Tibbiyot Tarixi

[JaviK]

Невропатология ва психиатриянинг ривожланиш тарихи

Неврология фанига бундан минг йил илгари Абу Али ибн Сино асос солган бўлиб, фақат XIX аср охири, XX аср бошларида Европа тиббиётидан неврология фани бўлиб ажралиб чиққан. Абу Али ибн сино биринчи бўлиб умумий неврология билан хусусий неврологияни ажратиб берди, инсон аъзоларининг фаолиятини уларнинг тузилиши билан чамбарчас боғлиқ равишда баён қилди. Шу билан бирга аъзоларни бош мия ва итоаткор аъзоларга бўлиб чиққан, бош (марказий) аъзоларга бош ва орқа мияни киритди.
 
Бош мияни ҳис-туйғулар ва ҳаракатнинг бошланғич аъзоси деб таърифлаган. Бош мия анатомиясини баён қилган. Ибн Сино бош мияни «Ð¾Ð½Ð³ маркази » деб таърифлайди. Бу аъзо орқали биз дунёни кўрамиз, эшитамиз, мушоҳада қиламиз ва ҳидни биламиз. Бу аъзода фикр пайдо бўлади, фикрдан эса билим туғилади. Ички аъзоларнинг фаолияти, ишлаш тарзи ҳам бош мияга боғлиқ. Ибн сино орқа мия анатомияси ва физиологиясини чуқур ўрганиб, шундай ёзган эди: «ÑÑ€Ð°Ñ‚увчи... бош миянинг бир қисмини пастга (тананинг пастки қисмига) тушириб, инсонга мурувват кўрсатдики, ундан ажралган асаблар майда тармоқларга бўлиниб, ўз вазифаларини бемалол, узлуксиз бажо келтирадилар». Ибн сино нафас марказининг бош мия билан орқа мия ўртасида жойлашганлигини, жинсий ва сийдик чиқариш аъзолари фаолиятини орқа мия идора қилади деб айтган. Ибн сино «Ð¢Ð¸Ð± қонунлари» китобида периферик асаб тизимининг анатомияси ва физиологиясини тасвирлаб берган. Периферик асабларни Ибн сино қуйидагича таърифлайди: «Ð°ÑÐ°Ð±Ð»Ð°Ñ€ бош миядан ёки орқа миядан бошланиб, майда, юмшоқ ўтказгичлардан иборат. Улар ҳаракатлантириш ва сезиш вазифаларини бажариш учун яратилган». Бундан ташқари, бош мия ва орқа мия асабларининг ҳаракатлантирувчи ва сезувчи вазифаларини эътиборга олиб, алоҳида-алоҳида баён қилган. Ибн сино асаб ва руҳий касалликлар таснифини яратган.
 

[JaviK]

Ҳозирги замон асаб тизими таснифи Ибн сино яратган таснифдан катта фарқ қилмайди. Ибн сино касалликларни ўткир ва сурункали, енгил ёки оғир, даволанадиган ва даволанмайдиган касалликларга бўлади. Касалликни 4 та: бошланғич, зўрайиш, ўта зўрайиш ва сусайиш даврларга ажратади. Ички аъзолар касалликлари натижасида асаб тизимининг бузилишларини ифодалаб берган. Ибн сино беморларни даволашда психотерапияга катта эътибор берган. Унинг фикрича, яхши сўз, меҳрибон дўст ва севимли одамларнинг яқинлиги, сайру-саёҳатлар, ов, мусиқа каби кайфиятни яхшиловчи омиллар инсон руҳини кўтариб саломатлигини мустаҳкамлайди. Бундан ташқари, касаллик турларини ўрганишда Ал-Хоразмий, Ал-Форобий, Абу Бакр ар-Розий ва бошқа олимлар олиб борган ишлар ҳам мақтовга сазовордир. Инсоннинг асаби нозик, лекин қудрати зўр. Киши асаби қанчалик зўриқса, касалликка шунчалик тез чалинади ва дард анча оғир ўтади. Одамнинг асаби қанчалик яхши бўлса, куч-қуввати ҳам яхши бўлади. Агар одамнинг асаби тинч ва ўзи хотиржам бўлса, касалликдан йироқ юради. Бундай одам дардга учраганда ҳам тез ва асоратсиз соғаяди, деб ёзган эди Абу Бакр ар-Розий.

[JaviK]

Минг йиллар мобайнида руҳий касалликларга ғайритабиий кучларнинг аломати деб қараб келинди ва уларни худонинг ғазаби ёки аксинча унинг раҳмати натижасидир, деб ҳисобланди. Ана шу тушунчаларга қараб, руҳий касалликлар билан оғриган беморларга нисбатан муносабат ҳам турлича бўлган. Одатда, тентак бўлган беморларни худонинг ғазабини қўзғатган деб ҳисоблашар, уларга нафрат билан қарашар ва кўпинча ўлдириб юборишар эди. Осойишта тентаклик деб аталадиган дардга мубтало бўлган кишиларни «Ñ…удонинг севимли бандалари» ҳисоблаб, уларга меҳÑ€-шафқат қилишар, янги кийимлар кийдиришлар, бўйинларига гулчамбарлар осишар эди. «Ð¨Ñƒ нарсани билмоқ керакки, — деб ёзган эди Гиппократ, — бир томондан лаззатланиш, шодлик, кулги, ўйинлар, бошқа томондан ғамгинлик, маъюслик, норозилик ва ачиниш мияда пайдо бўлади. Бу туфайли биз тентак бўламиз, алаҳлаймиз ёки кечаси, Ñ‘ бўлмаса кундуз кунлари биз ваҳимага, қўрқувга тушамиз». Руҳий касалликлар Гиппократнинг фикрича бош миянинг касалланиши туфайли пайдо бўлади ва бош миянинг ярим шарлари бир томонининг шикастланиши тананинг қарама-қарши томонида талвасага тушиш каби бузилишларни пайдо қилишини айтиб ўтган. Шу кунга қадар психиатрияда қўлланилиб келаётган «Ð¼ÐµÐ»Ð°Ð½Ñ…олия», «Ð¼Ð°Ð½Ð¸Ñ», «Ð¿Ð°Ñ€Ð°Ð½Ð¾Ð¹Ñ» атамалари Гиппократга тааллуқлидир. Бундан ташқари, у 4 типдаги гавда тузилиши ва мижоз (сангвиниклар, флегматиклар, холериклар ва меланхоликлар)ларни ҳамда ҳар бир типнинг ўзига хослигига одамга табиат (об-ҳаво, ташқи муҳит) таъсирининг натижаси борлигини кузатди.

[JaviK]

Ўзбекистонда неврология фанининг ривожланишида Ўрта Осиё Давлат дорилфунунинг очилиши сабаб бўлди. 1920-йил январ ойида дорилфунуннинг табобат факультети қошида асаб касалликлари кафедраси ташкил этилди. Бу кафедрага биринчи бўлиб профессор Ðœ.Захарченко асос солди ва 1939-йилгача уни бошқариб келди. 1940-йилдан 1959-йилгача профессор А.Шаргородский, 1963—1965-йиллар давомида профессор С.Охундовлар кафедрада мудир бўлганлар. 1966-йилдан эса кафедрага Европа ва Осиё тиббиёт фанлар академиясининг академиги профессор Н.Мажидов раҳбарлик қилиб келмоқда. 1960-йилдан бошлаб болалар асаб касалликлари кафедраси пайдо бўлди. Бунда болаларнинг туғруқ вақтидаги жароҳатлари, уларда кузатиладиган асаб касалликлари ва руҳий ўзгаришлар илмий жиҳатдан ўрганилади. Кейинги йилларда болаларда учрайдиган асаб касалликларини ўрганишда, уларнинг келиб чиқиш сабаблари, тараққиёти ва клиник белгиларини аниқлашда янги йўналишлар очилмоқда.

[JaviK]

Касалликларни аниқлашда фақатгина клиник текширув ва лаборатория усулларига таяниб қолмай, балки замонавий электрофизиология усулларига ҳам кенг ўрин берилмоқда. Бундай усулларнинг тиббиёт амалиётида, хусусан, неврология ва психиатрияда қўлланилиши бош ва орқа мия жароҳатлари, тутқаноқ хуружлари, беихтиёр ҳаракатлар ва туғма шикастланишлари натижасида келиб чиққан касалликларни аниқлаб, олдини олишда катта самара бураяпти. Кейинчалик бир неча ўзбек олимлари: фан арбобларидан—А.Раҳимжонов, Н.Мажидов, Ð¥.Салоҳиддинов, профессорлардан Ðœ.Самибойев, Ф.Абдуҳакимов, Ш.Шомансуров, Б.Ғофуров, Ðœ.Отажонов, Е.Шамсиев, С.Бусаков, Ш.Асқаров, Ф.Ханнанова, Ғ.Содиқова, А.Аслановлар асаб касалликлари бўйича фанга бир қанча янгиликлар киритдилар.

[JaviK]

Ўзбекистон Республикаси мустақил бўлиши муносабати билан тиббиёт фанининг ривожланишига катта эътибор берилди. 1991-йилда Бухоро, Нукус ва Урганчда тиббиёт институтлари очилди. Бу воқеа Ўзбекистон неврологиясининг ривожланишдаги янги босқичдир.
 
Шундай қилиб, Ўзбекистон неврологиясининг илмий амалий фаолиятига назар ташлар эканмиз, бу давр мобайнида бир қатор таниқли олимларнинг етишиб чиқганининг гувоҳи бўламиз. Бу олимларнинг илмий изланишлари, эришган ютуқлари неврология фанининг ривожланишига ва уни дунё неврологияси миқёсига олиб чиқишда улкан ҳисса қўшди.
 
Невропатология (грекча «Ð½ÐµÐ²Ñ€Ð¾Ð½» — нерв ёки асаб, pathos — касаллик logos — фан) — асаб касалликлари ва нервнинг ҳаракатлантирувчи, сезувчи, вегетатив қисмларидаги бузилишларни ҳамда уларни даволаш, олдини олиш чораларини ўрганувчи фандир.

[JaviK]

Психиатрия (грекча «psyche» — руҳ, жонни, iatreo — даволаш дегани) —одамнинг билиш фаолиятидаги сезгилар ва хулқ-атвордаги пайдо бўладиган бузилишларни ўрганади. Одамнинг руҳий фаолиятида рўй берадиган ўзгаришлар ва уларни даволаш ҳамда олдини олиш билан шуғулланади.
 
Неврология икки қисмдан иборат:
Умумий неврология — бу, ўз навбатида, асаб тизимининг анатомияси, гистологияси, ҳамда физиологиясини ўрганади ва яна умумий невропатология топик ташхис қўйишни, яъни зарарланиш қаерда ва унинг натижасида нима рўй беришини ўрганади.
 
Хусусий невропатология — бу асаб касалликларининг келиб чиқиш сабабларини, тараққиётини, клиник манзарасини, оқибатини, давосини ва олдини олиш чораларини ўрганади.
 
Психиатрия ҳам икки қисмдан иборат:
Умумий психопатология — руҳий касалликларнинг умумий аломатлари, кечишининг қонуниятлари, аниқлаш усуллари ва таснифи, даволаш ва олдини олиш чоралари Ñ‚Ñžғрисидаги фандир.
 
Хусусий психиатрия — руҳий касалликларнинг турлари, қиёсий ташхиси ва даволаш усулларидир.

Манбаа: Тошкент давлат педиатрия тиббиёт институти “Невропатология ва психиатриянинг ривожланиш тарихи”

[JaviK]

ОИТС тарихдан

 
ОИТС (СПИД) хасталиги ва ОИВ (ВИЧ) — инфекциянинг келиб чиқиш тарихи ҳақида етарли даражада илмий асосланган далиллар ва бир нечта назарий тахминлар Ñ‚Ñžғрисида анчагина гапириш мумкин. Қисқа қилиб айтганда, улардан бири - ушбу хасталикнинг келиб чиқиши, 1950 йилларда Африка қитъасида, касаллик келтириб чиқарувчи вирус одамларга маймунлардан ўтган деган назарий тахминлар бор. Шунингдек, ўша даврларда одамларда клиник белгилари ва оқибати бўйича ҳозирги ОИТС касаллигига ўхшаш айрим хасталиклар мавжуд бўлган. Аммо улар ичида айрим клиник белгиларига кўра бошқачароқ, даволаш қийин бўлган ва натижада доим ўлим билан тугалланаётгани Ñ‚Ñžғрисида маълумотлар пайдо бўлган. Кейинчалик бундай муаммолар 1981 йилда АҚШда (Атланта шаҳрида) касалликларни назорат қилувчи Марказда янги хасталик рўйхатга олинган ва унга орттирилган иммун танқислиги синдроми (ОИТС-СПИД) деб ном берилди.

[JaviK]

1987 йилнинг ўрталарига келиб СПИД синдроми билан касалланганларнинг сони 930 тага, у билан зарарланган (ÑŽққан) кишиларнинг сони эса 60000 га яқинлашган. Олим Г.Данилин маълумотларига кўра 1991 йилдаёқ СПИД эпидемияси 150 та мамлакатни забт этган эди. У ўзининг хавфлилигига кўра атом бомбасидан кам эмас, деб таъкидланади.
 
1991 йилдаёқ 60 дан ортиқ мамлакатларда, жумладан СССРда (23 апр.1990 й) «Ð¡ÐŸÐ˜Ð” касаллигини олдини олиш учун қонун» чиқарилган ва ўша дастур (программаси) учун 10 млн рубль ажратилган бўлса, АҚШда 1,6 млрд доллар ажратилган.
 
Жаҳон Соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотига кўра, ҳозирги кунда дунёнинг 197 мамлакатида 1999 йил охиригача 35 млн. одам ОИТС билан хасталанган ва улардан 13,5 млн. вафот этган. Ҳозирги кунда эса 60 млн. атрофида ҳисобланмоқда. Ўзбекистонда ҳам ОИТС билан касалланганларнинг сони ортиб бормоқда.

 

Муаллиф: Сайфиддин Фахриддин Ñžғли
Манбаа: Валеология асослари

[JaviK]

Иммунология фанининг тарихи ва аҳамияти

 
Эволюция нуқтаи назардан иммунитет тизимининг пайдо бўлиши тахминан 500 млн йиллар ҳисобланади. Табиатнинг бундай нарсани инъом қилгани ўзининг гўзаллиги билан уйғунлашиб, мақсадга мувофиқлиги билан одамзодни ҳам қувонтиради. Чунки у барча организмларни асосий ҳимоя тизими ҳисобланади.
 
Олимларнинг узоқ ва қунт билан изланишлари натижасида охирги 110 йилларда «Ð¢Ð¸Ð±Ð±Ð¸Ð¹ иммунология» фанини юзага келтирди.
 
Клиник иммунология тиббиёт фанининг нисбатан янгиларидан ҳисобланиб, ÑŽқумли касалликларни даволаш ва олдини олишда шифокор учун кучли қурол бўлиб қолди.
 
«Ð˜Ð¼Ð¼ÑƒÐ½Ð¾Ð»Ð¾Ð³Ð¸Ñ» фани XVIII асрнинг охирларида ривожлана бошлади ва у Э.Дженнер номи билан боғлиқ бўлиб, у биринчи бор табиий чечак касаллигини олдини олишда «Ð²Ð°ÐºÑ†Ð¸Ð½Ð°Ñ†Ð¸Ñ» усулини қўллашидан иборат бўлди ва келгусида Л.Пастер томонидан ÑŽқумли касалликларни олдини олишдаги тажрибаларига асос бўлди.
 
Иммунологиянинг узоқ муддат мобайнида ривожланиши «ÐœÐ¸ÐºÑ€Ð¾Ð±Ð¸Ð¾Ð»Ð¾Ð³Ð¸Ñ» фани томонидан олиб борилган ишлар билан боғланди ва қатор ÑŽқумли касалликларнинг келиб чиқиши, диагностикаси, даволаш ва профилактикаси соҳасида вакцина ҳамда қон зардоби кабилардан фойдаланишлар муҳим янгиликларнинг пайдо бўлишига сабабчи бўлди.

[JaviK]

Организмнинг касал чақирувчи микроорганизмларга нисбатан курашиш қобилиятидаги механизмини ўрганишлар улкан ютуқларга олиб келди ва у иккита иммунитет назариясининг келиб чиқишига сабабчи бўлди. Жумладан, И.Мечников томонидан 1887 йилда иммунитетнинг «Ñ„агоцитар» назарияси ҳамда П.Эрлих томонидан 1901 йилда «Ð³ÑƒÐ¼Ð¾Ñ€Ð°Ð»» назариялар яратилди.
 
Шундай қилиб, Э.Дженнер инфекцион иммунологияни яратди. Ж.Борда ва Н.Чистовичлар организмга кирган нафақат микроорганизм, ҳатто бошқа Ñ‘Ñ‚ нарсаларга қарши организмда антитела ҳосил бўлишини исботлаб инфекцион иммунологияга асос солишди. Сўнгра И.Мечников томонидан 1900 йилда организмнинг айрим Ñ‚Ñžқимларига қарши организмда цитотоксинларнинг пайдо бўлишини аниқлаши ҳамда 1901 йилда К.Ландштейнер томонидан одам эритроцитлари антигени ҳақидаги маълумотлар билан тасдиқланди.
 
П.Медевар 1946 йилда организм ўзига Ñ‘Ñ‚ бўлган Ñ‚Ñžқималарни қабул қилмаслиги иммунологик механизм асосида бўлишини (ноинфекционлигини) тушунтирди. Келгусида трансплантацион иммунология соҳасидаги ишлар 1953 йилда «Ð¸Ð¼Ð¼ÑƒÐ½Ð¾Ð»Ð¾Ð³Ð¸Ðº толерантлилик» ҳодисасини исботлади, яъни организмнинг ўзга Ñ‚Ñžқималарга жавоб бермаслигини тушунтирди.

 

Муаллиф: Сайфиддин Фахриддин Ñžғли
Манбаа: Валеология асослари

[JaviK]

Иммунология фанининг ривожланиш тарихи ва эришган ютуқлари

 
Иммунология фанининг дастлабки ривожланишида инсониятнинг узоқ, ўтмишда турли хил касалликларни кузатиши натижасида тўпланган билим ва тажрибалари катта рол ўйнади.
 
Кадим замонлардаёк, инсониятни даҳшатга солган касалликларнинг эпидемияси даврида, айрим кишиларни бундай касалликлар билан оғримай қолишлари маълум эди. Бундай ташқари айрим касалликлар билан оғриган кишиларда қайта касалланмаслик ҳолати пайдо бўлиши хам одамларга маълум эди. Масалан, тоун касаллиги билан оғриб тузалган одамлардан, шу касаллик билан оғриган беморларга қарши, уларни парвариш қилиш учун фойдаланганлар. Илгари Африкада одамлар илон заҳаридан сақланиш учун, илон заҳари суртилган баргни ёки малҳамни терига ишқаб куйишган, ёки ҳайвонларни ўпка яллиғланиши (эпизоотик плевропневмония) касаллигидан сақлаш учун, шу касалликдан ўлган ҳайвонларнинг ўпкасига пичоқнинг учини тегизиб, соғлом молларнинг терисини тилаб куйишган. Натижада бу моллар плевропневмония касаллиги билан оғримаган. Қадимги Хитойда чечакга қарши чечакнинг қўриган пуфакчаларни болаларнинг бурнига юборганлар, Эронликлар шу порошокни тирналган терига юборганлар. Англия, Франция ва Германияда чин чечак касаллигини олдини олиш учун, қўл териси тирналган болаларни, чечак билан оғриган сигирларни соғишга мажбур қилганлар.

[JaviK]

Иммунологиянинг фан сифатида ривожланиши омиллар 1881 йилдан бошлаб ҳисоблайдилар. Бу давр буюк француз олими Л.Пастер ижоди билан мустаҳкам боғликдир. Луи Пастер товуқлар вабоси устида олиб борган тажрибаларининг бирида товуқларга улат вибрионининг қариб қолган културасини ÑŽқтиради. Товуқлар ўлмай қолган, уларга қайта вибрионнинг ёш, вирулентлиги баланд бўлган културасини киритади. Натижада товуқлар бу сафар хам ўлмай қоладилар. Луп Постер тажрибаси асосида, кучсизланган микроб ҳужайрасини организмга юборганда, шу касалликка қарши ҳимоя қобилияти пайдо булади деган хулосага келди ва тез орада куйидаги (Сибр яраси) хамда қутуриш касалликларига қарши эмловчи препаратларни яратади.

[JaviK]

Баъзан иммунологиянинг отаси деб Эдуард Дженнерни тан оладилар. Э.Женнер 1796 йилда 14 майда чин – чечак касаллигини олдини олиш учун эмлаш усулини тажрибада биринчи бўлиб қўллади, лекин бу усулни маъносини очиб бера олмади. У сигир чечагидан олиб 8 яшар Жемс Филс деган болага эмлади. Бу бола кейинчалик чечак тарқалганда чечак ч касаллиги билан оғримади. Бунга вакцина деб ном берди. (Vacca – сигир деган маънони англатади). Бу ишлар учун Лондон медицина жамияти Э.Женнерга катта олтин медал беришга қарор қилди. Россияда профессор Е.Мухин биринчи марта болаларни эмлади. Бу воқеанинг хотираси учун биринчи эмланган бола Антон Петров – Вакцинов деган фамилияни олди. Улуғ рус олими И.И. Месинков 1883 йилда ўзининг кўп йиллик текширишлари натижасида фагоцитоз назариясини яратди. Олим, уз назариясида организмдаги кўпгина ҳужайралар, лейкоцитлар ва макрофаглар, организмга кирган патоген микробларни ютиб олиб, парчалаб юбориш хусусиятига эга эканлигини кўрсатди.

[JaviK]

Гигиена тараққиёти тарихи

Ҳар қандай фаннинг тараққиёти ижтимоий формациялар эволюцияси билан, техника ва маданият тараққиёти билан узвий боғланган. Шу нуқтаи назардан гигиена тарихи турли даврлардаги ижтимоий ва иқтисодий шарт-шароитлар таъсирини акс эттирадиган бир неча босқичга бўлинади.
 
Гигиена ривожланиш тарихи нисбатан узоқ эмас. Гигиенага оид билимлар XIX асрнинг биринчи ярмида тизимга солиниб, мустақил фан ҳолида бирлаштирилди. Бироқ одамлар гигиена ва санитариянинг маълум қонун-қоидаларига қадим замонларда ҳам риоя қилишган. Тарихий ҳужжатлар, санъат асарлари ва археологик қазилмалар маълумотлари эрамиздан анча илгариёқ санитария қонунларининг баъзи элементлари мавжуд бўлганлигидан ҳамда маълум санитария чора-тадбирлари амалга ошириб келинганлигидан далолат беради.