büyük çın ımperıyısı
(tarıxıy roman)
bäşınçı bölüm
qan bädılıgä yarıtılğan mädänıyät
muällıp: sün xawxuy

tärcımanlar: ärkman, ğalıb muhämmäd, qähhar osman, alwunbay, mähmudcan bäşbalıxıy, ähmäd rähman yılanı, qähhar ähäd

bu bölümnıñ tärcımısıgä qäläm täwrätküçı : ärkman


  ana mädänıyätnıñ şan-şärıpı wä ğayısıgä beğışlaymän !
               beğışlıma



                                         muqäddımä
   xaqanı çın sältänätınıñ 10-yılı küzdä, büyük çın hududı asmınını qoyuq manansıman gılräñ tozanlar qaplap kätkän ıdı.
   quyaş yıraq künçıqıştıkı tağdın uyqusı qanmığan adäm turğusı kälmäy kerılgändäk ezıläñgülük bılän kötürülättı, täñä  näştärdäk urulıdığan aççıq küz şamılıda kötürülgän topa- çañlıq tuman weyşuy däryasınıñ ıkkı qınıda kökkä kötürülättı, qälä sepılı ätrapıdıkı etızlıq, ormanlıq dalalarda atlıqlar, pıyadılär wä harwılıqlar ötüşüp turattı. astanä şyänyañnıñ töt qowuqıdıkı bähäywät sepıl rawıqı sür-häywısı bılän ordubalıqnıñ rawıqını muhapızät qılıwatqandäk, qızğuç tuman qınını yerıp kökkä üsüp turattı. uzundın uzunğa tutaş kätkän bırı bırıdın egız ögzılärdıkı taşpaqa, maral ★, toz, yılan pır-muäkkılırıgä täqqaslanğan haywan-canwarlarnıñ häykällırı topa-tozanğa mılınıp hamaqätlärçä qızğuç tuman-tozanda gah körünüp gah ğayıb bolattı. tağu-däryalar qızğuç tuman-manan astıda qalattı, asman-zemınnıñ beşı qeyıp, çayqılıp, alaman dılını ğäm-ğussıgä salattı. halbukı, ärşu-pärş mäylı qançılık qoşumısını türüp homaysun, tañ yoruşı bılänla astanä şyänyañ därhal oyğınattı. xoraznıñ axırqı çıllışı päsäymästıla qälä koçılırıda at-ulağ, harwa-ğaltäklär uyaq-buyaq ötüşüp, bazar qızıp ketättı. ämäl-mänsäb sahıblırı mäğrur gıdäygınıçä atlırığa mınışıp, harwa-mäpılırıdä olturuşup aldırap-saldırap pırqä-mähkımılırıgä meñışattı. kün bılän täñ täräp-täräptın ğujmäk-ğujmäk kelışkän mädıkarlar, dehqanlar äswab-cabduqlırını mürısıgä selışıp dukan-bazarlarğa, astanä sırtıdıkı etızlıqlarğa aldırışattı.uzun koçınıñ ıkkı qasnıqı sapla ämäldarlar mähkımısı, dukan-kasıpxana, saray-mäyxana, awam-alaman turalğulırı bılän tolğan bolup, xocayınlar qaqpodıla ışık-derızılırını eçışqan, türlük-tümän adämlär xocayın-çakar däp ayrışmay hoyla-aram, dukan-saraylırınıñ ışık aldılırını su sepıp süpürüşüp, türlük oqät-häläkçılıklırıgä tutunup, öz tırıkçılıklırı bılän yeñı bır tañnıñ etışını kütüwalattı.
   uzun küñäy koça bolğan çañyañ koçısıdıkı allıqaçan däsläp qılışıp bolğan ätıgänlık bazar qaynap ketışättı.
   bu, astanä şyänyañ qäläsınıñ töwän qowuqıdıkı nahayıtı uzun koça ıdı. koçınıñ yuqırıqı eğızı bılän ordubalıq arılıqıda bır parçä suwadanzarlıq bar ıdı, yuqırı-töwän uzunluqı alahazäl üç çaqırımçä kelättı, künçıqıştın künpetışqa yeyılğan käñlıkı 100 gäzçä kelättı, ıkkı qasnıqıda dokan-saraylar bır-bırıgä tutışıp kätkän bolup, çın elıdıkı sodıgär-tıcarätçılär äñ köp märkäzläşkän çoñ bazar ıdı. çañyañ koçısınıñ künçıqış tärıpıdıkı häşäm-sölıtı pütkül ıqlımğa pur kätkän, häywätlık qäsır, saraylırı rät-retı bılän zıççıdä qäd kötürüp turğan muhacırlar bazırı häqıqätän ısmı cısmığa layıq häşämätlık bazar ıdı. çın elınıñ pırqä mähkımısı bılän astanä dıwan mähkımısıgä  qoşna bolğan çañyañ koçısıdıkı bazar xanlıq bazırılıq därıcısıgä layıq halda xanlıq bazırı, däp atalğan bolsa, şänduñluq katta bay musapır sodıgär-tıcarätçılär cäm boluşqan, qımmät-ätıwarlıq tawarlar selınğan saraylırı bar bazar muhacırlar bazırı, däp atalğan ıdı. ämma çın  elınıñ şyänyañğa yärlık awam-räıyätlırı äzäldın bundaq ataşmayttı, xalayıq yänıla öz adıtı boyıçä çañyañ koçısıdıkı bazarnı «ışçanlar» bazırı, deyışsä, häşämätlık dukan-saraylırı bar, tawarlırı qımmät muhacırlar bazırını «mışçanlar» bazırı, däp atışattı. bumu awam-räıyätnıñ häq-lılla bahası ıdı. awam-räıyät «mışçanlar» bazırı, däp ataydığan qımmät-ätıwarlıq tawarlıq dukanlırı köp muhacırlar bazırıda  toxu sütıdın başqa härqandaq närsä tepılsımu ämma çañyañ koçısıdıkı xanlıq bazırıda çın elınıñ ämır-märuplırı ruxsät qılğan mılıç-mallar tıcarıtıla yürüşättı, qoral-yarağ, tuz-tömür, ünçä-märwayıt, göhär-yaqut, sımab, harwa-mäpä, at-arğımaq degänlärnı çañyañ koçısıdın zınhar tapqılı bolmayttı. dukan-saraylarnıñ häşäm-därämı cähättımu çañyañ koçısıdıkı dukan-saraylarnıñ köpınçısı üç-töt eğızlıq kıçık dukanlar ıdı, kattıraq degänlırımu yättä-säkkız eğızlıqtın aşmaydığan dukanlar ıdı, äñ häşäm-körkäm degänlırımu kıçıkräk hoylılıq ıkkı qäwätlık yağaç qurulmılıq ımarätlär ıdı. ämma «mışçanlar» bazırıda başqa altä bäglıktıkı katta sodıgärlärnıñ kök bılän boy talaşqan qat-qat rawaqlırı, azadä mäydanlırı bar soda saraylırı rät-retı bılän caylaşqan bolup, bu saraylarnıñ sür-häywısı, häşäm-därämlırı çın elıdıkı äkabır-ärkan, wäzır-wuzra, bäg-törılär qäsrıdınmu häşämätlık ıdı. bu bazardıkı adättıkı mılıç mallar dukınımu näççä on eğızlıq, mal cahazlırı, ışık-därızılırı mıs-tuç, märmär taşlardın näfs yasalğan bolup, çañyañ koçısıdıkı bazar bılän selışturuş äsla mumkın ämäs ıdı.
  

çınnıñ yärlık awam-räıyätlırı yänıla çañyañ koçısını yaqturuşattı.
   mähällıwı çın bazırınıñ buluñ-puçqaqlırı adämlär bılän awat ıdı. öz ışığa puxta, addıy-sadda räıyät-puqralar kündüzlırı bazar toxtatmayttı, tün nısbıdä hämmä çırağlırını öçürüşüp yotqan mämlıkıtıgä ulaşqandıla andın dukan-saraylar ışık-qowuqlırını taqap, çırağlırını öçürüşättı. uruş malımançılıqı bolmığan tınç-asayışlıq çağlarda şyänyañ qäläsıdä keçä-kündüz bazar qaynap turattı , çañyañ koçısıda xelı köp saray-dukanlar panuslırını egız esışıp, hacıtı çıqıp qalıdığan xerıdarlarnı saqlışıp tünışättı. «mışçanlar» bazırı, deyılıdığan häşämätlık muhacırlar bazırıdıkı başqa altä bäglık sodıgärlırı sübhıdıkı axırqı xoraz çıllap bolğan bolsımu texıçä tatlıq uyqu qoynıda ıllıq yotqan rahıtını sürüwatqanda, çañyañ koçısıdıkı ätıgänlık bazar şu künlük däslıpını başlap qızıp qayap ketättı. çın puqralırı gırımsän tañ bılän täñ tuşmu-tuştın bazarğa çıqıp soda-setıqını püttürüwalattı yakı mäzzılık hıdı bazarnı bır alğan paqlan göşı şorpısı bılän ğızalınıwelıp özınıñ şu künlük tırıkçılıkıgä aldırışattı. orda pırqä mähkımılırınıñ näsäb-mänsäbdarlırı, danışmän-mollılırımu köpınçä çañyañ koçısıdıkı ätıgänlık bazarda uçrışıp dıdar - mulaqättä boluşattı, ğızalanğaç şu künlük ışlırı üstıdä baş qaturuşuwelışqandın keyın ışlırığa meñışattı. ay-yıllarnıñ ötüşı bılän çañyañ koçısıdıkı ätıgänlık bazar şyänyañlıqlarnıñ sähärdä barmısa bolmaydığan yerıgä aylınıp qaldı.
   qaqpoda uçraşqan şähärlıklärnıñ ağzıdın şu künlärdıkı asmannıñ xuy-päylı toğrısıdıkı gäplär çüşmäyttı.
   yeqındın buyan asman-päläknı qaplap kätkän manansıman gılräñ topa-tozanlar äslıdımu kışılärnı ançä häyran qalduralmığan ıdı, şuña kışılär başlırını çayqap uhsınıp qoyupla öz tırıkçılıklırı bılän häläk boluşqa aldırışattı. ämma bügün undaq bolmıdı, xalayıq salam-sähättın keyın özara bırnemılärnı deyışättı, hämmäylännıñ deyışkänlıklırı oxşaş bır mış-mış ıdı, mış-mışlärdä eytılışıçä, çı bäglıkıdın bır palçı şyänyañğa kälgän bolup, çın bäglıkı hududıda päyda bolğan gılräñ manansıman topa-tozan häqqıdä pal eçıp: «gılräñ manannıñ kötürülüşı topa yamğurdın beşarättur, asman-zemın gılräñ topa astıda qelıp awamnı sarasımıgä salur» degänmış. astanıdıkı xalayıq mäylı tonuş, natonuşlar bolsun bır-bırlırı bılän uçrışıp qalğan haman bırnäççä eğız kusuldışıp, yeqınqı künlärdın buyan könüp qelışqan, heçkımgä ğäyrıy tuyulmaydığan bu tügünlär üstıdä talışıp qoyuşattı. bäzılırı bu häqtä mämädanlıq qılışıp gılräñ manannı qızıl topa, deyışsä, munäccım, palçı-qurändazlar «topa yamğur» deyışättı, yärlık çın puqralırı topa yamğur, deyıştı. bezılär qayıl bolmastın asmandın topa yeğışnıñ bırär säwäbı boluşı keräk ıdığu, çın tuprıqı degän yap-yeşıl tağlar bılän qaplanğan, süzük därya-eqınlar örkäşläp turıdığan, ıllıq yamğurluq zemın tursa nädın kälgändu bu qızıl topa-tozanlıq hawa? deyışsä, yänä bezılär sarasımıgä çüşkınıçä pärwärdıgara, çın xanıdanlıqığaa rastınıla bırär zärär yetärmu? deyışättı. ışqılıp çın puqralırı ağzıda köknı qaplığan gılräñ topa-tozanlar häqqıdıkı mış-mışlär hökümran ıdı.
 tez, xalayıq tez berıp körüñlar! töwän qowuqta ınam bar ıkän! bır cümlısı mıñ tılla ıkän !
    awam-räıyät ğujmäklışıp asmannıñ xuy-päylı üstıdä mämädanlıq qılışıwatqan bır päyttä, bır bala uştumtut koçıdıkı alaman arısıdın uçqandak çıqıp balılarçä carañlıq awazda warqırığınıçä ötüp kättı. bunıñdın dukan-saraylardıkı sodıgär-bazarçılar, koça tazılawatqan çakarlar bırmähäl gañgırap qelıştı. bır boway: «nemä-nemä-nemä? bır cümlısı mıñ tılla? oçqraq desäñçu!» däp warqırıdı. yänä bıräylän qahqahlap külgııçä: «wu şumtäk, texı oyğanmapsän-dä, bowañmu uxlawatamdu-nemä? bır cümlısı mıñ tılla, süpürgämnı taşlap xät oquşnı ögäñılı barayçu !» dedı. koça, dukan-saraydıkılärmu paraqqıdä külüşüp ketıştı.
 töwän qowuqta ınam barkän! bır cümlısıgä mıñ tılla ınam berılıdıkän! tez berıñlar !  helıqı oğul bala bayıqıdäkla yügürgäç warqırayttı.
   oğul balınıñ carañlıq, ınçıkä awazınıñ yol boyı car selıp berışığa ägışıp, bazardıkılär däwräşkä başlıdı. däsläptä bırnäççä oyunqepı alaqaplar töwänqowuqqa meñıştı, arqıdınla saray-aşpuzullardıkılär qılıwatqan ışlırını, çoka-qädählırını qoyuşup çıqıştı, axırda çakar-ışlämçılär süpürgä, mıs das-täñnılırını, camba-pärtuqlırını taşlap töwänqowuq taman yügrüştı, hätta dıwan mähkımısıgä ketışıwatqan ämäldarlar,molla-talıblarmu at-harwılırınıñ yügän-çulwurlırını burap töwänqowuq täräpkä çepıştı.
   töwänqowuqnıñ künçıqış tärıpıdıkı däñ qızıp qaynap käätkän ıdı.
   sepıl tüwıgä tıkläñän ıkkı gäzdın egızräk şaldın tam sepıl qowuqıdın däñnıñ künçıqış tärıpıgä ıkkı oq üzümı sozulğan ıdı. taxtaydın tıkläñän tamğa parçä-parçä aq lata esılğan bolup, ıkkı gäzdın egızräk taxtay tamdın yärgä üç gäzçä uzunluqta selınıp kışılärgä bähäywät körünättı. äñ künçıqış täräptıkı bırınçı latığa «lübuwey yılnamısı» degän mıs xät adäm beşıdäk yoğanlıqta mıqlanğan ıdı. mıs xätnıñ astığa özräñgıdä bır taxtay tıkläñän bolup, taxtayğa «cahan ählınıñ "¹lübuwey yılnamısı"ºnı tüzıtıp berışını ıltıca qılımız, bır xetını özgärtkänlärgä mıñ tılla berılıdu!» däp yezılğan ıdı. aq latılar künçıqıştın künpetışqa şu tärıqıdä esılğan bolup, xätlär enıq, rätlık qılıp qoşmuştäk yoğan yezılğan, uzundın-uzunğa sozulğan tam tüwıgä nahayıtı çoñ yezıq şırälırı qatrısığa qoyulğan, şırägä sıyahdan, qäläm, teräqäğäz rätlık tızıp qoyulğan ıdı.härbır şırä yenıda ıkkı näpär puzur kıyıñän bılımdar: «ählı ılım,märıpät sahıblırı qädäm täşrıp qılıp xatalıqlarnı tüzıtışkä töhpısını ayımğay! härqaysılırı mäylı qaysı täbäqıdın boluşlırıdın qätıynäzär bu büyük äsärnı tüzıtışkä yardämlırını ayaşmığayla, b ır xetını tüzätkänlärgä mıñ tılla ınam berılıdu!» däp toxtımastın car selışattı.
   tarıxta mıslı körülüp baqmığan bundaq bähäywät mänzırını körgän alaman täwräşkınıdın säl käbı aqmaqta ıdı.
   bırär aş pışımı ötmäyla töwänqowuqnıñ künçıqış sepılınıñ astı adäm deñızığa aylandı. sepıl xändıkınıñ ıkkı qasnıqıdıkı däräxlärgä qağılardäk qonuşuwalğan käpsız balılar tamaşa körüşmäktä ıdı. alaman topınıñ keñıyışı bılän däñdıkı at-ulağ, harwılar qıstap çıqırıwetıldı. bılımdan, sawadlıq mämädanlar sepıl tüwıdıkı här yoğan qoram taşlarnıñ, döñräk yärlärgä çıqıwelıp aq latığa yezılğan maqalılärnı yuqırı awazda oquşattı. alaman topıdın helıdın-helığa bäs-bästä ğulğulılar kötürülüp, çın xaqanlıqınıñ äynı yıllırıdıkı mäydan bazırıdın ötä qızıp kätkän ıdı. bırmu xät tonumaydığan sawatsız dehqanlar, mädıkarlar şu tapta alamät şadlınıp ketışkän bolup, bırär-yerım tonuş-bılışlırı uçrap qalğanlırı qahqahlap külüşkınıçä: «ağa, özlırı qabıl adäm, tez berıp tüzätsılä, bır xät tüzıtıp qoysılırı cahannı bır aylınıp çıqalaydıla!» däp warqırısa, helıqı kışımu xuşallıqtın hıcıyıp: «ınım, özlırımu qelışmaydıla, bırär xätnı tüzätsılä bırär yüz xotun elıwelışlırığa yetıp aşıdu» däp warqırap çaqçaq qılattı cawabän. muşundaq bäs-munazırä, külkä-çaqçaqlar bäcayıkı deñız borınıdäk köz yätküsız adäm deñızını çayqap dolqunlıtıp, häywätlık sürän-şawqunluq dolqun hasıl qılğan ıdı. oquğan, sawadlıq kışılär bılımınıñ qançılık boluşığa qarımay qolum-qoşna, tonuş-bılışlırınıñ qorşawıda qelıp, pokandäk qızarğınıçä tamdıkı yoğan xätlär yezılğan aq latığa tıkılgınıçä pıkır yürgüzüp, özgärtışkä tegışlık bırär-yerım xatalıq bayqıwelışnıñ koyıda ıdı. şyänyañğa yärlık çın puqralırınıñ bır adıtı bar ıdı: kımärsäkım bırär ış qılmaq bolsa rawurus qılmıqı wacıbtur, ançıkı sawadlıq boluwelıp ölıma-danışmän, däp älgä namı taralğını bılän halqılıq çağda hacätmänlärgä yardäm berälmäy qol qoşturup turuşsa, bu xuddı künboyı canbazlıq mäşıqı bılän mäşğul boluwelıp uruşqa qatnaşmığan bılän barawär, şundaq ıkän undaq adämnı qandaqmu äzımät, degılı bolsun? däp közgä ılmayttı. demäkkım, şu tapta töwänqowuqta xät tüzıtälısun-tüzıtälmısun, bunıñ karayıtı çağlıq, wähalänkı, heçbolmığanda xalayıq aldıda puqra-mollılarnıñ namığa dağ çüşürüp ularğa uwal qılınmaslıqı keräk ıdı.
   uştumtut pakızä, rätlık kıyıñän bır sawadlıq kışı bır qoram taşqa säkräp çıqıwedı, alaman topı xuddı qaynawatqan qazanğa soğuq su quyğandäk bırpäs cımcıtlıqqa çömdı.
    xalayıq, peqır bu xätlärnı näççä rät oqup çıqtım, unı tüzıtıp ınamnı täñ bölüşsäk qandaq däysızlär?  dedı u kışı.
    barıkalla! apırın!  alaman bırdäk çurqırışıp alqış yañrıtıştı.
   bu oqumuşluq puqra därhal arqısığa örülüp tamğa esılğan aq latını körsıtıp turup:
    mäzkur«esılzadä törılär babı»da deyılıptulärkı: «äwwälqı zamanlardıkı danışmän padışahlar sältänät sürgändä ädlu-adalätnı bırınçı orunğa qoyup, adalätnı mämlıkät tınçlıqı wä asayışlıqınıñ asası qılğan! ... bu mämlıkät bırla adämgä baqıwändä ämäs, mämlıkät awam-räıyätnıñ mämlıkıtı. bu zemında türlük-tümän ösümlük, canıwarlarnıñ häqqı bar, şıpalıq yamğur bırla ösümlük-canwarğa xas ämäs. mämlıkät puqralırınıñ yölänçükı bolmış padşah-xaqanlar bırla adämgä hamıy ämäs, ular hämmıgä bırközdä qarışı keräk.» !
    bärhäq ! bärhäq !  adämlär topıdın güldıras alqış äwcıgä kötürüldı.
    bunı özgärtış keräkmıkän ?
    zınhar özgärtışkä bolmas !  awamnıñ häywätlık, carañlıq muracııtı asman-zemınnı lärzıgä kältürüwättı.
   helıqı oqumuşluq puqra ılacsızlıqtın şäytanlıq qılıp kışılärnı küldürgäç yänä tamğa buruldı wä:
   

yänä dawamlıq ıştıñlarkı, mana bu «räıyät babı» da deyılıptulärkı: «äwwälqı  zamanlarda sältänät sürgän padşahlardın awam-räıyät köñlını utup nam-şöhrät qazanğan, çäksız mehr-şäpqıtı arqılıq  awam-räıyätnıñ köñlını utup katta töhpä yaratqan, yüksäk hämdu-sänalar sahıbığa aylanğanlar nahayıtı köp, awam-räıyätnıñ rayığa baqmay, awamğa cäbru-zulum selıp muwäppäqıyät qazanğanlarnıñ tımsalı äzäldın bolğan ämäs. awam köñlını utuşnıñmu yolı bardur, mäylı qudrätlık katta äl bolsun yakı kıçık, acızbäglık bolsun, awam köñlını utqan sältänät sahıblırıdın awam xuş bolğan, awam köñlını xuş qılalığan padşahlarla awamnıñ köñlını utalığan, äcäba, awam köñlını xuş qılıdığan sawab-ınsablıq ışlar şunçä köpmıdu? mana bu awam köñlını utuşnıñ cantomurıdur!»  däp oqudı.
    yaşısun !
    mana bunımu özgärtış keräkmıkän?
    bır söznımu özgärtmäslık keräk !  awamnıñ carañlıq sadası yänä pütkül mäydannı zılzılıgä saldı.
   helıqı oqumuşluq puqra beşını çayqığınıçä yänä arqısığa burulup:
    yänä ıştıñlarkı, mawusı «äskırıy maharät babı» dur, anıñda yezıpturlärkım: «burunqı zamanlardıkı padışahlar ädlu-adalät wä häqqanıyät yolıda uruş qılğanlärkı, härgız orunsız uruş qılğan ämäs. uruş nahayıtı qädım zamanlardıla ınsanıyät bılän täñla barlıqqa kälgän. omumän barlıq uruş cäsurluq-casarät, küç-qudrät arqılıq elıp berılğandur, cäsuru-casarät, küç-qudrät ınsannıñ mahıyıtıdur. ınsannıñ bu mahıyıtı tuğmıdur, yänı bunı pärwärdıgar ata qılğandurlärkı, adımıy küç-qudrät bılän bundaq mahıyät apırıdä qılğılı bolmastur. äläm sahıblırı äläm maharıtı bılän bunı özgärtälmäs häm päm-parasät ıgılırımu bunı täwrıtälmästur! ... cahanda uruş päyda bolğılı nahayıtı uzaq bolğandur, unı tosuwalğılı häm tıncıtqılı häm bolmastur, şuña deyurlärkı burunqı zamanlardıkı padışahlar ädlu-adalät wä häqqanıyät yolıda uruş qılğanlär, härgız orunsız uruş qılğan ämäs! ... ädlu-adalät wä häqqanıyät yolıdıkı uruş älnı tınç-aman ıdarä qılışnıñ şıpalıq dorısıdur, nawada qılmaqçı bolğan uruş häqqanıyätkä uyğun kälsä, bundaq uruşnı keçıktürmäy qılıp, zalım xan-bäglärnı cazalap, awam-räıyätnı azab-oqubättınqutquzuş caızdur, bunıñdın awam-räıyät xuddı sadaqätmän pärzänt mehrıban ata-anısını körgändäk, aç-zarlıqta qalğan adäm mäzzälık ğıza-taamna erışkändäk şad-xuramlıqqa çömıdu!»
    yaşısun häqqanıyätlık uruş !
    bunı özgärtış keräkmıkän ?
    özgärtışkä zınhar bolmas !
    ınam alğuñlar yoqmu ?
    almaymız! undaq ınamnıñ kerıkı yoq!  tağlar täwrıgändäk, deñız-okyan taşqandäk bähäywät carañlıq sadalar pütkül şyänyañ asmınını zılzılıgä kältürüwättı.
   helıqı oqumuşluq puqra qoram taş üstıdın dıkkıdä säkräp çüşüp, arqısığa burulup tamdıkı aq latığa egılıp säcdä qıldı wä:
    ya sällällahu pır kamıllär ! söz kanlırını qezışta kamalät tapqan bu pasahätlık mülkıy ämır häqıqätän älnıñ köñlını utuptu!  degınıçä çäksız hörmät, kamalıy ehtıramı bılän bır täzım qılıwetıp, çäbdäslık bılän awam-räıyät topığa şuñğup ğayıb boldı, u ınamğa erışkändın ötä xuşal bolup kätkän ıdı.
   awam-räıyät topı ğulğula qılıwatqan şu päyttä, bırtop atlıq qoruqçılarnıñ hematıda häşäm-därämı mana män, däpla turğan bır yenık harwa alaman topını yerıp kırıp käldı.
   harwa asta-asta däñnıñ çetıdä toxtığandın keyın attın çüşkän bırnäççä çäbdäs, puzur kıyıñän hematçılar harwıdın qızıl kımxab bılän oralğan yoğan mıs sanduqnı kötürüp çüşürdı. yänä bırnäççä çäbdäs qoruqçı kümüştäk aqarğan saçlırı yälkısıgıçä selınıp turğan bır moysıpıt kışını hımayä qılıp aq lata esılğan tam tüwıgä kelıp toxtıdı.
   xelıdın berı yezıq şıräsı yenıda tık turğan qowuq hödäyçısı:
    xalayıq yol boşıtıñlar, ärkanbäg säy ze häzrätlırı  «älnı ıdarä qılış uluğwar ışı awamnıñ muzakırısıdın ötmısä dölät ämın tapmaydu» däp qarap, yeğılıq däwrınıñ dur-kalamı bolmış «lü buwey yılnamısı.yeganä kalam»dın täpsır eytış üçün bu yärgä qädäm täşrıp qıldı!  däp cakarlıdı sozuq awazda.
   awam topı däwräp yol açtı. qızıl kımxab ton kıygän, çaç-saqallırı kümüştäk aqarğan ärkanbäg häzrıtı säy ze çoñ-çoñ  qädämlırı bılän yoğan bır mär-märtaş aldığa kelıp, özını yölıgılı kälgän qowuqçılarğa toxtaş ışarısı bılän toxtıtıp, bır qädämdıla mär-märtaşqa çıqtı. awam-räıyät topı ähwalnıñ muhımlıqını hes qılışıp asta-asta tınçlandı. ärkanbäg säy ze häzrät ärkäk ğaznıñkıdäk ğarañ-ğuruñ awazı  bılän awamnı özıgä cälp qılış üçün wäzınlık sözläşkä tırışıp: «xalayıq, peqır yaşınıp qalğanlıqımdın mänsıbımdın ıstepa sorap çıqışım, muşu tapta mülkıy ämır canablırı lü buweynıñ hawalısıgä bınaän xät tüzätküçı, mäslıhät bärgüçı ällamä-ölımalarnı körgılı käldım. «lü buwey yılnamısı» häzrıtı mülkıy ämır lü buwey canablırınıñ älnı ıdarä qılıştıkı yeganä ärkan-mızanıdur. mana bügün astanä şyänyañ qowuqıda cakarlaştın muddıa-mäqsät pütkül mämlıkät räıyätlırıgä bıldürmäklıktur. cahandıkı ölıma-ällamä, danışmän-äwlıya,molla-talıblarnıñ bu yeganä kalamnıñ xatası bolsa pıkır-mäslıhätlırını ayımay tüzıtıp berışını ıltıca qılımız. bır xetını tüzätküçılär mıñ tılla bılän tartuqlınıdu häm ustaz süpıtıdä ızzät-ekram bıldürülıdu. peqırlırı hazır härqaysıñızlärgä oxşaşla räıyätmän, şuña adıllıqnı yaqlaymän. kelıñlar, ınamlarnı eçıñlar !» dedı. ärkanbägnıñ sözı tügä-tügımäyla ıkkı qoruqçı qızıl kımxab räxtnı yeşıp mıs sanduqnıñ eğzını açtı, rätlık tızılğan qäwät-qäwät toğaçtäk altunlar yalt-yult parqırap, alamannıñ közlırını çaqnıtıwättı.
sancaq-sancaq räıyätnıñ yüräklırı soquştın toxtap qalğandäk mäydan tımtaslıqqa çömdı.
yüznäççä yıldın berı şañ törısı şañ yañnıñ qanun özgärtıp※  dölätnı qudrät tapquzuş sıyasıtı çınlıqlar arısıda adämnı şerın xıyallarğa salıdığan rıwayät bolup kälgän ıdı. çınlıqlar öz elı häqqıdä bäs-munazırıgä çüşkändä, mana bu qanun özgärtış hämmını hayacanğa salıdığan ış bolup qalattı. mäylı mäddahlar bolsun yakı ıştküçılär bolsun daım :«bır badrını yötkıgäñä yüzläp sär altun tartuq berıdığan şañ törıdäk märd adäm ämdı tuğulmaydu!» däp uhsınıp qoyuşattı. ämma oylımığan yärdın bügün bu mülkıy ämır bır xetıgä mıñ tılla berıp märdlıktä şañ törıdın eşıp kättı. texımu häyran qalarlıqı, şañ törığu awamnıñ ışänçıgä erışış üçün sämımıyät bıldürüptu, mawu mülkıy ämırnıñ qılıwatqanlırını nemä däp tärıpläş keräk? bır kıtabnı bır äl räıyıtınıñ tüzıtışıgä  qoyuş qädımdın bolup baqqanmu? ıstıqamätxana, etıkabxanılarğa lıq tolğan türlük eqımdıkı mozı tärıqıtı, koñzı tälımatı, xaqan-bäglärnıñ orda-qäsırlärgä tızılğan ämır sansızlığan ämır-märuplırınıñ qaysı bırı awamnıñ pıkır berıp tüzıtışıgä qoyulğan? unıñ üstıgä awam-räıyätnıñ qançılıkınıñ xät sawatı bar qançılık tüzıtış ıqtıdarığa ıgä? heç bolmığanda añlap çüşınäläydığandın qançısı bardu? awamnıñ yaxşı bahasığa erışış üçün kıtabta awam mänpäätıgä köñül bölüp sözlımısäñ kımmu senı yaxşı, där?
(dawomi)
http://video.baidu.com/v?ct=301989888&rn=20&pn=0&db=0&s=8&word=%B4%F3%C7%D8%B5%DB%B9%FA&fr=ala0

durust, bayıqı puqra bılımdan puqralarğa yaqıdığan parçısıdın bırnäççä kälımä oqup bärgän boldı. äcäba awamnıñ rayığa qoyuşta qandaq bırär mäqsät-muddıa bardu? bälkım awamnıñ rayığa beqıp köñlını utuştur. ämma, näsäb-mänsäbtä täñdaşsız mülkıy ämırnıñ hoquq-ımtıyazı eşıp-teşıp tursa yänä awamnıñ rayığa beqıp nemımu qılar? awam-räıyät äzäldınla ämäldarlarnı körgändä kämsuxän, cımığur ıdı, şañyañ qanun özgärtkändın keyınkı çın räıyätlırı qanun-mızan, orda mähkımısınıñ ämır-pärmanlırı aldıda tolımu rayış bolup, orda, xanlıqqa daır härqandaq ışlarğa yoluqqanda çın räıyätlırı şänduñdıkı altä bäglık räıyätlırıgä oxşaş gürän tomurlırı köpüp kätküçä şallırını çaçrıtıp, közlırıgä qan tolup küwäcışıp kätmästın bälkı tolımu taqät-ehtyatçan ämäsmıdı? hätta şün zı çın hududığa kälgändä, häyranlıqıdın hayacanlınıp kätkän ıdığu? unıñ : «bu yärdıkı räıyätnıñ ämäldarlar adıl-lılla kelıdu, däydığan qarışı bar ıkän» degän bahası demısımu häq baha ıdı. nawada awam bır kıtabtıkı pändı-näsıhätnı añlısa ordıdın därguman bolup qalarmıkın, däp änsırışıdığan ış bolsa, çın räıyätlırı bunıñğa qoşumısını yımırıp qoyup pısäntıgä almığan bolattığu ? ämma bügünkı bu bır xätkä mıñ tılla ınam berılıdığan ış bır badrını yötkıgändäk unçılık addıy ış ämäslıkını, şuña ehtıyat-taqät qılış lazımlıqını çın räıyätlırı obdan bılättı. cahannıñ ışlırı tolımu qızıq bolıdıkän, nawada säy ze bırmunçä ezıp eytmığan bolsa, çın räıyätlırı muşu pursättä bunı bır qızıq ış ıkän, däp bılıp tamaşa körgän, unı-bunı däp ğulğula qılışıp waqıt ötküzüşkän bolar ıdı. säy zenıñ täkäbburanä qıyapättä yarlıq cakarlışı bılän bu yärdıkı adäm deñızı bır päs şıppıdä cımıp dılğulçılıqta sarasımıgä çüştı.
___ cahanda özgärtkılı bolmaydığanmu kalom bolamdıkän? peqır bır körüp baqsunçu !
mäğruranä häm märdanılärçä çıqqan bu awaz bääynı deñızdın oqçup çıqqan lähäñdın päyda bolğan dolqundäk adäm deñızıda bırdınla şawqun-sürän päyda qılıp, nahayıtı tezla yıñnä patmığudäk sancaqlışıp kätkän top ıçıdın bır tar yol açtı.
qızıl kımxab tonluq, uzun qılıç kötürüwalğan bır kışı aşu tarğınä yoldın kışılär topını yerıp yoğan-yoğan qädämlırı bılän tam tüwıgä käldı. säy ze mär-mär taştın çüşüp, ığañşığınıçä kelıp qollırını cüpläp:
___ canablırığa salam berışkä petınğanlıqımdın üzrä soraymän, canablırı qaysı äldın käldılıkın? namu-şärıplırı nemä bolıdıkın?___  dedı.
qızıl kımıab tonluq mollımu qollırını cüpläp salamğa täkäbburanä cawab qayturdı:
___ kämınä lu elıdın kälgän rastguy mollam çün yüyö bolımän, peqır canabıy mıñ zı häzrätnıñ şagırtıdurmän!
___ lu elı allıqaçan halak bolğan ! ___dedı säy ze külkısını yoşuralmay, ___canablırı bunıñdın bıxäwär ıkänlıklırıdın qarığanda zahıd oxşımamdıla? menıñçä özlırı çu yakı çı elıdın kälgän mollam oxşaydıla !
qızıl kımxab tonluq mollam qolı bılän rät qılış ışarısını qıldı wä:
___ rast däydıla, hazır lu elı yoq, ämma bu äl awam qälbıdä! bılmıdım,ärkanbäg canablırı nemıgä şunçä külüp kättıkın? ___ dedı.
ärkanbäg säy ze bu mollam bılän bäs-munazırä qılışqusı kälmıgändäk tärüzdä beşını çayqap külgınıçä:
___ bu yär munazırä qılışqıdäk sorun ämäs, canablırınıñ durust nıyätlıkı kämınılırıgä ayan, qenı märhämät qılıp tälım bärgäyla! ___ däp qollırı bılän tamğa esıqlıq aq latını ıma qılıp täklıp ışarısı qıldı.
___ kämınılırı mäktäbtä häzrıtı koñ zınıñ qılışqa tegışlık ıştın baş tartmaslıq tälımını ögängänmän! ___ dedı çün yuyö soğuqqınä külgäç dıkkıdä bır säkräpla märmär taş üstıgä çıqıwetıp wä qılıçı bılän tamğa esılğan aq latını körsıtıp suxändazlıqını dawam qıldı ___ canablar körüşsılä, mana bu «bır möçäldä bır kälgän küznıñ dälwä eyı» nıñ «casarät babı» ıkän, bunıñ bısmıllahsıdıla «ädlu-adalätçılär, häqqanıyät hamıylırınıñ barçä ışlırı oñığa tartqusı, wäzır-wuzra, äkabır-äşräplärnıñ yuqırı-töwän, yat-yoçun, uruq-tuğqan boluşımu däl muşunıñdındur, bu däl malımançılıqnı tınçıtıp ämın-asayışlıqqa dalalät qılışnıñ asasıdur», deyılıptu, härqaysılırıçä muşundaq yezış durustmıdu?
___ därhäqıqät şundaqtur!___ deyıştı ätrapta turğan mollılar täñla.
___ peqır bu yärdä täkıtlängän "¹ädlu-adalät"º degän söznı özgärtmäkçımän! __çün yuyönıñ qılıçı hädäp tamğa esıqlıq aq latını çınäyttı, bu yärdıkı "¹ädlu-adalät"ºdegän söznı "¹ädäb-äxlaq"º degän sözgä özgärtış keräk! barçä ışnıñ asası "¹ädäb-äxlaq"º tın başlanğını wacıbtur. häzrıtı kuñ fuzı eytqanlärkı: hämmä ışta özını tutup ädäpkä qaytmaqlıq zörür. ädäb-äxlaqnı ärkanı mızan qılışnı zınhar özgärtkılı bolmasturlär! ädlu-adalätnı ädäp-äxlaq ornığa dässıtışnıñ asası nemıdınkın?
awam-räıyät topıdın häyranlıqtın zahır bolğan soğuq mäsxırılär kötürüldı, heçkım çawakmu çalmıdı häm alqışmu yañratmıdı, çün mollamnıñ qaraşlırını heçkım yaqturmığaçqa, äslıdä bu yärdıkılärnıñ barçısını suxändazlıqımdın alqış yañratquzuwetımän, degänlärnı oylığan çün mollam pokandäk qızırıp bır mähäl nemä qılarını bılmäy turup qaldı. uştumtut çaç-saqallırı, qaş-kırpıklırı kümüştäk aqarğan bır boway:
___ lu elıdın kälgän canabıy çün mollamdın şunı sorap bılgüm kelıwatıdu, sılı däwatqan bu ädäb-äxlaqnı kuñ fuzı häzrätlırı mändäk bodunlarğa rawa körmıgän bolğıydı? neme deyılättı helıq gäp? ___deyışıgä:
___ tompay bodunlarğa ädäb-äxlaqnıñ lazımı yoq häm ulardın ädäp-äxlaq kütüş bıhacättur! ___ däp warqırıdı bıräylän ğarañ-ğuruñ awazda.
___ bärhäq, bärhäq, häqıqätän şundaq, tompay bodunlarğa ädäb-äxlaqnıñ lazımı yoq häm ulardın ädäp-äxlaq kütüş bıhacättur, degän ıkän kuñ fuzı häzrätlırı!___ bowaynıñ bırdınla yüz-közı qızırıp, awazı tıträp kättı, ädäp-äxlaq kürmıñlığan tompay bodunlarğa rawa bolmay päqätkınä bır oçum bäg-törä, tap xocayınlarğa rawa bolğan ıkän, muşunımu barçä ışnıñ asası qılış keräkmıkän? qenı täqsır däp baqsıla?
___ alamät toğra eyttıla bowa, äqıllırıgä saye kälmıgäy, yaşap kätsılä!
awam-räıyät çıraylırığa bırdäk razımänlık bılän külkä yügrütüp, bowaynı maxtap unıñğa ızgü tıläklırını bıldürüştı, nädındur bır buluñdın bır näççä qopal kışılär eğzını buzup:
___ ağzıdın poq tamıdığan nemıkına mawu !
___ anañnı! ädäp-äxlaq degınıñ nemä u? törä-begımlärnıñ kaltıkığu u !
___ kuñ fuzı degän qerı dällal nemä degän zähärxändä-hä? awam-puqralarğa haqarät qılğanlıqqu bu!
___ texı mıñ zı häzrätnıñ şagırtımış, kötüñgä tepık yemästä lu bäglıkıñgä ketıwal, bätbäxt!
___ hu kälgındı! kıtab tüzıtärmış texı, öyüñgä berıp awu bırnemäñnı tüzät!
___ yoqal!
awam-räıyätnıñ mäsxırä-mazaqlırı, tıl-ahanätlırıdın turalmay qalğan çün yüyö yüzını daptäk qılıp qädämlırını aran-aran söräp ketıp qaldı.
___ barıkalla, äl razı xuda razı, alamät cayıda tänqıd boldı! ___ dedı säy ze razımänlıkını basalmay külgınıçä wä «lü buwey tapsiri»nı tüzıtımän däp kälgän mawu şänduñluq mollam tüzätmäktä yoq ämäsla bır nemıgä özgärtıwättı desä ?! ___ däp qowuqçı talıplarnı mär-märtaş üstıgä çıqıp «"¹lü buwey tapsiri"ºnı tüzıtımän däp kälgän mawu şänduñluq mollam tüzätmäktä yoq ämäsla bır nemıgä özgärtıwättı» däp yuqırı awazda car selışqa buyrudı. säy ze äslıdä şänduñluq bu çün yüyö mollamnıñ xelıla älmı-tälımı barlıqını bılıp, şänduñluq mollılar qayıl bolsıla « lü buwey tapsiri» öz qımmıtını häqıqıy türdä saqlap qalalaydu, däp oylap muşundaq car selış arqılıq uzıtıp qoymaqçı ıdı, oylımığanda qowuqçı talıblarnı bu carnamısını añlığan çınnıñ awam-räıyätlırı bunı altä bäglıkkä qarıtılğan cäñ çaqırıqı, däp çüşınıp qelıp tuşmu-tuştın ägışıp täkrar-täkrar towlap alämnı maläm qılıp, katta astanä şyänyañnı bır aldı. bu takı kün çüştın qayrılıp tün pärdısı yepılğanğa qädär dawam qıldı, bu arıda bırärmu mollam «lü buwey tapsiri» nı tüzıtışkä çıqmıdı.
astanä koçılırıda panus yeqılğan çağda, bır qowuqçı talıp aldırap-saldırap töwänqowuqqa kelıp qıstılıp yürüp säy zenıñ yenıda toxtıdı.
çowuqçı talıp säy zenıñ qulıqığa bırnemılärnı däp guduñşıwıdı, säy ze çöçüp kättı wä därhal harwısığa çıqıp käçkı şäpäq bılän arılışıp kätkän gılräñ manan qoynıda ğayıb boldı.

★qädımdä maralğa oxşaydığan haywan, qut-amät bälgısı (t)
※«şañ törä» şañyañğa berılgän nam. mıladıdın burunqı 390-yılı tuğulup 338-yılı pacıälık ölgän bu törä acayıp bır şäxstur. u äslı wey bäglıkınıñ wäzırı äuñ sunzunıñ öy xızmätkarı ıdı, keyın çın begı şyañguñğa muşawır bolğan. mıladıdın burunqı 356-yılı (çın şyañguñnıñ 6-yılı) solqol yandaş törılık mänsıbı bılän tartuqlanğandın keyın qanun özgärtkän. mıladıdın burunqı 350-yılı (çın şyañguñnıñ 12-yılı) yänä bır qetım qanun özgärtkän. keyınçä uruşta körsätkän xızmıtı üçün şañ degän bır aymaq suyurğal qılıp berılgäçkä şañ törä, däp nam qazanğan. çın şyañguñ ölgändın keyın bäg-törılärnıñ zıyankäşlıkıgä uç rap harwığa sörıtılıp tenı parçä-parçä qılıp öltürülgän. däl muşu şañ törä 2-qetım qanun özgärtkändä qanunnı yolğa qoyuşqa aldırığan bolsımu ämma awamnıñ özını xata çüşınıp qelışıdın qorqup qanunnı cakarlımığan. pursät pışıp yetıldı, däp qarığan bır künı u çın astanısı bazırınıñ töwänqowuqıdıkı mäydanğa üç gäz egızlıktä bır xada tıkläp, awam-räıyättın kımdä-kım bu xadını üstınqowuqqa yötkäp elıp kätsä 10 sär altun bılän tartuqlaydığanlıqını cakarlığan. awam bunıñdın häyran qelıp heçkım yötkäp ketışkä cürät qılalmığan. şañ törä «kımärsäkım bu xadını üstınqowuqqa yötkäp elıp barsa unıñğa 50 sär altun ınam berımän» däp cakarlığan.awam ıçıdın bırı bu xadını yötkäp elıp kätkändın keyın därhal 50 sär altun bılän tartuqlanğan. şañ törä bu sämımıyıtı bılän awamnıñ ışänçıgä erışkändın keyın özı özgärtkän qanunnı elan qılğan.(t)

(muqäddımä tamam)
http://www.xindaqindiguo.com/thread-1945-1-1.html

http://www.xindaqindiguo.com/index.php