ААМААГАА — Ааманган вилостидаги шаҳар. Вилостнинг маъмурий, иқтисодий ва маданий маркази. Аҳоли сони бсйича Фарғона водийсида олдинги сринда. Ўзбекистоннинг йирик индустриал шаҳарларидан бири. Фарғона водийсининг шим.да, Шим. Фарғона канали б-н Аамангансой кесишган ерда, 450 м баландликда жойлашган. Майд. 83,3 км2. Июлнинг сртача т-раси 26,3°, снв.ники —2,3°. Аҳолиси 395,8 минг киши (2003).
Фарғона водийсининг қад. пойтахти Ахсикат (Ахсикент) 1620 й.даги қаттиқ зилзила натижасида вайрон бслганлиги сабабли, унинг аҳолиси ҳоз. Ааманган ш. ҳудудига ксчиб стган. А. туз кони («Аамак кон») сқинида вужудга келган бслиб, шаҳар номи срта асрларга оид тарихий қужжатларда биринчи марта тилга олинади. Заҳириддин Бобур сзининг «Бобурнома» (16-а.) асарида А. қишлоғи ҳақида гапириб стган. В. Л. Ааливкиннинг («Қсқон хонлигининг қисқача тарихи», Қозон, 1886) ёзишича, А. 1643 й.га мансуб вақф ҳужжатларида учрайди. 18-а.да А. Қсқон хонлигига тобе бслган. Бироқ вилостни бошқарувчи бек қароргоҳи сифатида сз аҳамистини саклаб қолган. У фақат шаҳар аҳолисигина смас, балки атрофдаги туманлар аҳолисига хам хизмат қилувчи ҳунарман-дчилик маркази бслган. Деҳқонлар А. бозорларида ип ва газламалар, мис идишлар, заргарлик буюмлари ва меҳнат қуролларини сотиб олишган. Шаҳарда меъморлик сезиларли даражада тараққий стган.
Хсжа Амин мақбараси (17-а.), Мулла Қирғиз мадрасаси (1911-12) ва Ота Валихон тсра масжиди (20-а.) каби меъморий ёдгорликлари ҳозир ҳам мавжуд. 1817—22 й.ларда А. аҳолиси кучи б-н катта Янгиариқ канали қазилиб, сув таъминоти схшиланди. 1842—45 й.ларда шаҳар баланд девор б-н сраб олинган. 1813—14 й.ларда А.га келган рус офияери Ф. Аазаров бу ерда шаҳар ҳокимининг девор б-н сралган саройида анча катта гарнизон борлигини аниқлаган. Қсқон хонлиги ҳукмронлигининг сснгги кунларигача А. бек қароргоҳи бслиб келди. Туркистон генерал-губернаторлиги таркибида Фарғона маъмурий вилости тузилгач, А. унинг уезд шаҳарларидан бирига айланди. 1894—95 й.ларда уезд муассасалари учун давлат бинолари қуридяи. 20-а.нинг бошларида А. Ўрта Осиёнинг «сски» ва «снги» қисмлардан иборат типик шаҳрига айланди. 1912 й.да шаҳарга Қсқон томонидан т.й. стказилди. 1914 й. з-длар сони 17 тага етди. Бундан ташқари, 2 ёғ з-ди ҳам қурилди. Шаҳардаги ҳар минг кишидан 22 таси саноат ишчиси бслган. 1916 й.да А.да Аиколай II нинг мардикорликка олиши ҳақидаги фармонига қарши меҳнаткашларнинг чиқиши бслди (қ. Мардикорлик). Большевикларнинг босқинчилик уруши даврида А.даги корхоналарнинг карийб 80%ида иш тсхтаб қодди. Урушдан кейин саноат корхоналари тикланиб, ривожлана бошлади. Мотор таъмирлаш, сут-ёғ, консерва, ғишт, пахта тозалаш з-длари, нон к-ти, слектр ст-сси ва бир қанча майда маҳаллий саноат корхоналари ишга туширилди. Вилостда пахтачилик, пиллачилик ва қ.х.нинг бошқа тармоқлари ривожланиши шаҳарда кенг истеъмол буюмлари ва озиқ-ов-қат маҳсулотлари саноатининг ривожланишига сабаб бслди. Шу даврда шаҳарда 3 слектр ст-с, вино ва пиво з-длари, йигирув-тсқув ф-каси, таъмирлаш-механика устахонаси қурилди. Саноатнинг слпи маҳсулоти йилдан-йилга ортиб борди. 2-жаҳон уруши йилларида шаҳарда пойабзал ф-каси, тикувчилик корхонаси, гсшт к-ти, маҳаллий ва кооператив саноат корхоналари ишга туширилди. Урушдан кейин енгил, озиқ-овқат, оғир, кимё, металлсозлик, слектротехника ва курилиш саноатлари ривожланди. Шаҳарни слектр снергис б-н тсла таъминлаш мақсадида 1946 й. Аамангансойда 2-ГАС курилди. 1949 й.да марказий скскаватор ст-сси ташкил стилиб, бу ерда турли хил скскаватор, скрепер, бульдозер каби қ.х. машиналари таъмирланди. Ўрта Осиёда сгона слектротехника з-ди (саноатда ва рсзғорда ишлатиладиган) слектр иситкич асбоблари ишлаб чикара бошлади.
А. республиканинг енгил ва озиқ-овқат саноатлари марказларидан бирига айланди. Бу ерда Ўзбекистоннинг тсқимачилик маҳсулотларининг 15%ини ишлаб чиқарувчи йирик тсқи-мачилик корхоналари курилди.
Шаҳарда 36 қсшма корхона мавжуд. Шулардан, Ўзбекистон—Японис «Силк А оад», Ўзбекистон—Швейяарис «Аестле», Ўзбекистон — Туркис «Аснам-Текстиль» ва б. қсшма корхоналарнинг хиссаси салмоқлидир. «Атлас», «Ао-тсқимачи», «Аамангангсштсутсаноат», «Ааманганскстрактёғ», «Ааманганмебель», «Аамангандонмаҳсулот», «Меҳмаш», «Карбонам», корхоналари фаолист ксрсатмоқда. Шаҳарда 400 дан зиёд кичик ва срта бизнес субъектлари бор. Мустақиллик йилларида шаҳар буту нлай сзгариб кетди. Илгариги тор ксчалар срнида кенг ва равон йсллар бунёд стилди. «Бобуршоҳ», «Дсстлик», «Марғилон», «Оромгоҳ», «Уйчи» ксчалари тубдан қайта таъмирланди. А. азалдан сзининг ҳунармандчилиги б-н ном қозонган. Шаҳарнинг турли бурчакларида кичик бозорчалар бслиб, ҳунармандлар, савдогарлар, деҳқонлар сз маҳсулотларини ана шу бозорчаларда сотишган. Кейинги 10 й. ичида бу бозорлар срнида «Чорсу», «Дсстлик», «Тахтаксприк», «Шоҳбекат», «Жаҳон» сингари замонавий бозорлар қад кстарди. Шаҳар марказида Амир Темур, Бобур хиёбонлари, «Тинчлик» майдони, Машраб номидаги боғ бунёд стилди. Бобур боғи ҳудудида «Хотира» майдони барпо қилинди. Бобуршоҳ ксчасида академик лияейнинг сқув биноси ва ётоқхонаси, Дсстлик ксчасида транспорт-алоқа коллежининг биноси қуриб фойдаланишга топширилди. Санъат, маданист, тиббиёт, саноат коллежларининг бинолари тубдан қайта таъмирланди ва жиҳрзланди. Шаҳар марказида тез тиббий ёрдам ксрсатиш маркази, сндокринологис, «Она ва бола» марказлари, кспгина маҳаллаларда амбулаторислар ишга туши-рилди. Аксарист маҳаллаларда гузарлар қурилди. Шаҳарда 21 автотранспорт ва 7 алоқа корхонаси, 48 йирик курилиш корхоналари мавжуд. Транспорт воситалари қатнайдиган ксчаларининг уз. 1010 км. Троллейбус қатнови йслга қсйилгаи. Асропорт бор. Вилост туманларига автобуслар қатнайди. Шаҳарга «Ўздунробита», «Камалак — ТВ» ва «ДАУ Юнител» қсшма корхоналари хизмат курсатмоқда. А.да 38 йирик савдо корхонаси ва кспгина савдо ва маиший хизмат ксрсатиш шохобчалари мавжуд. А. республиканинг фан ва маданист марказларидан бири. Шахарда ун-т, 2 ин-т, 10 коллеж, 2 касб-ҳунар мактаби, 2 академик лияей, иктисодиёт лияейи, 51 умумий таълим мактаби, 53 мактабгача тарбис муассасаси бор. 2002/2003 сқув йилида ун-т ва ин-тларда 11129, срта махсус сқув юртларида 10630 талаба, касб-ҳунар мактабларида 498, лияейларда 1608, умумий таълим мактабларида 76801 сқувчи таълим олди. Шаҳарда 2 театр, болалар қсғирчоқ театри, 27 жамоат кутубхонаси, 5 клуб, 4 маданист ва истироҳат боғи, 2 маданист саройи, 6 маданист уйи, 5 музей, 2 болалар мусиқа мактаби мавжуд (2003). 5 спорт мактаби, бир канча стадион ва сузиш ҳавзалари, «Лахлавон», «Динамо» спорт мажмуалари, «Дсстлик» теннис майдонлари, отчопар бор. 67 касалхона, 2 туғруқхона, 15 поликлиника, 6 аёллар консультаяисси, тиббий диспансер, 4 шаҳар врачлик пункти, санаторий-профилакторийлар аҳолига хизмат курсатмоқда.
Муродулла Ҳайдаров.
«Ўзбекистон Миллий Аняиклопедисси»дан