulullohdan o‘tinishdi. Payg‘ambar alayhis-salom ularning bu taklifiga rozilik berdilar, shu bilan Hudaybiyada Abu Jandal mushriklarga qaytarilganda musulmonlar boshiga tushgan tashvish aridi. Bu voqea sahobalarga saboq bo‘ldi, ular payg‘ambar alayhis-salom boshqalarga nisbatan uzoqni ko‘rib, ko‘pchilikning faqatgina hozirgi emas, balki kelgusidagi g‘amini yeb ish tutajaklariga ishonch hosil qilishdi.

Musulmonlar bilan kofirlarning bir-birlariga aralashib yurishi natijasida Islom dinining ta’sir doirasi kengaydi. Hatto hazrati Abu Bakr Siddiq: "Islom tarixida Hudaybiya g‘alabasidan ko‘ra kattaroq g‘alaba bo‘lgan emas", degan edilar. Muhammad alayhis-salom bilan parvardigori olam o‘rtasidagi aloqalardan bexabar odamlar shoshma-shosharlik qilishadi, Olloh taolo esa shoshilmay, har bir ishni tadbir bilan o‘z xohish-irodasiga binoan amalga oshiradi. Payg‘ambar alayhis-salom Hudaybiyadan qaytganlarida Fath surasi nozil bo‘ldi. Bu sura: "Biz senga ravshan bir g‘alabani ato etdik", degan bir oyat bilan boshlanadi. Hudaybiya g‘azoti ravshan g‘alaba deb atalishi Abu Bakr Siddiqning fikrini tasdiqlaydi.

PODSHOLARGA YO’LLANGAN MAKTUBLAR

Musulmonlar Hudaybiyadan hijratning oltinchi yili tugashiga yaqin qaytib kelishdi. Yo‘llar qurayshlardan amin bo‘ldi. Shundan keyin payg‘ambar alayhis-salom turli iqlim podsholariga maktub yozib, elchilar yubordilar. Maktublarga bosish uchun kumushdan muhr yasatilib, unga "Muhammadun rasululloh" degan so‘zlar zarb etildi. Rum podshosi Qaysarga Dihyatul Kalbi degan kishi orqali maktub jo‘natilib, nomani Busro hokimi orqali topshirish tayinlandi. Maktub quyidagicha mazmunda edi:

QAYSARGA MAKTUB

"Bismillahir rohmanir rohim. Muhammad ibn Abdullohdan Rumning kattasi Hiraqlga.
To‘g‘ri yo‘lga ergashganlarga salom. Men seni Islom diniga da’vat etaman. Musulmon bo‘lsang joning omonda, Olloh senga ikki hissa savob beradi (Biri Iso alayhis-salomga, ikkinichisi Muhammad alayhis-salomga imon keltirgani uchun). Agar Islom dinini qabul qilmasang xalqingning barcha gunohi sening gardaningga tushadi. Ey ahli kitob! Faqat Ollohga ibodat qilish, Ollohga hech narsani sherik keltirmaslik, Ollohni qo‘yib, bir-biringizni Xudoga aylantirib olmaslik kabi hammamiz uchun mushtarak aqidani hurmat qilaylik, degin. Agar ular bu (taklifni) qabul etishmasa, bizning musulmon ekanimizga guvoh bo‘lsinlar, denglar". (Oli Imron surasining 64-oyati.)

ABU SUFYONNING GAPI

Qaysar bu maktubni olgach: "Muhammadning qavmidan biron kishini topib keling, undan Muhammad haqida so‘rab ko‘raylik", dedi. Shu kunlarda Abu Sufyon sheriklari bilan Shomda savdo-sodiq qilishayotgan edi. Qaysarning odamlari uni podshoning huzuriga taklif etishdi. Abu Sufyon hamrohlari bilan Quddusga kelib hukmdorning huzuriga tashrif buyurdi. Qaysar tarjimon orqali ulardan qaysi birining nasabi payg‘ambar alayhis-salomga yaqinligini so‘radi. Abu Sufyon Abu Manof jamoasidan bo‘lgani uchun: "Unga hammadan ko‘ra men yaqinman", deb javob berdi. Qaysar uni o‘ziga yaqin turg‘izib, qolganlarni orqaga chekintirdi va Abu Sufyonning hamrohlariga: "Men o‘zini payg‘ambar hisoblagan Muhammadning qanday odamligi haqida so‘rab bilish uchun Abu Sufyonni oldinroqqa turg‘izdim. Agar u yolg‘on gapirsa, hijolat chekmang deb sizlarni orqaga oldirdim", dedi. Shundan keyingina podshoh bilan Abu Sufyon o‘rtasida quyidagi savol-javob bo‘ldi:
— Muhammadning nasl-nasabi qanday?

— Oliy nasab.
— Muhammaddan ilgari orangizdan payg‘ambarlik da’vosini qiladigan biron kimsa chiqqanmi?
— Yo‘q.
— U payg‘ambarlik da’vosini qilishdan ilgari yolg‘onchiligi uchun yuzi qaro bo‘lganmi?
— Yo‘q.
— Uning ota-bobolari orasida podsholik qilganlari bormi?
— Yo‘q.
— Unga ergashganlar yuqori tabaqa kishidarimi yo past tabaqa vakillarimi?
— Past tabaqalar.
— Unga ergashganlarning soni ko‘payyaptimi yoki ozayyaptmi?
— Ko‘payyapti.
— Unga ergashganlar orasida Islomni yoqtirmay dindan qaytganlari bormi?
— Yo‘q.

— Muhammad biron marta va’dasiga bevafolik qilganmi?
— Yo‘q. Hozir u bilan shartnoma tuzganmiz. Bu shartnomani buzadimi-yo‘qmi bilmayman.
— U bilan urushdinglarmi?
— Urushdik.
— Kim g‘olib chiqdi?
— Ba’zan u, ba’zan biz g‘alaba qozondik.
— U sizlarni nimalarga da’vat etadi?
— Faqat birgina Ollohga ibodat qilishga, unga hech narsani sherik keltirmaslikka, ota-bobomizning dinini tashlashga, namoz o‘qishga, sadaqa berishga, iffatli bo‘lishga, va’daga vafo qilishga, omonatga xiyonat qilmaslikka undaydi.