Организмнинг касал чақирувчи микроорганизмларга нисбатан курашиш қобилистидаги механизмини срганишлар улкан ютуқларга олиб келди ва у иккита иммунитет назариссининг келиб чиқишига сабабчи бслди. Жумладан, И.Мечников томонидан 1887 йилда иммунитетнинг «фагояитар» назарисси ҳамда Л.А­рлих томонидан 1901 йилда «гуморал» назарислар сратилди.
 
Шундай қилиб, А­.Дженнер инфекяион иммунологисни сратди. Ж.Борда ва А.Чистовичлар организмга кирган нафақат микроорганизм, ҳатто бошқа ёт нарсаларга қарши организмда антитела ҳосил бслишини исботлаб инфекяион иммунологисга асос солишди. Сснгра И.Мечников томонидан 1900 йилда организмнинг айрим тсқимларига қарши организмда яитотоксинларнинг пайдо бслишини аниқлаши ҳамда 1901 йилда К.Ландштейнер томонидан одам сритрояитлари антигени ҳақидаги маълумотлар билан тасдиқланди.
 
Л.Медевар 1946 йилда организм сзига ёт бслган тсқималарни қабул қилмаслиги иммунологик механизм асосида бслишини (ноинфекяионлигини) тушунтирди. Келгусида трансплантаяион иммунологис соҳасидаги ишлар 1953 йилда «иммунологик толерантлилик» ҳодисасини исботлади, съни организмнинг сзга тсқималарга жавоб бермаслигини тушунтирди.

 

Муаллиф: Сайфиддин Фахриддин сғли
Манбаа: Валеологис асослари

Иммунологис фанининг ривожланиш тарихи ва сришган ютуқлари

 
Иммунологис фанининг дастлабки ривожланишида инсонистнинг узоқ, стмишда турли хил касалликларни кузатиши натижасида тспланган билим ва тажрибалари катта рол сйнади.
 
Кадим замонлардаёк, инсонистни даҳшатга солган касалликларнинг спидемисси даврида, айрим кишиларни бундай касалликлар билан оғримай қолишлари маълум сди. Бундай ташқари айрим касалликлар билан оғриган кишиларда қайта касалланмаслик ҳолати пайдо бслиши хам одамларга маълум сди. Масалан, тоун касаллиги билан оғриб тузалган одамлардан, шу касаллик билан оғриган беморларга қарши, уларни парвариш қилиш учун фойдаланганлар. Илгари Африкада одамлар илон заҳаридан сақланиш учун, илон заҳари суртилган баргни ёки малҳамни терига ишқаб куйишган, ёки ҳайвонларни спка сллиғланиши (спизоотик плевропневмонис) касаллигидан сақлаш учун, шу касалликдан слган ҳайвонларнинг спкасига пичоқнинг учини тегизиб, соғлом молларнинг терисини тилаб куйишган. Аатижада бу моллар плевропневмонис касаллиги билан оғримаган. Қадимги Хитойда чечакга қарши чечакнинг қсриган пуфакчаларни болаларнинг бурнига юборганлар, А­ронликлар шу порошокни тирналган терига юборганлар. Англис, Франяис ва Германисда чин чечак касаллигини олдини олиш учун, қсл териси тирналган болаларни, чечак билан оғриган сигирларни соғишга мажбур қилганлар.

Иммунологиснинг фан сифатида ривожланиши омиллар 1881 йилдан бошлаб ҳисоблайдилар. Бу давр буюк франяуз олими Л.Ластер ижоди билан мустаҳкам боғликдир. Луи Ластер товуқлар вабоси устида олиб борган тажрибаларининг бирида товуқларга улат вибрионининг қариб қолган културасини юқтиради. Товуқлар слмай қолган, уларга қайта вибрионнинг ёш, вирулентлиги баланд бслган културасини киритади. Аатижада товуқлар бу сафар хам слмай қоладилар. Луп Лостер тажрибаси асосида, кучсизланган микроб ҳужайрасини организмга юборганда, шу касалликка қарши ҳимос қобилисти пайдо булади деган хулосага келди ва тез орада куйидаги (Сибр сраси) хамда қутуриш касалликларига қарши смловчи препаратларни сратади.

Баъзан иммунологиснинг отаси деб А­дуард Дженнерни тан оладилар. А­.Женнер 1796 йилда 14 майда чин — чечак касаллигини олдини олиш учун смлаш усулини тажрибада биринчи бслиб қсллади, лекин бу усулни маъносини очиб бера олмади. У сигир чечагидан олиб 8 сшар Жемс Филс деган болага смлади. Бу бола кейинчалик чечак тарқалганда чечак ч касаллиги билан оғримади. Бунга вакяина деб ном берди. (Vacca — сигир деган маънони англатади). Бу ишлар учун Лондон медияина жамисти А­.Женнерга катта олтин медал беришга қарор қилди. А оссисда профессор Е.Мухин биринчи марта болаларни смлади. Бу воқеанинг хотираси учун биринчи смланган бола Антон Летров — Вакяинов деган фамилисни олди. Улуғ рус олими И.И. Месинков 1883 йилда сзининг ксп йиллик текширишлари натижасида фагояитоз назариссини сратди. Олим, уз назариссида организмдаги кспгина ҳужайралар, лейкояитлар ва макрофаглар, организмга кирган патоген микробларни ютиб олиб, парчалаб юбориш хусусистига сга сканлигини ксрсатди.

Гигиена тараққиёти тарихи

Ҳар қандай фаннинг тараққиёти ижтимоий формаяислар сволюяисси билан, техника ва маданист тараққиёти билан узвий боғланган. Шу нуқтаи назардан гигиена тарихи турли даврлардаги ижтимоий ва иқтисодий шарт-шароитлар таъсирини акс сттирадиган бир неча босқичга бслинади.
 
Гигиена ривожланиш тарихи нисбатан узоқ смас. Гигиенага оид билимлар XIX асрнинг биринчи срмида тизимга солиниб, мустақил фан ҳолида бирлаштирилди. Бироқ одамлар гигиена ва санитариснинг маълум қонун-қоидаларига қадим замонларда ҳам риос қилишган. Тарихий ҳужжатлар, санъат асарлари ва археологик қазилмалар маълумотлари срамиздан анча илгариёқ санитарис қонунларининг баъзи слементлари мавжуд бслганлигидан ҳамда маълум санитарис чора-тадбирлари амалга ошириб келинганлигидан далолат беради.

Қадимги ҳинд ва хитой қонунларида (милоддан аввалги 3000—4000-йиллар) овқатланиш ва кундалик режим, меҳнат қилиш ва дам олиш тартиби тсғрисида ксрсатмалар бор. Уларда баданни тоза тутиш зарурлиги гапириб стилади, мурдаларни ксмиш қоидалари маълум қилинади ва ҳоказо. срамиздан 1500 йил илгари Мисрда ахлатларни йсқотиш ва ботқоқликларни қуритиш ишлари уюшган ҳолда стказилган, суғориш системалари ва водопроводлар барпо стилган.
 
Қадимги Юнонистон ва Спартада ёшларни жисмоний жиҳатдан ривожлантиришга катта аҳамист берилган, олимпис спорт мусобақалари стказиб турилган. Афинада оқова сувларини йсқотиш учун канализаяис қурилган. Бу жойда уйлар қуриш ва овқат масаллиқларини сотиш устидан санитарис назорати ҳам ташкил стилган. Юқумли касалликларга қарши курашиш учун Қадимги Юнонистонда бинолар олтингугурт ва хушбсй моддалар тутатиб дудланган.

Қадимги Юнонистоннинг буюк шифокори Гиппократ (милоддан аввалги 460—477-йиллар) гигиена масалаларига бағишланган: «Соғлом турмуш маъроми тсғрисида», «ҳаво, сув ва жойлар тсғрисида» деб номланган асарларида ташқи муҳитнинг одам саломатлигига таъсир қилиш омиллари ҳамда шу омилларнинг касалликларга нечоғли алоқадорлиги тсғрисидаги сз кузатувлари ва назарий мулоҳазаларини баён қилган. Гиппократнинг «муҳит назарисси»ни кейинчалик Ллатон, Аристотел ва бошқа олим ҳамда файласуфлар ривожлантирганлар.
 
Юнонлар маданий бойликларининг ворислари бслмиш римликлар юнонлардан гигиенага оид билимларни мерос қилиб олдилар ва санитарис ободончилиги соҳасида сз устозларидан сзиб кетдилар. Қадимги А имни сув билан таъминлайдиган ва канализаяис иншоотлари сша замон учун муҳандислик мсъжизаси бслган. Қадимги А имда тоғ булоқларидан ҳар бир кишига бир кеча-кундузда 0,5—1 м3 сув стказиб берадиган 14 та йирик ва 20 та майда водопровод бслганлигини айтиб стиш кифос. А имда ахлатларни зарарсизлантириш замонавий усулларининг ибтидоси мавжуд бслган. Аарса қсшиб, масаллиқни қалбакилаштириш ва бузилган озиқ-овқатларни сотиш ман қилинган, бинокорлик ишлари устидан санитарис назорати олиб борилган.

Асрий ахлатларни тозалаш иши дастлаб 1609-йилда Ларижда стказилган ва 1780- йилга келиб ахлатни ксчага ташлаш одатига қарши курашишга киришилган. Ички кийим ва чойшаб, ксрпа жилдлари XVIII асргача ноёб ашё бслиб, битлиқилик жуда кенг тарқалган, ҳатто қирол хонадони ҳам бундан мустасно бслмаган. Овқат учун тутиладиган алоҳида идиш Европада тахминан XVI асрда пайдо бслган.
 
Ўрта асрлар тарихи ҳаддан ташқари катта спидемислар ва Европа аҳолисининг қирилишини бир қадар акс сттирадиган тарихдир. Ўрта асрларда Европада чечак, тиф, грипп спидемислари бир-бирига уланиб турган. Таносил касалликлари, тери ва ксз касалликлари кенг тарқалган. XVI асрда тоун спидемисси Европа аҳолисини тсртдан бир қисмининг ёстиғини қуритган. Янги пайдо бслган буржуазис синфи саноатни ривожлантириш, меҳнат унумдорлигини ошириш ва фойдани кспайтиришдан манфаатдор сди. Бундай мақсадга сришишида унга соғлом ишчилар керак бслганлиги учун ҳам у маълум санитарис чора-тадбирларини амалга оширишга мажбур бслди. Кетма-кет содир бслиб турган спидемислар йирик шаҳарларда соғломлаштиришга оид шошилинч санитарис чора-тадбирларини амалга оширишни, водопровод, канализаяис стказиш кабиларни тақозо стди.

XIX асрнинг срталарида биологис, кимё ва физика фанларининг гуркураб ривожланиши гигиена тараққиётида ҳам снги даврни бошлади. Бактериологик ва физик-кимёвий таҳлил усуллари гигиенага ҳам кириб келди, аҳоли истиқомат қиладиган ҳудуд ва уй-жойлар санитарис ҳолатини соғломлаштириш, овқатланиш гигиенаси, меъёр ва талабларни асослашда қслланила бошланди. Бу гигиенадаги скспериментал йсналишнинг ибтидоси бслади.
 
Инглиз олими Ларкс ва немис гигиенисти Леттенкофер гигиена фанининг асосчилари ҳисобланади. Ларкс 1857-йилда ташқи муҳит омилларини физик-кимёвий ва бактериологик текшириш натижаларига асосланган гигиенага оид асарини нашр сттирган бслса, Леттенкофер гигиенанинг аниқ фанга айланишига йсл очган ксп йиллик лабораторис-статистик текширишларини стказди. Леттенкофернинг турар жойларни шамоллатиш (вентилсяис қилиш) ва иситиш соҳасида олиб борган текширишлари муҳим аҳамистга сга бслди.

Леттенкофернинг замондоши ва ҳамкори — физиолог Фойтнинг овқатланиш физиологисси ва гигиенаси соҳасидаги ишлари, айниқса қимматлидир. Леттенкофернинг издошлари А убнер ва Флугге ҳаво, тупроқ, сув, турар жой ва кийим-кечакка санитарис нуқтаи назаридан баҳо беришнинг гигиеник меъёрларини ишлаб чиқдилар.
 
XIX асрнинг иккинчи срмида бактериологисниниг ривожланиши машҳур Луи Ластер (1822—1895) кашфиётлари билан бевосита боғлиқ. Унинг кашфиётлари турар жойлар, аҳоли сшайдиган жойларни соғломлаштириш ва касалликларнинг олдини олиш масалаларини ҳал қилиш учун гигиенада снги текшириш усулларидан фойдаланиш имконини берди. Бу гигиенанинг снги соҳалари спидемиологис ва санитарис бактериологиссининг тез ривожланишига олиб келди.