durust, bayıqı puqra bılımdan puqralarğa yaqıdığan parçısıdın bırnäççä kälımä oqup bärgän boldı. äcäba awamnıñ rayığa qoyuşta qandaq bırär mäqsät-muddıa bardu? bälkım awamnıñ rayığa beqıp köñlını utuştur. ämma, näsäb-mänsäbtä täñdaşsız mülkıy ämırnıñ hoquq-ımtıyazı eşıp-teşıp tursa yänä awamnıñ rayığa beqıp nemımu qılar? awam-räıyät äzäldınla ämäldarlarnı körgändä kämsuxän, cımığur ıdı, şañyañ qanun özgärtkändın keyınkı çın räıyätlırı qanun-mızan, orda mähkımısınıñ ämır-pärmanlırı aldıda tolımu rayış bolup, orda, xanlıqqa daır härqandaq ışlarğa yoluqqanda çın räıyätlırı şänduñdıkı altä bäglık räıyätlırıgä oxşaş gürän tomurlırı köpüp kätküçä şallırını çaçrıtıp, közlırıgä qan tolup küwäcışıp kätmästın bälkı tolımu taqät-ehtyatçan ämäsmıdı? hätta şün zı çın hududığa kälgändä, häyranlıqıdın hayacanlınıp kätkän ıdığu? unıñ : «bu yärdıkı räıyätnıñ ämäldarlar adıl-lılla kelıdu, däydığan qarışı bar ıkän» degän bahası demısımu häq baha ıdı. nawada awam bır kıtabtıkı pändı-näsıhätnı añlısa ordıdın därguman bolup qalarmıkın, däp änsırışıdığan ış bolsa, çın räıyätlırı bunıñğa qoşumısını yımırıp qoyup pısäntıgä almığan bolattığu ? ämma bügünkı bu bır xätkä mıñ tılla ınam berılıdığan ış bır badrını yötkıgändäk unçılık addıy ış ämäslıkını, şuña ehtıyat-taqät qılış lazımlıqını çın räıyätlırı obdan bılättı. cahannıñ ışlırı tolımu qızıq bolıdıkän, nawada säy ze bırmunçä ezıp eytmığan bolsa, çın räıyätlırı muşu pursättä bunı bır qızıq ış ıkän, däp bılıp tamaşa körgän, unı-bunı däp ğulğula qılışıp waqıt ötküzüşkän bolar ıdı. säy zenıñ täkäbburanä qıyapättä yarlıq cakarlışı bılän bu yärdıkı adäm deñızı bır päs şıppıdä cımıp dılğulçılıqta sarasımıgä çüştı.
___ cahanda özgärtkılı bolmaydığanmu kalom bolamdıkän? peqır bır körüp baqsunçu !
mäğruranä häm märdanılärçä çıqqan bu awaz bääynı deñızdın oqçup çıqqan lähäñdın päyda bolğan dolqundäk adäm deñızıda bırdınla şawqun-sürän päyda qılıp, nahayıtı tezla yıñnä patmığudäk sancaqlışıp kätkän top ıçıdın bır tar yol açtı.
qızıl kımxab tonluq, uzun qılıç kötürüwalğan bır kışı aşu tarğınä yoldın kışılär topını yerıp yoğan-yoğan qädämlırı bılän tam tüwıgä käldı. säy ze mär-mär taştın çüşüp, ığañşığınıçä kelıp qollırını cüpläp:
___ canablırığa salam berışkä petınğanlıqımdın üzrä soraymän, canablırı qaysı äldın käldılıkın? namu-şärıplırı nemä bolıdıkın?___ dedı.
qızıl kımıab tonluq mollımu qollırını cüpläp salamğa täkäbburanä cawab qayturdı:
___ kämınä lu elıdın kälgän rastguy mollam çün yüyö bolımän, peqır canabıy mıñ zı häzrätnıñ şagırtıdurmän!
___ lu elı allıqaçan halak bolğan ! ___dedı säy ze külkısını yoşuralmay, ___canablırı bunıñdın bıxäwär ıkänlıklırıdın qarığanda zahıd oxşımamdıla? menıñçä özlırı çu yakı çı elıdın kälgän mollam oxşaydıla !
qızıl kımxab tonluq mollam qolı bılän rät qılış ışarısını qıldı wä:
___ rast däydıla, hazır lu elı yoq, ämma bu äl awam qälbıdä! bılmıdım,ärkanbäg canablırı nemıgä şunçä külüp kättıkın? ___ dedı.
ärkanbäg säy ze bu mollam bılän bäs-munazırä qılışqusı kälmıgändäk tärüzdä beşını çayqap külgınıçä:
___ bu yär munazırä qılışqıdäk sorun ämäs, canablırınıñ durust nıyätlıkı kämınılırıgä ayan, qenı märhämät qılıp tälım bärgäyla! ___ däp qollırı bılän tamğa esıqlıq aq latını ıma qılıp täklıp ışarısı qıldı.
___ kämınılırı mäktäbtä häzrıtı koñ zınıñ qılışqa tegışlık ıştın baş tartmaslıq tälımını ögängänmän! ___ dedı çün yuyö soğuqqınä külgäç dıkkıdä bır säkräpla märmär taş üstıgä çıqıwetıp wä qılıçı bılän tamğa esılğan aq latını körsıtıp suxändazlıqını dawam qıldı ___ canablar körüşsılä, mana bu «bır möçäldä bır kälgän küznıñ dälwä eyı» nıñ «casarät babı» ıkän, bunıñ bısmıllahsıdıla «ädlu-adalätçılär, häqqanıyät hamıylırınıñ barçä ışlırı oñığa tartqusı, wäzır-wuzra, äkabır-äşräplärnıñ yuqırı-töwän, yat-yoçun, uruq-tuğqan boluşımu däl muşunıñdındur, bu däl malımançılıqnı tınçıtıp ämın-asayışlıqqa dalalät qılışnıñ asasıdur», deyılıptu, härqaysılırıçä muşundaq yezış durustmıdu?
___ därhäqıqät şundaqtur!___ deyıştı ätrapta turğan mollılar täñla.
___ peqır bu yärdä täkıtlängän "¹ädlu-adalät"º degän söznı özgärtmäkçımän! __çün yuyönıñ qılıçı hädäp tamğa esıqlıq aq latını çınäyttı, bu yärdıkı "¹ädlu-adalät"ºdegän söznı "¹ädäb-äxlaq"º degän sözgä özgärtış keräk! barçä ışnıñ asası "¹ädäb-äxlaq"º tın başlanğını wacıbtur. häzrıtı kuñ fuzı eytqanlärkı: hämmä ışta özını tutup ädäpkä qaytmaqlıq zörür. ädäb-äxlaqnı ärkanı mızan qılışnı zınhar özgärtkılı bolmasturlär! ädlu-adalätnı ädäp-äxlaq ornığa dässıtışnıñ asası nemıdınkın?
awam-räıyät topıdın häyranlıqtın zahır bolğan soğuq mäsxırılär kötürüldı, heçkım çawakmu çalmıdı häm alqışmu yañratmıdı, çün mollamnıñ qaraşlırını heçkım yaqturmığaçqa, äslıdä bu yärdıkılärnıñ barçısını suxändazlıqımdın alqış yañratquzuwetımän, degänlärnı oylığan çün mollam pokandäk qızırıp bır mähäl nemä qılarını bılmäy turup qaldı. uştumtut çaç-saqallırı, qaş-kırpıklırı kümüştäk aqarğan bır boway:
___ lu elıdın kälgän canabıy çün mollamdın şunı sorap bılgüm kelıwatıdu, sılı däwatqan bu ädäb-äxlaqnı kuñ fuzı häzrätlırı mändäk bodunlarğa rawa körmıgän bolğıydı? neme deyılättı helıq gäp? ___deyışıgä:
___ tompay bodunlarğa ädäb-äxlaqnıñ lazımı yoq häm ulardın ädäp-äxlaq kütüş bıhacättur! ___ däp warqırıdı bıräylän ğarañ-ğuruñ awazda.
___ bärhäq, bärhäq, häqıqätän şundaq, tompay bodunlarğa ädäb-äxlaqnıñ lazımı yoq häm ulardın ädäp-äxlaq kütüş bıhacättur, degän ıkän kuñ fuzı häzrätlırı!___ bowaynıñ bırdınla yüz-közı qızırıp, awazı tıträp kättı, ädäp-äxlaq kürmıñlığan tompay bodunlarğa rawa bolmay päqätkınä bır oçum bäg-törä, tap xocayınlarğa rawa bolğan ıkän, muşunımu barçä ışnıñ asası qılış keräkmıkän? qenı täqsır däp baqsıla?
___ alamät toğra eyttıla bowa, äqıllırıgä saye kälmıgäy, yaşap kätsılä!
awam-räıyät çıraylırığa bırdäk razımänlık bılän külkä yügrütüp, bowaynı maxtap unıñğa ızgü tıläklırını bıldürüştı, nädındur bır buluñdın bır näççä qopal kışılär eğzını buzup:
___ ağzıdın poq tamıdığan nemıkına mawu !
___ anañnı! ädäp-äxlaq degınıñ nemä u? törä-begımlärnıñ kaltıkığu u !
___ kuñ fuzı degän qerı dällal nemä degän zähärxändä-hä? awam-puqralarğa haqarät qılğanlıqqu bu!
___ texı mıñ zı häzrätnıñ şagırtımış, kötüñgä tepık yemästä lu bäglıkıñgä ketıwal, bätbäxt!
___ hu kälgındı! kıtab tüzıtärmış texı, öyüñgä berıp awu bırnemäñnı tüzät!
___ yoqal!
awam-räıyätnıñ mäsxırä-mazaqlırı, tıl-ahanätlırıdın turalmay qalğan çün yüyö yüzını daptäk qılıp qädämlırını aran-aran söräp ketıp qaldı.
___ barıkalla, äl razı xuda razı, alamät cayıda tänqıd boldı! ___ dedı säy ze razımänlıkını basalmay külgınıçä wä «lü buwey tapsiri»nı tüzıtımän däp kälgän mawu şänduñluq mollam tüzätmäktä yoq ämäsla bır nemıgä özgärtıwättı desä ?! ___ däp qowuqçı talıplarnı mär-märtaş üstıgä çıqıp «"¹lü buwey tapsiri"ºnı tüzıtımän däp kälgän mawu şänduñluq mollam tüzätmäktä yoq ämäsla bır nemıgä özgärtıwättı» däp yuqırı awazda car selışqa buyrudı. säy ze äslıdä şänduñluq bu çün yüyö mollamnıñ xelıla älmı-tälımı barlıqını bılıp, şänduñluq mollılar qayıl bolsıla « lü buwey tapsiri» öz qımmıtını häqıqıy türdä saqlap qalalaydu, däp oylap muşundaq car selış arqılıq uzıtıp qoymaqçı ıdı, oylımığanda qowuqçı talıblarnı bu carnamısını añlığan çınnıñ awam-räıyätlırı bunı altä bäglıkkä qarıtılğan cäñ çaqırıqı, däp çüşınıp qelıp tuşmu-tuştın ägışıp täkrar-täkrar towlap alämnı maläm qılıp, katta astanä şyänyañnı bır aldı. bu takı kün çüştın qayrılıp tün pärdısı yepılğanğa qädär dawam qıldı, bu arıda bırärmu mollam «lü buwey tapsiri» nı tüzıtışkä çıqmıdı.
astanä koçılırıda panus yeqılğan çağda, bır qowuqçı talıp aldırap-saldırap töwänqowuqqa kelıp qıstılıp yürüp säy zenıñ yenıda toxtıdı.
çowuqçı talıp säy zenıñ qulıqığa bırnemılärnı däp guduñşıwıdı, säy ze çöçüp kättı wä därhal harwısığa çıqıp käçkı şäpäq bılän arılışıp kätkän gılräñ manan qoynıda ğayıb boldı.
★qädımdä maralğa oxşaydığan haywan, qut-amät bälgısı (t)
※«şañ törä» şañyañğa berılgän nam. mıladıdın burunqı 390-yılı tuğulup 338-yılı pacıälık ölgän bu törä acayıp bır şäxstur. u äslı wey bäglıkınıñ wäzırı äuñ sunzunıñ öy xızmätkarı ıdı, keyın çın begı şyañguñğa muşawır bolğan. mıladıdın burunqı 356-yılı (çın şyañguñnıñ 6-yılı) solqol yandaş törılık mänsıbı bılän tartuqlanğandın keyın qanun özgärtkän. mıladıdın burunqı 350-yılı (çın şyañguñnıñ 12-yılı) yänä bır qetım qanun özgärtkän. keyınçä uruşta körsätkän xızmıtı üçün şañ degän bır aymaq suyurğal qılıp berılgäçkä şañ törä, däp nam qazanğan. çın şyañguñ ölgändın keyın bäg-törılärnıñ zıyankäşlıkıgä uç rap harwığa sörıtılıp tenı parçä-parçä qılıp öltürülgän. däl muşu şañ törä 2-qetım qanun özgärtkändä qanunnı yolğa qoyuşqa aldırığan bolsımu ämma awamnıñ özını xata çüşınıp qelışıdın qorqup qanunnı cakarlımığan. pursät pışıp yetıldı, däp qarığan bır künı u çın astanısı bazırınıñ töwänqowuqıdıkı mäydanğa üç gäz egızlıktä bır xada tıkläp, awam-räıyättın kımdä-kım bu xadını üstınqowuqqa yötkäp elıp kätsä 10 sär altun bılän tartuqlaydığanlıqını cakarlığan. awam bunıñdın häyran qelıp heçkım yötkäp ketışkä cürät qılalmığan. şañ törä «kımärsäkım bu xadını üstınqowuqqa yötkäp elıp barsa unıñğa 50 sär altun ınam berımän» däp cakarlığan.awam ıçıdın bırı bu xadını yötkäp elıp kätkändın keyın därhal 50 sär altun bılän tartuqlanğan. şañ törä bu sämımıyıtı bılän awamnıñ ışänçıgä erışkändın keyın özı özgärtkän qanunnı elan qılğan.(t)
(muqäddımä tamam)
http://www.xindaqindiguo.com/thread-1945-1-1.html